De Gulden Passer. Jaargang 44

[p. 229]

Een aantekenboek van Franciscus Joannes Moretus nopens technische aspecten van het drukkersbedrijf, opgesteld omstreeks 1760
door Dr. L. Voet

Op 5 september 1757 overleed Joannes Jacobus Moretus, 7e eigenaar van de Officina Plantiniana. Hij werd opgevolgd door zijn oudste zoon, Franciscus Joannes Moretus (geboren op 1 juni 1719; overleden op 31 juli 1768). De aloude drukkerij te Antwerpen, gesticht door Christoffel Plantin in 1555, was nog steeds een zeer winstgevend bedrijf. Gespecialiseerd sedert het midden van de 17e eeuw in de productie van liturgische werken, had de Officina in Spanje een afzetmarkt gevonden, die toeliet gemiddeld 8 à 10 persen aan het werk te houden. Dit zijn reuzencijfers die van de Plantijnse drukkerij in de 18e eeuw nog steeds een grote kapitalistische onderneming maakten en een der voornaamste bedrijven in de internationale wereld van de typografie. Om heel precies te zijn: tot 1765. Het intrekken van de privileges die de Moretussen een kwasi-monopool verzekerden van de verkoop van brevieren en missalen in Spanje, heeft toen de activiteit van het bedrijf vrijwel van de dag op de dag doen instorten en de drukkerij voortaan gedoemd tot een vegeterend bestaan. Maar tot 1765 kende ze in elk geval nog een intense activiteit onder de bekwame leiding van de nazaten van Jan I Moretus, Plantins schoonzoon en opvolger te Antwerpen.¹

1 Over het Plantijnse huis en het geslacht Plantin-Moretus kan men raadplegen: M. Rooses, Le Musée Plantin-Moretus, Antwerpen, 1914; M. Sabbe, De meesters van den Gulden Passer, Amsterdam, 1937.

[p. 230]

De meesters van de Gulden Passer - zoals de drukkerij-woning aan de Vrijdagmarkt te Antwerpen (thans Museum Plantin-Moretus) door de stichter van het huis was gedoopt - hadden echter sedert Jan I Moretus een hele evolutie doorgemaakt. Ze waren de sociale ladder opgeklommen en in de adel opgenomen. Het geld verdiend in het drukkers- en uitgeversbedrijf hadden zij ook op andere wijze laten gedijen en vermenigvuldigen. Joannes Jacobus Moretus was een der rijkste mannen geweest van de toenmalige Oostenrijkse Nederlanden en dat geld was voor het grootste deel gewonnen niet met drukken maar met vruchtbare financiële operaties en speculaties. Die latere Moretussen koesterden nog een intense liefde en trots voor hun aloud familiebedrijf, die ver boven het onmiddellijk rendement uitgingen, doch ze stonden er niet meer volop in zoals de oudere meesters.

Het is in dit licht dat het notitieboek dient bekeken dat omstreeks 1760² eigenhandig werd opgesteld door Franciscus Joannes Moretus.³ In feite gaat het hier om een reeks losse aantekeningen met al even disparate gegevens neergepend door een bedrijfsleider, die zich terdege van zijn onkunde was bewust, en daarom links en rechts technische inlichtingen verzamelde voor eigen gebruik. Ziehier het overzicht van de problemen aangesneden in het notaboek van Franciscus Joannes Moretus⁴:

*[1^ro]:	Notitien raeckende diversche saecken noodigh in de druckerije
[2^ro]:	De gewoonte der heeren correcteurs in het corrigeren der proeven
[3^ro-3^vo]:	[Lettercorpsen en de werken gedrukt in de Officina Plantiniana waarin ze werden gebruikt]

2 De laatste genoteerde datum is 9 en 10 april 1760 (f^o 16^vo). Elders spreekt de compilator van ‘desen jaer 1758’ (f^o 9^ro). Men mag derhalve aannemen dat de notities werden opgetekend minstens tussen 1758 en 1760. In talrijke gevallen getuigt de samensteller uitdrukkelijk dat hij gebruik heeft gemaakt van aantekeningen van zijn vader.

3 Zoals blijkt uit een vergelijking van het handschrift van het notaboek met brieven geschreven door Franciscus Joannes Moretus. In een passus spreekt deze overigens over ‘wijlen mijnen vader Joannes Jacobus [Moretus]’.

4 Het notaboekje bestaande uit 24 bladen werd opgenomen en ingebonden in de verzamelbundel: Archief van het Museum Plantin-Moretus, 697, waarin het het nummer 101 heeft gekregen; de bladen zelf zijn niet genummerd. - Aangeduid met een *: de notities waarvan de transcriptie volgt.

[p. 231]

[4^ro]:	Notitien ofte gissinge van steencolen engels gruys jaerelijckx noodigh is voor de druckerije
[4^vo]:	- Notitie van saduez gemaeckt op de 27 Junij 1758 *- Notitie om ponsoenen te maken
*[5^ro]:	Memorien aengaende de oncosten tot het maecken van herte materien ofte spijs tot het gieten der letters
*[5^vo]:	Omme de spijs van de letteren te gieten
[6^ro]:	Memorie gecopieert naer die eygenhandigh geschreven was van wijlen mijnen vader Joannes Jacobus van het accordt gesloten met Joannes Segers en Comp. aengaenden den loon van 't packen als volght
*[6^vo]:	- Pour faire de l'encre d'imprimerie - Recepte om een liqueur te make die de oude versleten schriften doet wederkomen
*[7^ro-7^vo]:	Memorie over het maecken van papieren
*[8^ro]:	Memorie aengaende de oncosten gedaen door Joannes Jacobus Moretus op 30 & 31 januarij 1739 tot het maken van herte materie ofte spijs tot het gieten der letters
*[9^ro]:	Notitie van hetgenen eenen plaetdrucker noodigh heeft
*[10^ro]:	Rekeninge van 700 riemen ten gewichte als hiernaer ende volghens de prysen in Hollants courant...
*[10^vo]:	Notitie der gewichte die de papieren moeten hebben tot het drucken van onse wercken
[11^ro]:	Eenen Spaenschen peso doet 15 reales de vellon...
[11^vo]:	Notitien der inkoop van 12 hoed sunderlandse colen gelevert in het jaer 1750
[12^ro]:	[3 kleine nota's elk van een paar regels over diverse onderwerpen: onvolledig]
[12^vo]:	Om te reduceren den vellon in R[eales] de plata nova
[13^ro-14^vo]:	[Lettercorpsen en de werken gedrukt in de Officina Plantiniana waarin ze werden gebruikt]
*[15^ro-15^vo]:	Notitien van de gagien loonen van het gieten der letteren ende andersaecken raeckende de depensen der gieterije
*[16^vo]:	- Notitien ende calculatie wat comt te costen 100 lb mediaen... - Op 9 en 10 April 1760 harte stoffe gemaeckt
*[17^ro-17^vo]:	[Lettercorpsen en de werken gedrukt in de Officina Plantiniana waarin ze werden gebruikt]
[18^vo]:	Notitien der teeckeninghe gemaeckt door C.J. D'Heur
[19^ro-20^vo]:	Lijste der papieren noodigh tot het drucken der wercken met specificatie tot welcke boecken ieder soorte geemployeert wordt

[p. 232]

*[21^ro]:	Notitie der gewichte van de letters, segge hoeveel duysent van ider soorte is wegende
*[21^vo]:	Notitie ingevolgens het gieten der letters par lb betaelt worden aan J.B. Van Wolsschaten
[22^ro]:	[vervolg van 19^ro-20^vo]
[23^vo]:	Notitien van het embaleren der Siviliaentse ende Madridse baelen met de oncosten daer op resulterende
[24^ro-24^vo]:	Notitien van uytgaende ende inkomende rechten in Hollant die betaelt worden op de boecken

De opgetekende gegevens waren van technische aard en hadden een praktisch doel. Als zodanig hebben de meeste notities een relatief groot belang voor de kennis van bepaalde technische aspecten van het drukkers- en uitgeversbedrijf in de 18e eeuw: met cijfers en concrete feiten worden hier problemen behandeld, die in de handboeken van de tijd op veel oppervlakkiger wijze worden beschreven of er zelfs helemaal niet ter sprake komen.

Het ligt nochtans niet in onze bedoeling het document volledig weer te geven: enkele van de aangeraakte punten hebben een te beperkte draagwijdte, toegespitst als ze zijn op de onmiddellijke noden van het Plantijnse bedrijf⁵; andere behandelen louter financiële problemen⁶; nog andere vraagstukken zijn zo gecompliceerd dat ze een te uitvoerig commentaar zouden vergen.⁷ We hebben dan ook in deze bijdrage enkel de notities weerhouden⁸ die meer algemene technische aspecten van het drukkerij- en papierbedrijf belichten.⁹

5 Bv. f^o 3^ro-3^vo (lettercorpsen), 4^ro (verbruik van steenkolen), 6^ro (de prijzen betaald voor het inpakken van de boeken bestemd voor verzending naar het buitenland), 11^vo (aankoop van steenkolen), 13^ro-14^vo (lettercorpsen), 17^ro-17^vo (lettercorpsen), 18^vo (tekeningen gemaakt door D'Heur), 19^ro-20^vo (gebruikt papier), 22^ro (gebruikt papier), 23^vo (inpakken van boeken bestemd voor Spanje).

6 Bv. 11^ro en 12^vo: wisselkoers van Spaanse munt.

7 Nml. 2^ro: de uiteenzetting nopens de werkmethodes van de proeflezers.

8 Bij de transcriptie werd de spelling van het origineel gevolgd, doch ter meerdere duidelijkheid diende de punctuatie op soms drastische wijze aangepast.

9 Gebruikte [reken]munten: 1) De [Zuid-Nederlandse] gulden (fl.) van 20 stuivers (st.). Er waren twee geldkoersen: de ‘gulden courant’ en de ‘gulden wisselgelt’; zonder nadere aanduiding gaat het om ‘gulden courant’; 2) Schelling (onderdeel van het Vlaamse pond) = 6 stuivers; 3) Oort: ¼ stuiver. - Gebruikte gewichten: 1) pond (lb.): 470 gram; 2) quartier of vierendeel (¼ pond): 117,5 gram; 3) ons (1/16 pond): 29,3 gram.

[p. 233]

1. Het leer voor de inktballen¹⁰

[1^ro] Notitien raeckende diversche saecken noodigh in de druckerije.

-	Volgens het opgeven van Van Pelcom^11 soude geconsumeert worden voor acht persen sjaerlijckx vellen 264. Dus voor ieder perse sjaers 33 vellen. Uijt ieder vel wordt gemaeckt 8 à 9 balleiren. Voor het naeijen van ider dosijn balleiren 1 schell[ing] ende voor ieder vel wordt betaelt 12 stuijvers.
-	Het pack lijnwaert wordt betaelt a 2¾ st. d'el^12.
-	Het pack grauwen carton weeght 125 lb., hetsij van 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 vierendeelen het bladt, het 125 lb. à fl. 5 cour[ant].

10 Deze nota is zeer belangwekkend voor de preciese opgave van het leder jaarlijks verbruikt voor het bespannen van de inktballen; een technisch detail dat we nergens elders vermeld vonden. De onkosten verbonden aan de aankoop van dit leder vormden nochtans een betrekkelijk zware post op de begroting van de drukkerijen: voor de periode van Plantin hebben we kunnen berekenen dat de aartsdrukker, tijdens de 34 jaren dat hij in het vak bedrijvig was, ongeveer driemaal zoveel kapitaal heeft dienen te besteden voor de aankoop van leder voor de inktballen als voor de volledige uitrusting van zijn drukkerij (inclusief de aankoop van de persen en hun bijhorigheden; maar met uitsluiting van de stempels en matrijzen en de aanmaak van gegoten letters).

11 ‘Gouverneur’ (controleur van het materiaal) van het bedrijf.

12 Dit lijnwaad werd gebruikt voor het bespannen van de tympanen.

2. Inktbereiding

[5^ro] Pour faire de l'encre d'imprimerie.

L'encre d'imprimerie se fait de la seule fumée de raisine comme il est, et se detrempe avec du vernis liquide. Il le faut un peu cuire, le laissant liquide ou epaix selon qu'il sera besoin mais en hiver plus liquide qu'en été et toujours le plus épais fait la lettre plus noire, plus nette et plus reluisante, mais en quelle manière que ce soit il doit toujours etre bien melé avec le fumée et pour le faire liquide comme dit est il faut mettre de l'huile de lin ou de noix avec du vernis. Si tu le veux faire plus epais mettez ij moins de l'huile et plus de la fumée le laissant cuire davantage. Si tu veux imprimer rouge, au lieu de la fumée mettez du vermillon bien braise avec le dit vernis, et si tu le veux faire verd mettez ij du verdet. Si tu le veux azuré comme on fait quelque fois par ce devant prend de l'azur de l'Allemagne ou bien de cet émail de vernis qui se fait à Venise, le faisant de la même manière comme nous avons dit de l'encre noir.

[p. 234]

3. Materiaalverbruik voor diepdrukpers¹³

[9^ro] Notitie van hetgenen eenen plaet Drucker noodigh heeft s'jaers:

-	50 lb swert; hetgene men onbiet van Francfort wordt gemaeckt ofte gebrandt van moer van renschen wijn, hoe saghter hoe better, cost^14
-	½ once Spaens groen p[ar] 1 lb. swert: 1 lb. 9 oncen
-	1 once indigo p[ar] lb. swert: 3 lb. 2 oncen
-	16 potten olie ofte lijssmout
-	2 sisters buscolen
-	carseij doecken
-	lijvaert vodden

Ende is opgegeven door Courtois den tegenwoordighen plaetdrucker dat volgens sijn oordeel en door experientie geen Spaens groen met het swert gemengelt worden als dat het te veel saeijt ende te veel swertsel verguist. Verders seght hij dat men s'jaerlijckx salvo justo rekent voor een pers s'jaers:

3 lb. indigo à¹⁴

24 ditto swert voor 1 lb. indigo maeckende 72 lb.

24 potten olie ofte lijssmout rekenende 1 pot olie voor 3 lb. swert.

Nota: dat de Fransche Berlins blouw nemen in plaets van indigo ende gebruijcken note olie.

Nota: dat den indigo moet sijn van de beste qualiteijdt, hetgene men bemerckt als wanneer een stuckens gebroken wordt: moet vierigh rootachtigh vertoone en saght in het breken ingevalle van minder qualiteydt moeten wesen om suijver en claer te sijn. Ten jaere 1738 was den prijs 14 schel[lingen] ende desend jaere 1758 26 schel[lingen] p[ar] lb.

13 Sedert 1715 hadden de Moretussen een ‘plaatdrukkerij’ (d.w.z. een pers voor het drukken van de koperplaten, bestemd voor de illustratie van hun uitgaven) in hun werkplaats.

14 Niet ingevuld.

14 Niet ingevuld.

4. Het aanmaken van stempels

[4^vo] Notitie om ponsoenen te maken.

Nemt een eijseren casken waer in men kan doen 80 stuckens stael. In welck casken gij moet doen potaerden. Die potaerden moet gekneet worden met spickolie, met witte wijnsteen ende potassen, als oock met wat aluijn. De quantitijdt van wijnsteen alias saltartari: voor 2 stuijvers; van potassen: voor 1 stuijver; spickolie: om 2 stuijvers.

Voor al eer dat de spickolie gebruijckt wordt, so nempt men gesmolten loot; dat laet men blussen in de olie, waer door die olie participeert van

[p. 235]

de soetigheijt van het loot, ende dient die olie om dat het voorschreve stael in het kasken in sijnde in potaerden ende aldaer geloijent gemaeckt sijnde in een vier van brant-hout ende niet van steencolen, het voorschreve stael teenemael hem soude detacheren van de potaerden.

Door dese middel wordt het stael saeghter ende gemackelijker om te snijden de letter; andersints soude het stael ligtelijck afspringen in het snijden; oock geeft de selve een moligheijt, suijverheijt ende vettigheijt aen de letter.

5. Het gieten van de letterspijs

[5^vo] Omme de spijs van de letteren te gieten.

Nemt eenen pot gelijck daer men de anchovens in doet; set die op het vier; doet daer inne antimonie 20 a 24 lb. ende 12 lb. eijser ende daer inne gegoten gesmolten loot ende alsdan wordt een gat in de pot geboort daer de spijs langhst afloopt.

Het beste loot is van oude buijsen die onder de aerden gelegen hebben maer oudt loot lacqueert meer als nieuw, is daar saduer bij maeckt de stof soo veel beter.

Het oudt eijser dat men gebruijckt ordinairelijck sijn oude peerden nagelen; kost 3 oorden het lb., maer dan doense boven het schuijm ofte lettersstof af dat so goet niet en is.

In Hollant om de spijs te maecken soo gebruijcken sij eenen grooten croegh gelijck de silversmede hebben in het cleijn om silver in te smilten, waer in sij de stoffe laeten caut worden en als dan breken sij den croegh om de spijs daer uijt te krijgen. Sij maecken een eijsere traellie om het vier soo veel te meer te doen jaeghen, waer door somtijdts gebeurt dat den pot ofte croegh berst door de snelligheijdt van de locht die daer door spelt hetgene ook wel gebeurt door ongestuijmig weder ende Noorden wint.

6. Samenstelling van de letterspijs¹⁵

[5^ro] a) Memorien aengaende de oncosten tot het maecken van herte materien ofte spijs tot het gieten der letters.

15 Deze nota is van uitzonderlijk belang voor een zeer interessant probleem waarover weinig preciese gegevens zijn bekend: de samenstelling van de legering waarmede de drukletters werden gegoten (in princiep een mengsel van lood, antimonium en tin). Inzonderheid moet worden onderstreept: 1) Het volledig ontbreken van tin (dat bv. in de 16e eeuw een belangrijk percentage vormde van het mengsel; door het hersmelten van oude letters kon evenwel nog een zekere hoeveelheid worden toegevoegd: dit legt denkelijk uit waarom in deze nota terdege de wenselijkheid wordt onderstreept oude letters te verwerken in de letterspijs); 2) de relatief grote hoeveelheden ijzer die in de smeltkroesen werden geworpen (maar zich blijkbaar slechts voor een minieme fractie lieten vermengen en als afval werden geëlimineerd: daar waar ijzer werd gebruikt is de ‘lijcagie’ [afval] ongewoon hoog).

[p. 236]

1^o)	300 lb. antimonie à 14 fl. p[ar] 100 lb.		42 fl.
	900 lb. loot à 6 fl. 9 st. p[ar] 100 lb.		58 fl.
	200 lb. oude nagels à 1 fl. 15 st. p[art] 100		3 fl. 10 st.
		voor de steencolen	6 fl.
		voor het fornijs en creusé	6 fl.
		voor de daghuren van het werckvolck	6 fl. 17 st.
		voor de montcosten van drij wercklieden	3 fl. 10 st.
			_____
			125 fl. 17 st.
			_____

Het voorschreve heeft geproduceert 995 lb. à 3 3 ½ st. p[ar] lb.: 180 fl. 7 st.

2^o)	Item van hetgene gemaeckt is op 13 februarij 1738
	1000 lb. oudt loot à 9 fl. p[ar] 100 lb.		90 fl.
	400 lb. antimonie à 16 fl. 6 st. p[ar] 100 lb.		64 fl.
		voor de colen	14 fl.
		voor nourriture et daghloon van het werckvolck	14 fl.
		voor het creuseren en onderhoudt van het fornijs	14 fl.
			_____
			196 fl.
			_____

Het voorschreve heeft geprodueeert 1100 lb. à 4 st. p[ar] lb. 220 fl.

3^o) Notitie gegeven door Jan Michiel Smit^16 ofte de proportie die men observeren moet in het maecken van stoffe om letteren te gieten, te weten:
	in stoffe van houde letteren	50 lb.
	in loot	50 lb.
	antimonie.	40 lb.
	oudt eijser	24 lb.
		_____
		164 lb.

Op deze 164 lb. is 64 lb. lijcagie, alsoo den antimonie ende oudt eijser daer afgeslepen wordt en te niet gaet, sijnde die stof niet meer nut om in den pot te smijten ende van geen waerde om te verkoopen.

16 Hollandse lettersnijder in dienst van Joannes Jacobus Moretus.

[p. 237]

Nota: dat om wel te gieten de hellight moet oude letters sijn ende de rest de stof.

4^o) Opgegeven door Wolschotten¹⁷ om letterstof te maken:

22 lb. antimonie

5 lb. nagelen

46 lb. loot

b) [8^ro] Memorie aengaende de oncosten gedaen door Joannes Jacobus Moretus op 30 & 31 januarij 1739 tot het maken van herte materie ofte spijs tot het gieten der letters:

1200 lb. loot à 9 fl. p[ar] 100 lb.		108 fl.
375 lb. antimonie à 16 fl. 16 st. p[ar] 100 lb.		61 fl. 4 st.
200 lb. oudt eijser à 2 fl. p[ar] 100 lb.		4 fl.
	voor de colen	12 fl.
	voor het fornijs & creusé	7 fl.
	voor montcosten & daghloon van de werklieden	14 fl.
		_____
		206 fl. 4 st.

Het voorschreve heeft geproduceert 1175 lb. à 4 st. p[ar] lb. 235 fl.

c) [16^vo] Op 9 en 10 April 1760 harte stoffen gemaeckt:
	13 croesen ider croes inhoudende 94 lb. lettersstof				1222 lb.
			ider croes	25 lb. antimonie	325 lb.
			ider dito	13 lb. nagels	169 lb.
					_____
					1716 lb.
					_____
		en heeft geproduceerd harte stoffe:			1218 lb.
					_____

17 Verschrijving voor Wols(s)chaten (de naam wordt in een andere notitie juist opgegeven); deze Antwerpse firma van lettergieters heeft voor de Moretussen gegoten van 1660 tot omstreeks 1735 en van 1760 tot omstreeks 1770.

[p. 238]

7. Nota's nopens de lonen betaald voor het lettergieten¹⁸

a) [15^ro-15^vo] Notitien van de gagien loonen van het gieten der letteren ende ander saecken raeckende de depensen der gieterije.

Gagie van den directeur tegenwoordigh P. Perault
à 5 fl. 12 st. p[ar] weke is s'jaers......... wis[sel]g[el]t		291 fl. 4 st.
	maeckende in cour[ant]	339 fl. 14 ½ st.
- Wercken die betaelt worden p[ar] 1000
104 veertelen steencolen met alle d'oncosten het jaer 1758 à p[ar] veertel..........^19
colonelle geseijt coloneus	} voor het gieten p[ar] 1000	7 st.
philosophie	} voor het breken p[ar] ditto	¾ st.
petit text geseijt beijbel	} voor het slijpen p[ar] ditto	1 ½ st.
augustine geseijt augustijn	} pour composer p[ar] ditto	¾ st.
augustijn op de mediaen	}
grosse mediane, groote mediaen	}
Cicero geseijt mediaen	} voor het gieten p[ar] 1000	6 st.
Romain geseijt Garmond	} voor het breken p[ar] ditto	¾ st.
petit Romain ges. Cleijn Garmond	} voor het slijpen p[ar] ditto	1 ½ st.
Cleijnste Garmond	} pour composer p[ar] ditto	¾ st.
non pareille: pour la fonte 12 sols; p[our]rompre 1 ½; frotter 3 sols; composer 1 ½ p[ar] 1000
Bible sur la Colonelle dit beijbel op den Coloneus: pour la fonte 9 ½ sols; rompre ¾; frotter 1 ½; composer ¾ sols p[ar] 1000.
- Par lb.:
Gros canon, groote canon	} pour la fonte:	1 ½ sols p[ar] lb.
Petit ditte cleijne ditto	} pour rompe:	¼ sols p[ar] lb.
ascendonica	} pour frotter:	½ sols p[ar] lb.
grosse parangonne, Groote paragon	} pour composer:	¼ sols p[ar] lb.
gros Romain, groote texte	}
Petit gros Romain, Cleijn texte: 1 ¾ sols p[ar] lb. rompre, frotter, et composer comme dessus.

18 Belangwekkend is vooral de nota c, met de gegevens nopens het arbeidstempo van de lettergieters. Voor de grootte van de lettercorpsen aangegeven door de termen colonel, philosophie, mediaen, enz.: zie M. Parker, K. Melis, H.D.L. Vervliet, Typographica Plantiniana. II. Early inventories of punches, matrices, and moulds in the Plantin-Moretus Museum, in: De Gulden Passer, 38, 1960, p. 121.

19 Niet ingevuld.

[p. 239]

Toutes les lettres qui doivent etre ecrainnè sont paijé également que la fonte soit par mille soit par livre.

Les lettres a ecrainner sont les ʃ, f, ʃʃ, ff, Q

Les lettres a emunder également que frotter

Toutes sortes des lettres a 2 points, alle soorten van capitaelen letters van 2 regels: à 1½ sols p[ar] lb. rompre, frotter et composer comme ci-dessus. Vervolgh der prijsen der letters

Les espaces et pas lettres sont paijés soit par mille soit p[ar] lb. comme la fonte des lettres; pas lettres: in t'Vlaems geseijt blintgoet.

Les quadrats la petite texte sur la coronelle: 2 sols pour la fonte et de toutes autres lettres indistinctement 1½ sols la livre. Les fleurons generalement 3 sols p[ar] lb. Toutes les nottes generalement 3 sols p[ar] lb.

Nota: dat van den grooten Canon tot den Text p[ar] lb. gerekent wordt: 1½ st. p[ar] lb. voor het gieten en dat het slijpen op de cleijnste wercke als ook de quadraten dobbel is. Ende wanneer eenen knecht slijpt geniet 2 oortiens p[ar] lb., ende eenen jonghen 1 st. in het lb. goet. Dat den daghhuer eenen gulden is ende 2¼ st, par uer voor het uijtstooten. Desen nota is genomen uijt eene memorie van wijlen mijnen vader.

b) [21^vo] Notitie ingevolgens het gieten der letters par lb. betaelt worden aan J.B. Van Wolsschaten voor het fatsoen:
	Groote & Cleijnen Canon	} à 6 stuijvers p[ar] lb. à 6½ st.
	Groote & Cleijnen Paragon	} à 6 stuijvers p[ar] lb. à 6½ st.
	Groote & Cleijnen Text	} à 6 stuijvers p[ar] lb. à 6½ st.
	alle dobbel capitalen	} à 6 stuijvers p[ar] lb. à 6½ st.
	Groote & Cleynen Aug. op Mediaen	} à 6½ st. p[ar] lb. à 7 st.
	Mediaen op haer eijgen	} à 6½ st. p[ar] lb. à 7 st.
	Descendiaen	} à 8 st. p[ar] lb. à 8½ [st.]
	kleijnen descendiaen op mediaen	} à 8 st. p[ar] lb. à 8½ [st.]
	nieuw canons letter	} à 8 st. p[ar] lb. à 8½ [st.]
	Groote Garmon oft Philosophie à 9 st. p[ar] lb. à 9½ [st.]
	Leege coloneus à 12 st. p[ar] lb.
	Garmon & coloneus bloemen voor den canon à 13 st. p[ar] lb.
	Hooge & leege Bijbel	à 16 st. p[ar] lb.
	Bijbel op den Colonel	23 st. p[ar] lb.
	Nonparail	34 st. p[ar] lb.

c) [16^vo] Notitien ende calculatie wat comt te costen 100 lb. Mediaen. Te noteren dat een Meester met 2 knechts en een ofte twee jonghers alle

[p. 240]

weke 100 lb. mediaen ofte andere letters van de selve proportie ende gewichten moet gieten ende claer maecken.

Een knecht git hier van daeghs 3000 letters.

31000 letters salvo justo is 100 lb.; het lb. kost 10 st. wis[sel]g[el]t, 12 st. cour[ant] sonder de stof	60 fl.
voor den meester	10 fl.
voor de knechts voor het gieten, het 1000: 3 st.	7 fl. 15 st.
voor brandt	12 st.
voor huijshuer	15 st.
voor den jonghen	12 st.
voor de stof à 3 st.	10 st.(?)^20
voor den Mediaen aen arbeijts loon het lb. comt voor 100 lb.	fl.^21
voor de materie 50 lb. oude letters	7 fl. 10 st.
voor 40 lb. antemonie	4 fl. 8 st.
voor oudt eijser, 24 lb. à 1 st. p[ar] lb.	1 fl. 4 st.
voor voordere oncosten, gereetschappen, colen, huijshuer	3 fl.

20 Er staat een 10 in de rij voorbehouden aan de stuivers. Dit is denkelijk een vergissing: à rato van 3 st. het pond zou, voor 100 lb., een bedrag van 15 fl. dienen ingeschreven.

21 Niet ingevuld.

8. Gewicht der letters

[21^ro] Notitie der gewichte van de letters, segge hoeveel duysent van ider soorte is wegende:

Ascendonica de 1000 letters	8 lb.
Paragon	6½ à 7 lb.
Text Romijn	6 lb.
Mediaen op den augustijn alias den recte augustijn op den mediaen	4 lb.
Den grooten Garmont	3 lb.
Cleijn garmont	ruijm 2 lb.
Bijbel	1 ½ lb.
Bijbel op den Colonel	iets meer als 1 lb.

9. Papier fabricatie

[7^ro-7^vo] Memorie over het maecken van papieren De fijne lompen tot het maecken van fijn papier 10 fl. p[ar] 100 lb. lompen; de lompen van Ninwegen à 8 à 9 fl. p[ar] 100 lb., die van Ceulen en sijn

[p. 241]

soo go et niet en gelden 7 fl. 10 st. p[ar] 100 lb.; de middel lompen van Ceulen 33 fl. p[ar] 1000 lb. De fijnste hollantsche lompen costen 16 fl. p[ar] 100 lb. en werden gebruijckt tot Serdam.

100 lb. lompen produceeren 70 lb. papier; waer in noch begrepen 1 lb. lijm; het gene men rekent 1 lb. p[ar] riem van 18 lb. Den lijm cost 17 fl. Uijt 1000 lb. lompen worden gemaeckt 40 riemen van 13 lb. ende vervolgentlijck voor 800 riemen 20.000 lb., den riem à 75 st. Die lompen worden eerste gesift door eene groote copere sifte. Dan worden twee vingeren breedt gesneden, als dan gecapt. Dan worden se 24 uren in den back gestampt; daer wordt in ieder back een lepeltien calck gedaen en als dan noch 24 uren in den back gestampt.

Den schepper wint 10 st. p[ar] dagh; die het papier van de schepper afnemt minder; en die het van den tweeden alnoch afnemt noch minder.

Op eenen dagh moet eenen man scheppen 5 riemen; tot Serdam scheppen sij meer maer de loonen sijn aldaer 18 st.

Op eenen Molen sijn ordinairelijck 4, 5 à 6 backen, 1 à 2...²² waer op 1100 riemen van 16 lb. op een jaer connen gemaeckt worden. 180 laeckene doecken moeten daer sijn voor eenen schepper. De coorden daer de papieren opgehangen worden om te droogen is van seker lis dat in de duijnen wast. De vielten is fabrique van Munster. De vorme worden op de Veluwe gemaeckt, costen 20 fl. p[ar] stuck; groot formaet ofte cleijn formaat en schilt in den prijs niet maer het gewight ende qualitijdt van de lompen maeckt de differentie der prijsen.

Den wint Molen is gemaeckt ten jaere 1710 door eenen man in Serdam die den selven aengenomen heeft voor 6000 fl. Als daer iet aengebreckt moeten eenen timmerman van Serdam comen om het te repareren; den onderhoudt van den selven wordt gerekent à 300 fl. sjaers. Daer is eenen Molen te Roosendael en eenen te Velep die eertijdt toebehoorden aen Nicolaes Vorster die al noch een hadt een quaertier buijten de stadt.

Voor 900 à 1000 riemen: 300 lb. aluijn en het cost 10 fl. p[ar] 100 lb.; ende 600 lb. leijm dat van schaepshoeijen gemaeckt wordt, cost 20 fl. p[ar] 100 lb.

Te Leyden wirdt het beter gemaeckt als d'Amsterdam.

Plaetsen waer papier Molens bevonden worden: Loenen, Putten, Hugellen, Rekem, Helsen, Apeldoren, Fassem, Arnhem, Vellep, Roosendael.

22 Niet ingevuld.

[p. 242]

10. Gewicht papier

[10^vo] Notitie der gewichte die de papieren moeten hebben tot het drucken van onse wercken:

Grand Raizin: 25 à 26 lb. par Riem
Petit Raizin: 27 lb. p[ar] ditto
Grand Cavalier: 19 à 20 lb. p[ar] ditto
Cavalier	} alle dese soorte worden opgegeven to het bovenstaende gewicht van 19 à 20 lb.
fin carré	} alle dese soorte worden opgegeven to het bovenstaende gewicht van 19 à 20 lb.
petit carré	} alle dese soorte worden opgegeven to het bovenstaende gewicht van 19 à 20 lb.
volum de Brie	} alle dese soorte worden opgegeven to het bovenstaende gewicht van 19 à 20 lb.

11. Prijzen van Hollands papier en onkosten van het vervoer naar Antwerpen

[10^ro] Rekeninge van 700 riemen ten gewichte als hier naer ende volgens de prijsen in Hollants cour[ant] dat men die aenbestede in Hollant met Hollantsche uijtgaende Rechten ende inkomende Brabantsche Rechten ende voorders met alle d'oncosten soo voor commissie, vrachten, thuijs brengen als andersints gelevert tot in het huijs toe; sijnde alle de soorten ende van ider 100 riemen:

100 riemen grand Razin à 6 fl. 5 st.		625 fl.
100 ditto Grand Cavalier à 4 fl. 14 st.		470 fl.
100 ditto Cavalier à 4 fl. 12 st.		460 fl.
100 ditto petit Cavalier à 4 fl. 2 st.		410 fl.
100 ditto Fin Carré à 4 fl. 12 st.		460 fl.
100 ditto petit Carré à 4 fl. 12 st.		460 fl.
100 ditto vol du Brie à 4 fl. 12 st.		460 fl.
_____		_____
700 riemen		3345 fl.
	I p[ar] c[en]t	33 fl. 9 st.
		_____
		3311 fl. II st.
Courtagie over 700 riemen à 1 st. p[ar] riem		35 fl.
Voor thuijsbrengen, convoij, pasport en aen de comisen		43 fl. 15 st.
		_____
		3390 fl. 6 st.
Provisie 1 p[ar] c[en]t		37 fl. 18 st.
Voor vrachtpasporten en alle andere hollantsche rechten		42 fl, 1½ st.
		_____
	Hollants	3466 fl. 5½ st.

[p. 243]

3466 fl. 5½ st. gereduceert in Brabants wis[sel]g[el]t à
				raison van 4 p[ar] c[en]t	138 fl. 13
					_____
				wis[sel]g[el]t	3327 fl. 12
D'oncosten op de Philippe voor d'incomende keijserlijcke Rechten sijn à 2¼ st. p[ar] riem is op 700 riem 78 fl. 15 st. cour[ant], wis[sel]g[el]t					67 fl. 10
Voor t'huijsbrengen van 700 riemen papier waer onder 100 riem grand Razin à 2 oorden den riem en 600 dittos à 1 oord p[ar] riem in cour[ant] 10 fl., wis[sel]g[el]t					8 fl. 11
					_____
				wis[sel]g[el]t	3403 fl. 14
Rechten der papieren 1½ st. p[ar] riem
convoije 4 p[ar] c[en]t te rekenen van het getal der riemen
Ridder thol à 7½ oorden p[ar] 100 riemen
	geleij	{ 200	6 st.; onder de 200 betaelt niet
	geleij	{ 300	10½ st.
	geleij	{ 400	16½ st.
	geleij	{ 500	1 fl. 6 st.
	geleij	{ 700	1 fl. 13 st. en meer riemen

Résumé
Un mémorial de Franciscus Joannes Moretus traitant de quelques aspects techniques concernant l'imprimerie, rédigé vers 1760

Vers 1760 le nouveau maître de l'officine plantinienne, F.J. Moretus, compila une série de notes qui pouvaient lui servir d'aidemémoires et avaient trait à des problèmes techniques se rapportant à l'imprimerie et à l'édition (écrites dans un cahier conservé dans les Archives du Musée Plantin-Moretus, 697, n^o 101; rédigées en langue néerlandaise avec quelques notes en français). Plusieurs de ces notes présentent une certaine importance; elles ont été intégralement transcrites. Notamment celles concernant le cuir pour les tampons, la fabrication de l'encre, le matériel employé annuellement

[p. 244]

dans l'atelier de gravure de la maison, la façon de préparer le fer des poinçons, la façon de fondre l' ‘étoffe’ des caractères, la composition de cette ‘étoffe’, les prix payés pour la fonte de caractères, le poids des caractères, la fabrication de papier, le poids du papier, le prix du papier hollandais et les dépenses pour le transport de ce papier à Anvers.