De Gulden Passer. Jaargang 43

[p. *6]

Gekleurde houtsnede van Hans Liefrinck. - Prentenkabinet Antwerpen.

[p. 129]

‘Grosse court Abbesse’ een Antwerpse satirische prent uit het midden van de 16de eeuw
door Maurits de Meyer
(Antwerpen)

In het prentenkabinet van de stad Antwerpen bevindt zich een raadselachtige prent getiteld ‘Grosse Court Abbesse’. Deze gravure werd uitgegeven door Jehan (Hans) Liefrinck te Antwerpen. A.J.J. Delen had reeds gewezen op het bestaan van deze merkwaardige prent^1. maar heeft geen poging gedaan om er de betekenis van te verklaren.

Vooraf een woord over de uitgever van deze houtsnede. De familie Liefrinck heeft in de 16de eeuw een belangrijke reeks houtsnijders-drukkers-uitgevers voortgebracht. Corneel en Willem Liefrinck waren werkzaam te Antwerpen in de eerste helft van de 16de eeuw. De zoon van Willem, Hans (Jehan) Liefrinck, in 1558 deken van het Antwerpse Sint-Lucasgilde, was zowel ‘figuersnyder’ als ‘printer’ en was gevestigd ‘op die Lombaerdeveste inden witten Haeswint’.^2. Deze Hans Liefrinck is de uitgever van de hier besproken en afgebeelde prent, ook van een andere, beter bekende, satirische gravure: ‘De Hennetaster’ en van talrijke portretten van vorstelijke personages. Zijn zoon, Hans II, werd ingeschreven in het Lucasgilde als ‘figuersnyder’ en ‘kunstvercooper’ in 1581.

1. A.J.J. Delen, Histoire de la gravure dans les anciens Pays-Bas et dans les provinces belges, des origines à la fin du XVIII^e siècle. Tome II, 2, Parijs 1935, p. 26.

2. P. Rombouts en Th. van Lerius, De ‘liggeren’ en andere historische archieven der Antwerpsche Sint-Lucasgilde. 2 dln. Antwerpen, 1874-1876, I, p. 207.

[p. 130]

Verder was er in 1573 nog een Liefrinck ingeschreven als graveur te Leiden en een andere in 1597 te Keulen.^3.

Op het eerste gezicht is er geen verband te zien tussen de tekst van deze rijmprent en de figuur die er op afgebeeld is. We geven hier een afschrift van deze tekst met de afgekorte letters tussen haakjes en in noot een verklaring van enkele verouderde woorden en wendingen.^4.

Grosse court abesse
Et blesse noblesse
Vivez par compas
Allez pas a pas
Souve(n)t tout gaste
Qui trop se haste.
Apres grand feste
Gratte la teste.
Or et argent
Tost se despend.
Qui faict credoz
Charge son doz
Pour ronger oz.
A grosse cuysine
Pauvrete voysine
Au plat dargent
Loge indigent.
Tart se repent
Qui tout despent
Qua(n)d na pl(us) riens
Gist sur le fiens.
Le large en court
Fait large(n)t court
Qui na dequoy
Se tienne quoy.
Scavoir/ avoir
Et riens debvoir
Est riche avoir
De trop gra(n)d train
Sensuit lestrain.
Apres blanc pain
Pain bis ou fain.
Et qui tout vend
Vive du vend.

3. A.J.J. Delen, De grafische kunsten door de eeuwen heen. Antwerpen, 1956, p. 97.

4. Vers 1. ‘Grosse court abesse’, court, oude schrijfwijze van cour = hofhouding, levenswijze, - abesse = abaisse, verlaagt, of te veel goede sier verlaagt, verarmt de mens.
3. ‘Vivez par compas’, alles met maat!
20-21. ‘Quand n'a plus rien gist sur le fiens’, fiens = fiente; men eindigt op de mestvaalt.
30. ‘De trop grand train s'en suit lestrain’, estrain = stro.
53. ‘Raminagrobis’, Rabelais gaf deze naam aan een kanunnik; Jean de La Fontaine aan meester kat; ‘raminagrobis, terme populaire au xvi^e siècle pour désigner un homme gros, fier, riche ou qui tient sa gravité’ (Furetière, Dictionnaire).
54. ‘qui puis par fain / gringnegroin gruys gros bis’, volgens Godefroy, Dictionnaire de l'ancienne langue française, ‘gringnenaude’ = ordure, ‘groin’ = grongnerie of museau de cochon; men zou deze regel dus kunnen vertalen als volgt: van honger moet hij zich tevreden stellen met afval en vuilnis.

[p. 131]

35

Vous q(ui) tenez large / ample / & grosse court

 

Sans estimer vostre bien qui est court

 

Compassez bien / & reiglez vostre train

 

Ou en la fin / coucherez sur lestrain.

 

 

 

On dict bien vray / de banniere civiere

40

Ce qui advient de faire trop grand chere.

 

Tel jeune tient grand court & grosse table

 

Qui qua(n)d est vieil / gist et couche en lestable.

 

 

 

Tous grands estatz la grosse court abesse

 

Tel cuyde hault monter qui se rabesse.

45

Par soy vouloir haulser & trop valoir

 

Mine dargent se mine / & tout avoir.

 

 

 

Puissance iay sur toutes gens de court

 

Vivre les fais selon le temps qui court

 

Faire festins / riens payer / & debvoir

50

Puis engaiger & vendre leur avoir.

 

 

 

Celuy qui est profus / & large en court

 

Quand en sa bourse est lor & largent court.

 

Tel tient gros train / & raminagrobis

 

qui puis p(ar) fain / gringnegroin gruys gros bis

In deze moraliserende tekst wordt, met vele woordspelingen en met talrijke Rabelaisiaanse uitdrukkingen, op verschillende tonen voorgehouden dat grote sier maken en lichtzinnig leven de mens verlagen en in ellende brengen, maar nergens in deze tekst is er sprake van een abdis. Wel worden we getroffen door de homonymie van de titel ‘Grosse court abbesse’ en van de aanhef van het gedicht ‘grosse court abesse’. De oplossing moeten we zoeken in de woordspeling: ‘abbesse’ = abdis en ‘abesse’ van abaisser - verlagen.

De aanhef ‘grosse court abesse’ vertalen we: grote sier verlaagt (verarmt). De titel ‘grosse court(e) abbesse’ kan betekenen: een dikke korte abdis; zo'n korte dikke figuur is inderdaad afgebeeld op de prent. Maar stelt dit korte ineengedrongen personage, voorzien van al de uiterlijke kenmerken van een abdis, een werkelijke abdis voor? Om de betekenis van dit caricaturale personage te vat-

[p. 132]

ten moeten we teruggaan tot de oude volkstaal en dan vinden we dat, tot in de vorige eeuw nog, een bordeelhoudster in Frankrijk spottenderwijs werd aangeduid met het woord ‘abbesse’.^5. Een bekend ontuchthuis in Toulouse werd ‘la grande abbaye’ genoemd.^6.

De zogenaamde abdis fungeert hier dus als symbool van de losbandigheid. De losbandigheid die volgens de moraliserende tekst tot armoede en ellende voert.

Dergelijke allegorisch-satirische voorstellingen pasten volkomen in de geest van de tijd. Trouwens Hans Liefrinck zelf heeft nog een andere, hier reeds vermelde, prent uitgegeven met dubbelzinnige voorstelling: ‘De hennetaster’.^7. Deze gravure stelt een man voor met onder de linker arm een kip die hij met de rechterhand betast, links op de prent ziet men een boerenwoning met, achter een open halfdeur, een vrouw die de man achterna ziet. Louis Maeterlinck en anderen na hem hebben het personage met de kip ‘de kiekendief’ genoemd.^8. Doch, aan de hand van talrijke 16de-eeuwse refereinen en tafelspelen, heeft Jan Grauls^9. op overtuigende wijze aangetoond dat ‘de hennetaster’, ook afgebeeld op het spreekwoordenschilderij van Pieter Bruegel en op de koorbanken van Aarschot, Dordrecht en Kempen, een dubbele betekenis heeft: vooreerst die van pantoffelheld, deze betekenis sluit rechtstreeks aan bij de tekst die de man waarschuwt tegen het huishoudelijk werk en hem aanzet baas te spelen in eigen huis, de tweede betekenis van ‘hennetaster’ was: vrouwengek, losbol, wellusteling, deze betekenis werd geïllustreerd door het personage afgebeeld op de prent.

In geen van beide hier besproken prenten van Hans Liefrinck is er in de teksten sprake van ontucht, er wordt enkel gewaarschuwd tegen het leven boven zijn stand en tegen het verrichten van vrou-^10.

5. M. Bescherelle, Dictionnaire national. Parijs, 1858.

6. La Curne de Sainte-Palaye, Dictionnaire historique de l'ancien langage français. Parijs, 1875.

7. Stedelijk Prentenkabinet, Antwerpen. M. de Meyer, De volks- en kinderprent in de Nederlanden. Antwerpen, 1962, p. 463, buitentekstplaat 9, p. 208.

8. L. Maeterlinck, Le genre satirique, fantastique et licencieux dans la sculpture flamande et wallonne. Parijs, 1910, p. 157, afb. 93.

9. J. Grauls, Volkstaal- en volksleven in het werk van Pieter Bruegel. Antwerpen-Amsterdam, 1957, p. 141-147.

10. M. de Meyer, a.w., p. 463-464.

[p. 133]

wenarbeid, maar in de afbeeldingen wordt op bedekte wijze gezinspeeld op overspel en losbandigheid.

Tenslotte blijft nog de vraag: is de franstalige prent ‘Grosse court abbesse’ geschreven, getekend en gegraveerd door Hans Liefrinck? Hierbij moeten we vooreerst doen opmerken dat deze graveur verschillende prenten uitgegeven heeft met Franse teksten. Zo berust er in het Prentenkabinet te Antwerpen een ruiterportret van Karel V, gesigneerd met het monogram H.L. en met adres: ‘Imprimé en Anvers sur la veste des Lombars / par moy Jehan Liefrincq taerlleur des figures’ en in 's Rijksprentenkabinet te Amsterdam een portret van Hendrik VIII, gegraveerd door Cornelis Anthonisz en uitgegeven met Franse tekst door Hans Liefrinck. Te Amsterdam bevinden zich ook portretten van de jonge Willem van Oranje, van Filips van Croy, van Leonora, dochter van Filips van Castille en portretten van verschillende andere vorstelijke personages, gegraveerd door Cornelis Anthonisz, maar gedrukt en uitgegeven door Hans Liefrinck met tweetalige teksten: Frans en Nederlands. Bij al deze portretten is de tekst beperkt tot een min of meer uitvoerig op- of onderschrift, maar het zijn geen rijmprenten zoals ‘Grosse court abbesse’. We achten het weinig waarschijnlijk dat Liefrinck zelf de auteur zou zijn van deze Franse tekst, wel achten we het mogelijk dat de gravure van zijn hand is. De techniek van deze houtsnede vertoont inderdaad veel overeenkomst met die van het door Hans Liefrinck gesigneerde portret van Karel V. De tekst kan geschreven zijn in opdracht van Liefrinck, maar het is ook mogelijk dat de prent geïnspireerd of gecopiëerd werd naar een oudere Franse prent. We moeten hier echter onmiddellijk aan toevoegen dat in Frankrijk geen prent bekend is over hetzelfde onderwerp.

‘Grosse court Abbesse’
(Résumé français)

Au Cabinet des Estampes de la ville d'Anvers on conserve une estampe du xvi^e siècle à caractère énigmatique. Sous le titre ‘Grosse Court Abbesse’ elle représente une religieuse qui de la main droite

[p. 134]

tient la crosse et de la main gauche un livre, les caractéristiques de l'abbesse. Mais cette femme trapue avec sa grosse tête carrée est plutôt une caricature d'abbesse. Quant au texte il ne souffle mot d'abbesse; il enseigne sur différents tons que ‘grosse court’, un train de vie exorbitant, ‘abaisse’, dégrade, avilit. L'énigme réside donc dans l'homonymie d'‘abbesse’ et ‘abaisse’. Au xvi^e siècle abbesse avait encore une autre signification que supérieure d'un monastère de filles. Dans le langage trivial on se servait du mot abbesse pour désigner une femme qui tenait un lieu de prostitution. Le symbole de la débauche convenait donc admirablement pour illustrer les abus et les dérèglements de conduite.