De Gulden Passer. Jaargang 41

Regelnummers proza verbergen

[p. 48]

Bibliografisch onderzoek en kritische uitgave van ‘Een soete meditatie hoe die verloren siele vanden sone gods vonden es’
door Dr. A. Ampe, S.J.
(Ruusbroec-genootschap, Antwerpen)

Het werkje, waaraan wij gevoeglijk bovenstaande titel kunnen geven, is wel een passietractaatje, waarvoor tot nog toe, voor zover we weten, weinig aandacht bestond. Wel ten onrechte! Zo wel door zijn gedachte en stijl als wegens zijn vroegere verspreiding moeten wij het merkwaardig heten.

Inhoud

Uitgaande van de stelling, dat wanneer men de redenen kent om iemand of iets te beminnen, men hierdoor zelf tot de liefde er van gebracht wordt, betoogt de schrijver dat wij tot Gods liefde zullen komen, zo wij Gods weldaden ten onzen opzichte overwegen, aangezien we daarin dwingende redenen vinden om hem te beminnen. Die weldaden betreffen hoofdzakelijk onze schepping, onze verlossing en de vergiffenis onzer zonden. Zo moeten wij vooral de passie beschouwen, omdat daarin de afgrond van Gods verlossende liefde blijkt.

Dit wordt voorgesteld onder het motief van Jezus die de verloren ziel zoekt en vindt. Hierop is het tractaatje gebouwd. De hemelse Vader zendt zijn Zoon uit, om de door de zonde verloren ziel te zoeken en thuiswaart te brengen, zelfs ten koste van lijden en

[p. 49]

vermoeienis: Vaert henen... De Zoon verlaat zijn ‘ghesinde’, om verborgen in Maria, in zijn mensheid, in Bethléem enz. op aarde te leven, op zoek naar de verloren ziel. Nergens vindt hij ze, noch tijdens zijn verborgen, noch gedurende zijn openbaar leven, waarin hij over dag om haar zwoegt en zorgt en 's nachts om haar bidt en zucht. Dan zal hij opgaan naar Jerusalem, om in het lijden haar te zoeken. Van plaats tot plaats, van Olijfberg tot Calvarië, zoekt hij haar, zonder haar te vinden.

Op het kruis verheven, doorschouwt hij de horizont en roept met hese stem, om de ziel tot inkeer te brengen. Pas wanneer hij alles vervuld heeft, vindt hij ze in haar ellende. Nu begint een spannende dialoog tussen de Heer, die in uiterste bereidheid wil helpen, en de ziel, die haar ellende beseft maar zich onttrekt, omdat ze weet dat alleen Jezus' dood haar kan verlossen. Op deze laatste verzuchting veert Jezus' verlangen op, om zich totaal prijs te geven, en in het aanschijn van de dood roept hij: ‘Vader, in uw handen beveel ik mijn geest’, smekend dat de Vader hem zou opvangen, nu hij, in vervulling van zijn allereerste opdracht, de ziel gevonden heeft en hem aanbieden kan. - Daarom moet iedere ziel de Heer herkennen en volgen die ze vond en verloste ‘in dat herde bedde des cruyces’.

Enige eentonigheid terzijde gelaten, treft dit tractaatje door innigheid van gevoel, soberheid van stijl en soepelheid van beweging, waarmee het motief uitgewerkt wordt om als leidraad te dienen, die alle fasen van het verlossingswerk doorloopt.

Het motief, dat de typische sfeer van dit passietractaatje schept, is in feite zeer traditioneel. De kern er van kunnen we vinden in de evangelische parabels van het verloren schaap, de verloren drachma, de verloren zoon (Lc. 15: het evangelie der goddelijke barmhartigheid). De zelfde woorden ‘verloren’ ‘gevonden’ komen ook daar telkens terug. Het geheel kan samengevat worden in het woord van Jezus over zich zelf: De Zoon des mensen kwam immers om te zoeken en te redden wat verloren was (Lc. 19.10; Mt. 18.11).

Het bruidsmotief, dat hiermee vervlochten is, werd reeds uitgewerkt door S. Bernardus, in zijn bekende Aethiopissa-preek (= vander morinne): De spiritualibus nuptiis (Dom. I post oct. Epiphaniae, S. II; PL. 183, c. 157-162). Vgl. Parabolae S. Bernardo vulgo

[p. 50]

ascriptae, Par. IV, De Christo et Ecclesia (PL. 183, c. 776-770) (zie P. Van Mierlo in Ons Geestelijk Erf, 1953, p. 249).

Zo is dit passietractaatje gedragen door een lange traditie, die hier een volle resonantie vindt. Ook de middeleeuwse passieliteratuur werkt hierin na. Het zou ons te ver brengen, daarop omstandig in te gaan. Wijzen we alleen maar terloops op de beschrijving van Jezus' lijden in de Olijfhof, waarin de echo van de ‘Heimelike passie’ duidelijk naklinkt.

Verspreiding

Deze voortreffelijkheid van de Meditatie verklaart meteen de grote verspreiding, die zij gekend heeft. Voor zo ver wij dit reeds konden nagaan, was zij inderdaad in brede lagen verspreid, zowel in hs. als door druk, en wel in twee redacties.

Redactie a. Zo noemen we de uiteenzetting, die wij hiervoren samengevat hebben. We vinden ze vooreerst in vijf handschriften.

1.	Hs. 3057-58 KB. Brussel (Van den Gheyn, 2097), dat in hoofdzaak passieliteratuur bevat en onder dat opzicht nadere studie verdient. Ons tractaatje beslaat f. 168r-183r.^1

1 Voor een algemene beschrijving zie Van den Gheyn, l.c. Het hs. stamt uit de eerste helft der 16^e eeuw en is herkomstig uit het St. Elisabeth-klooster te Brussel (regel van S. Augustinus) volgens het bezitsmerk: desen boeck hoort toe int het clooster van St. Elizabeth opden berch sion, int Wesmoesbroeck (f. 1r) (zie Henne-Wauters, Histoire de la Ville de Bruxelles, Brussel, 1845, I, p. 236; III, 566). Een ander hs. uit hetzelfde klooster is hs. 15419 NB. Wenen, dat wij beschrijven in het Dr. L. Reypens-Album, Tielt-Antwerpen, 1964, p. 23-36.
Omtrent f. 2-49V: Vanden inwindegen lijden ons liefs heeren J.C. volgens Ubertinus van Casale en Bernardinus: zie Revue d'histoire ecclésiastique, 1921, p. 540 s. en P.C. Boeren in Dr. L. Reypens-Album, 1964, 101-2.
F. 53v-157r bevatten Die heimelike passie, en wel zeer trouw de versie volgend van het vatikaanse hs., dat P. Stracke beschreef en uitgafin OGE., 1937, 121-190 (vgl. Bloemen van OGE., 1937). Vgl. onze ‘Losse aantekeningen bij de “Heimelike passie”’ in OGE., 1961, 186-214 enz.
F. 184r-189r: Contemplatie op die principaelste puncten van die passie christi, staat in enig verband met de voornoemde Heimelike passie, zoals we elders hopen aan te tonen.
F. 189v-191v Het bundelken der minlijcker passien ons l. heer en J.C. geeft voor het uurschema van de dag een indeling der passie met telkens 3(5) bitterheden daaruit.
F. 192r-193r: Doen ick bekende dat de alder opperste... Zie OGE., 1954, 189-190; OGE., 1956, p. 283; Hs. 1353 UB. Gent, f. 88r-89v (zeer belangrijke redactie, waarop we willen terugkomen); Borchling, Vierter Reisebericht, p. 34-35.
F. 193v-195r losse dicta.
F. 195r-197v: Johanna van Berry, stichteres der Zusters Annunciaten over de 10 deugden van Maria: vgl. Meertens, VI, p. 64, n. 34; zie Bloemen van OGE. 5/6, 1930; OGE., 1963, 40-62; Kruitwagen, Catalogus van de handschriften en boeken van het Bisschoppelijk Museum te Haarlem, Amsterdam, 1913, p. 105, nr 51.
F. 197v-198v: Een seer schoon gebedt om een mensch in zyn wterste liggende voer te lesen:

O Jesu, rechter en advocaet,
Ick bidde u vergiffenisse van mijnre misdaet.
Doer daenmercken van u wonden
Keert, Heer, u aensicht van myn sonden.
En laet niet, o middelaer wtvercoren,
U dierbaer bloet aen mij verloren.

Suete Jesu, myn advocaet,
Antwoordt doch voer myn misdaet
Met uwe deughden veel en groot.
Dat bidde ic u doer u bitter doot.
Want ic nu ligge in groter noot
Ende ben van dueghden al te bloot.

Beschermt mij van binnen ende oock van buyten,
Ende wilt mij u duere, o Heere, niet sluyten.
Den avont coempt: Jesu, en gaet niet van mij.
Inden noot des doots staet ghij mij bij.
In myn lest eynde zijt ontrent mij.
(................)

Icken en mach in sterven
U geensins derven.
Ick ben misdadich,
Weest myns genadich,
En coempt niet te rechte,
O Heere, met uw dienersse. Amen.

Dit vers, dat zowel gedachtelijk als formeel boven het banale ligt, kon ik elders niet terugvinden. Moeten wij de dichteres (vol. dienersse...) onder de zusters van S. Elisabeth-klooster zoeken? NB. Wij menen dat het gedicht opgebouwd is uit strofen van 6 regels: aabbcc. Zo zou vers 18, rijmend met mij, ontbreken. Daarna zou de slotstrofe volgen met 6 korte verzen. Is dienersse wel oorspronkelijk, wijl het moet rijmen met rechte? Stond er knechte?
F. 198v-199v: Als wij ons inwendich van binnen tot godt keeren, soe en behoeven wij niet veel boecken. Want alle menichfuldicheit verstrooyt... ende in alle tegenheijt versterckt. Dit beantwoordt aan de 2^e paragraaf van Die groote evangelische peerle, III, c. 58. Nieuw bewijs van invloed en verspreiding.
F. 200r-203v: Dit syn .x. merckelijcke puncten daer wij Jesum zelen pijnen in nae te volgen. Zie uitgave naar ander hs. in OGE., 1948, 155-8; vgl. nog Dalmatius van Heel, Beschrijving ... der Gemeentebibliotheek van Rotterdam, p. 154, n. 5; Lieftinck, Catalogus ... Leiden, p. 34, f. 171-; p. 41, f. 133-.
F. 203V-205V: Vruchten van het wijwater.

[p. 51]

2.	Hs. 4944, KB. Brussel (Van den Gheyn, 853), f. 97r-103v, biedt de zelfde redactie, maar met vele, kleine of grote, afwijkingen. Deze zijn van dien aard, dat het ene hs. niet

[p. 52]

van het andere kan afhangen, maar dat beide, al of niet rechtstreeks, op een gemeenschappelijke bron moeten teruggaan.^2

3. Hs. 647 der Bibliotheek van het Prov. Genootschap te 's Hertogenbosch, f. 166r-167v, geeft te midden van een reeks teksten omtrent menswording en kerstmis een kort fragment uit deze redactie, zonder dat het verband met een groter geheel blijkt (zie elders de beschrijving van het hs., dat zijn belang heeft in verband met Peerle en Tempel). In ons fragment gaat het over het voorstel van de Vader aan de Zoon om te lijden, met de voorafteke-

2 Voor de algemene beschrijving van dit hs., dat gebeden- (Jezus, Maria, S. Anna) en passie-literatuur bevat, uit de 16^e eeuw (met latere franse toevoeging) zie van den Gheyn, l.c. Misschien is het uit Mechelen afkomstig. We vermelden daaruit:
F. 104r-128v: Vanden orspro<n>ck der sueter ghebenedijder moeder ons sheeren ende van haren heyleghen leven (rubriek). Maria dat alder suverlycste meegdeken openbaerde in haer ontfanckenisse der duysterster verdwaelder werelt...
Hyer beghint dat merdeghe leven ons liefs heren metten corsten overgaen beghinnende van dat ons lieve here ghedoept was ende alsoe voert vander heylegher passien ende verrisenisse (rubriek). Gaet nu vutwert ende volghe dynen bruydegoem...
Deze twee stukken vormen het éne ‘Een beknopt Maria- en Jezus' leven uit de XIV^e eeuw’, dat P. Stracke naar een ander hs. uitgaf in OGE. 14, 1940, 286-332. Zie nog C.C. de Bruin, Mndl. Geestelijk Proza, Zutphen, 1040, p. XII en nr. 25, p. 43; K. Ruh, Bonaventura deutsch, Bern, 1958, p. 143 en 272; Priebsch, Deutsche Hss. in England, Erlangen, 1896/1901, p. 9; Borchling, Vierter Reisebericht, p. 131. We stippen aan, dat dit werk sterk van Marquard van Lindau (zie OGE., 1961, p. 402, n. 60-61) afhankelijk is. Dit vergt nader onderzoek.
F. 131r-144v: Die XV pater nosters: zie OGE., 1943¹, 71-140.
F. 148r-162v: Dit is eenen toepat tote eenen scouwenden leven ten love gods (rubriek). Een mensche die nader oefeninghe des werckelycken levens... Dit vinden wij terug in hs. II. 1278 BK. Brussel (herkomstig uit klooster Thabor te Mechelen) en IV. 37 KB. Brussel, en wel onder toeschrijving aan Hendrik Herp. Dit hopen wij weldra te kunnen bewerken.

[p. 53]

ning van al de ellende en lijden, dat de Zoon hierbij te wachten staat: Vaert henen in ellende (wat beantwoordt aan onze uitgave rr. 27-56). Ongetwijfeld hebben wij met redactie a te doen.

4. Hs. Ltk. 303, f. 28r-30r UB. Leiden (zie Lieftinck, Catalogus..., p. 121): zelfde fragment als onder 3.

5. Evenzo in Münster Bibl. Jostes 15 f. 54b (volgens BNM., UB. Leiden).

Drukken. Al vermoeden wij, dat de Meditatie handschriftelijk nog meer verspreid werd, dan wij tot nog toe konden vaststellen, moeten we ons voorlopig met de voorgaande bevindingen tevredenstellen. Intussen constateerden we dat ons werkje bovendien door de druk vermenigvuldigd werd, en wel onder de titel: Dit is een soete meditacie hoe dye verloren siel vanden sone goods ghevonden is met synder heyliger passien. Hiervan kennen we volgende drukken. Vooreerst uitgaven, waarin alleen de Meditatie voorkomt:

1.	Een soete meditacie, Leiden, Jan Seversz., z.j. - Kronenberg, 1509.
2.	Een suete meditacie, z. pl. z.j. - Kronenberg, 3512.
3.	Een suete meditacie, 's Hertogenbosch, Jan van Turnhout de Jonghe z.j. (c. 1556). BNCI, 4728. Zie Taxandria, 1905, p. 109: uit de beschrijving kunnen we helaas niet met zekerheid de inhoud er van opmaken.
4.	Dit is een soete Meditacie hoe dye verloren siele vanden sone Gods vonden is met synre heyligher Passien. (Kolofoon) Geprint Tantwerpen bi mi Jan Roelās. Ex. in UB. Gent (A 15592). Niet vermeld in BCNI. De druk moet ± 1550 gedateerd worden.

Bovendien zijn er uitgaven, waarin, na de Meditatie, twee stukken bijgevoegd zijn:

a)	een vierregelige strofe: O maria rose root Die biste gods moeder wtvercoren. Ten dade uwes liefs hints bitter doot Wi waren alle te samen verloren. Dit is een variante van de eerste strofe uit: Van onser vrouwen

[p. 54]

	ene bedinghe, ug. N. De Pauw, Middelnederlandsche gedichten en fragmenten, Gent, 1893, p. 21.
b)	Hier beghint een seer suverlijck ghebet vanden heyligen cruyce (rubriek). Ghegruet sijtstu lovelijcke vruchtbaer ghebenedide heylich cruyce du biste gheheylicht ... ende leyde ons vry ende sonder hinder totter vroechden des eewigen levens. Amen.

Dit kruis-gebed vinden wij eveneens in hs. G 70 UB. Leuven (verbrand 1940), f. 78-79 (zie Meertens, VI, p. 215, n. 44).

Wij vonden volgende drukken:

1.	Een soete meditacie, Leiden, Jan Seversz, z.j. - Kronenberg, 1508.
2.	Een soete meditacie, Antwerpen, W. Vorsterman, c. 1510. - Kronenberg, 4371; vgl. 0884-5.
3.	Een soete meditacie, Antwerpen, W. Vorsterman, 1539. - Kronenberg, 3511.
4.	Een soete meditacie, Antwerpen, W. Vorsterman, c. 1539. - Kronenberg, 4447. De tekst der Meditatie uit al deze drukken komt grotendeels overeen met de redactie a uit de hss. Alleen is de inleiding (hetzij rr. 3-20 uit onze uitgave) weggelaten, zodat de druk begint met: Wt groter heeter minnen begeerde dye sone goods....
5.	Bovendien vonden wij het fragment, in de hiervoren genoemde hss., 3, 4 en 5 (p. 52-53) voorkomend, ook in het veel verspreide werk van Jan Pascha, Een devote maniere om geestelyck Pelgrimagie te trecken als ix. dachreyse (bv. druk Leuven, 1576, f. 30r-31r): die twaelf gheboden. Nader moet onderzocht worden hoe dit verband houdt met de xxxi gheboden uit de 10^e der Jhesus collacien (ug. Baay, p. 159 s.).

Redactie b. Een tweede hiervan sterk afwijkende redactie ontdekten wij elders, zowel in hs. als in druk. De tekst verschilt merkelijk van de redactie a, zoals moge blijken uit volgend schema van de inhoud er van (de regels zijn geteld volgens onze kritische heruitgave):

rr. 3-16

<Want bernardus seyt van die twee ende meeste wercken aldus ... niet

[p. 55]

so veel als si sculdich sijn>. Dit is een bewerking en vertaling van een Bernardus-citaat, die kennelijk aandoet als een ingeschoven tekst. 3 blzz. (zie noot bij onze uitgave).

rr. 17-24
[rr. 24-56] (weggelaten)
rr. 57-81
[81-90] (weggelaten)
rr. 91-114
[115-155] (weggelaten)
rr. 155-237
[rr. 238-258] (weggelaten)
<rr. 116-119gt;
rr. 258-260

<Ende oftu te traech biste te minnen, op dattu een saec hebt weder te minnen den genen dye di so hertelic gemint heeft, so selstu dat liden ons heren deilen in xij. stucken op dat dien roeck sijnder passien dijn hert doer dringhen mach.... Ende als een devote siele dese xij. punten wel gronderen wil, si sal daer vinden ontallike saken die dat liden christi sere beswaren wt welcken si billix, al wair si van stenen, ghemorwet soude worden ende ontsteken in sijnre minnen die dit wt minnen geleden heeft. Hier om leert liden ende in vreden bliven ende laet ander luden onrecht boven u recht gaen so christus heeft ghedaen in sijnre passien, soe moechdi groot loon ontfaen.> - Toevoeging van 4 blzz.

De bewerker heeft zich allerlei weglatingen veroorloofd, die het zakelijk en historisch verloop van het motief der Meditatie ergerlijk verbreken. Bovendien heeft hij de regels 116-9 (uit een weggelaten tekst) overgeplaatst tegen het einde van de Meditatie, omdat hij meende hieraan (na rr. 258-260) een inlassing te kunnen vastkoppelen. Deze verschuiving brengt evenwel de indruk met zich, dat Jezus de ziel vindt op het einde van zijn openbaar leven en dat de praegnante dialoog tussen Jezus en de ziel plaats vindt, niet op het kruis, op het allerlaatste ogenblik van zijn leven, dat één zoeken was, maar vóór de aanvang van zijn passie: Nu wil ic opclimmen iherusalem.... Daarmee is de bouw van het geheel van zijn innerlijke dramatiek ontdaan. Het is knutselwerk geworden, zoals blijkt

[p. 56]

zodra men het naast de redactie a kan leggen. Ten slotte zijn er twee inlassingen. De eerste vertaalt een Bernardus-tekst. De tweede toevoeging is een tekst van 4 blzz., waarin de passiestof in 12 stukken aan de ziel ter overweging wordt aangeboden, terwijl de passie reeds als historische achtergrond gediend heeft voor het verloop van Jezus' zoeken zelf. Zo heeft hij binnen de vlot zich afwikkelende Meditatie over de verloren ziel geenszins zijn organische functie of inschakeling gevonden. Daarin komt het kunstmatige, zowel van de eerste en tweede toevoeging als van weglatingen en verschuivingen, beslist naar voren. Of de bewerker de twee toevoegingen zelf opstelde dan wel van elders overnam, kunnen we niet uitmaken.

De redactie b vonden we allereerst in druk verspreid, en wel, samen met ‘Die processie opten palmdach’, achteraan in sommige uitgaven van: Dat leven ons Heren Jesu Christi of Een (goede) oefeninghe vanden leven ons heren ihesu cristi:³ Campbell 1111, 1112, 1114⁴

Kronenberg, 1356, 1357, 1358, 3386, 3387, 3388, 3389, 3391⁵.

Bovendien vonden wij de redactie nog in hs. 643 Prov. Genootschap te 's Hertogenbosch, f. 190r-196r: Een mynlike suverlike leer vander mynnen ons liefs heren (rubriek). Guede menschen ende devote herten werden seer getogen totter mynnen christi overmits die gedenckenisse sijnre bittere passien ... mitter bruyt ons lieven heren in canticis: mijn gemynde brudegom is my recht als een bunde<l>kyn van myrren; tusschen mijnen borsten sal hi rusten, dat is op mijn herten, ende daer bynnen sal hi geprent blijven.

De kopiist laat de inleiding rr. 3-23 (waar de eerste plustekst der redactie b voorkwam) weg, neemt daarna getrouw de tekst over, ook waar die redactie de tweede toevoeging aanschakelt, maar breekt na de aankondiging van het bundelkyn van myrrhen in 12 stukken plots af.

3 Zie mijn Losse aantekeningen bij de ‘Heimelike passie’ in OGE., 1962, 353-371; 1963. 188-203 en 330-343.

4 We kunnen de Meditatie (zeker of waarschijnlijk) niet terugvinden in Campbell 1108; 1109; 1110; 1113 (= Polain 2499).

5 De Meditatie komt (zeker of waarschijnlijk) niet voor in Kronenberg, 1359; 1360 (0784); 1361; 1362; 1363; 1363; 3385; 3390 noch in BNCI, 1971, (Kronenberg, 0785), 4723.

[p. 57]

We weten vooralsnog niet of hetzij deze afgeknotte versie, hetzij de volledige tekst der redactie b nog in andere hss. voorkomt.

Aldus lijkt deze Meditatie eens een grote belangstelling gekend te hebben, zoals zij trouwens om haar inhoud en stijl, althans in de oorspronkelijke redactie, dit ten volle verdient. Onze aandacht werd er opgetrokken, toen wij vaststelden, dat zij gebruikt werd in c. 34-35 van de Tempel, zoals wij in onze heruitgave hopen aan te tonen.

Van proza tot geestelijk lied

Een verrassend bewijs van de bekendheid en geliefdheid, die de Meditatie eens genoot, is ongetwijfeld het feit, dat zij zelfs in de vorm van geestelijk lied verspreid werd. Onder de geestelijke liederen van episch-lyrische aard rangschikt Pater Van Mierlo de legende De Soudaen hadde een dochterkijn, die hij ontleedt naar inhoud, waarde en ouderdom, om dan te vervolgen: ‘Ze werd dan ook reeds nagevolgd in een andere allegorische legende Een goed man had een dochterkijn, dat geheel Jesus' verlossingswerk op eenvoudige, toch vrome en innige wijze bezingt: de dochter is de weerspannige mensenziel, die door Jesus, Gods Zoon, als zijn lief “susterkijn” te midden van groot lijden wordt opgezocht’.^6.

Dit lied werd voor het eerst gedrukt in Een devoot ende profitelyck boecxken (Antwerpen, Simon Cock, 1539)^7.. Terwijl men zich in hoofdzaak bekommerde om zijn verhouding tot De Soudaen hadde een dochterkijn en om de zangwijze van het lied, werd tot nog toe weinig aandacht aan zijn inhoud en herkomst geschonken.

6. J. Van Mierlo, De letterkunde van de middeleeuwen (Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden, II), Antwerpen-'s Hertogenbosch, 1949², II, p. 129.

7. Zie Nijhoff-Kronenberg, Nederlandsche bibliographie van 1500 tot 1540, 's-Gravenhage, 1923, nr. 1370: Gheestelijcke liedekens ende leysenen. Het liederenboek werd opnieuw uitgegeven door D.F. Scheurleer, 's-Gravenhage, 1889. Ons lied, n^o CXLVII, komt daarin voor p. 179-181. Andere vroege vindplaatsen vermeldt Scheurleer, o.c., p. 320. Moderne herdrukken in Fl. van Duyse, Dit is een suyverlijck Boecxken, Gent, 1899, n^o 39, p. 165-9; id., Het oude Nederlandsche lied, 's-Gravenhage-Antwerpen, 1903-8, dl. III, n^o 633, p. 2474-6 (p. 2476 worden nog andere vindplaatsen opgesomd).

[p. 58]

Wanneer wij het nu naast de hiervoren besproken prozatekst kunnen leggen, valt hierop al dadelijk een onverwacht licht, dat ons betere inzichten hierover biedt en meteen een verantwoord oordeel mogelijk maakt.

Het lied telt 23 vierregelige strofen, met abab rijmschema. De aanvang luidt:

Een goet man had een dochterkijn
Die had hi wtvercoren
Si en wilde hem niet gehoorsaem sijn
Des hadde hi groten thoren

Dat was God die vader wijs
Ende smenschen siele seer schoone
Die sette hi int paradijs
Die coninck vanden throone.

Het eindigt als volgt

O suster so wil ict dan bestaen.
Sprac hi met stemmen schoone
O vader het is nu al voldaen
Ontfangt ons inden throone

Aldus so is die siele verlost
Van Christo onsen heere
Dat heeft hem sijn heylich bloet ghecost
Lof si hem ymmermeere.

De gelijkluidendheid van het eerste vers met dat uit De Soudaen, alsook de tweede strofe geven aan het lied de schijn van een parabel of, zoals Van Mierlo het noemt, ‘een allegorische legende’. We zouden er liever een onhandigheid van de schrijver in zien om zijn lied in zijn afhankelijkheid t.o.v. het liederenthema^8. aan te vangen en op gang te brengen. Buiten de aanhef is immers weinig

8. Wegens de aanvangsregel moet men wel de afhankelijkheid van de dichter tegenover De Soudaen-legende aannemen: deze beperkt zich evenwel tot de eerste regel en de zangwijze en tot het feit dat de dichter in die legende de aanleiding vond, om een bestaande prozatekst tot lied om te vormen. - De term een goed man blijft enigszins raadselachtig (samen met de varianten): is het een vertaling van homo quidam, van bonus pater familias (H. Schrift), of een vervorming van Een soudaen? - Over De Soudaen-legende zie nu Dr. L. Reypens-Album, p. 105-114.

[p. 59]

of niets van een legende te bespeuren. In feite is het een verhalend lied over de verlossing onder het motief van de Zoon Gods, die uit liefde de verloren ziel zocht en vond. Dit vindt zijn verklaring alleen uit zijn afhankelijkheid t.o.v. de Meditatie, die dank zij het motief het perspectief van een legende opent.

In het lied worden de schepping en de zonde relatief breeduit beschreven (in de samenvattende eerste en de uiteenzettende str. 2-4), alsook het goddelijk raadsbesluit omtrent de Menswording (dat hier van de Zoon uitgaat) (str. 5-7). In overhaastig tempo worden de Menswording zelf en het verborgen en openbaar leven van Jezus kort afgehandeld (str. 8-10). Jezus' lijden van Olijfhof tot kruisweg blijft onvermeld, aangezien zijn opgang naar Jerusalem (Meditatie r. 116 s.; Lc. 18.31) als bij wijze van kortsluiting omgeschakeld wordt tot: Ic sal opten berch van calvarien gaen // Oft icse daer mocht aenschouwen (str. 11). Ook het kruisigen en het gefolterd hangen aan het kruis tot aan het Consummatum est, waarin Jezus volgens de Meditatie uiteindelijk de ziel ontdekt en het twistgesprek met haar aanvangt, worden hier achterwege gelaten, zodat reeds dadelijk bij het kruisrechten Christus overluid tot de ziel roept en deze uit de slaap wekt (str. 13-14):

Als hi aldus luyde riep
Soe overliken^9. seere
Ontspranc si daer si lach en sliep^10.
Ende sprac broeder, och heere...

Daarmee begint de ziel zelf het gesprek met Christus (str. 15-22), dat besluit met Jezus' woord:

O vader het is nu al voldaen
Ontfangt ons inden throone.

De Meditatie daarentegen laat het twistgesprek met dit zelfde Consummatum est inzetten, om het af te sluiten met het In manus tuas, Domine, commendo spiritum meum:

9. Versta: in hoge mate, buitensporig (Verdam).

10. Versta: zij ontwaakte, waar zij lag te slapen.

[p. 60]

Deze samenvatting laat reeds zowel de afhankelijkheid als de minderwaardigheid van het lied tegenover de prozatekst aanvoelen. Terwijl men een fantastisch knap en vindingrijk schrijver zou moeten veronderstellen, die het zou klaar spelen, om uitgaande van de lied-tekst tot de logische verhaalgang, de afgewogen thematiek en de rustige uitbouw van de Meditatie te komen, ziet men gemakkelijk hoe een tweede- of derderangs dichter uit het proza het lied kan afleiden. Ongetwijfeld gaat er een zekere bekoring van het lied uit: zijn simpelheid, zijn losheid, zijn versritme vallen op. Maar zodra men het naast de prozatekst legt, verdwijnt dit als 't ware in het niet. Het lied heeft slechts heel schaarse trekjes bijgevoegd, die inslaan kunnen, terwijl het een massa praegnante gegevens uit het proza aan de verstechniek opgeofferd heeft. Waar het lied wel een zekere sierlijkheid en naïeviteit kent, is de Meditatie gemerkt door een sterke gespannenheid en innerlijke dramatiek, die door het telkens herhaalde: oock hier en vant hise niet gescandeerd wordt en de afgrond van Jezus' liefde en lijden plastisch uitbeeldt.

De afhankelijkheid van het lied tegenover de Meditatie, die wij aldus ontdekken, onderstreept meteen de minderwaardigheid van het eerste tegenover de tweede. Anderzijds zou men geneigd zijn te zeggen, dat men pas door deze confrontatie de forsheid en de intensiteit aan inhoud, gevoel en kunstwaarde van de Meditatie gaat beseffen.^11.

11. Wij kunnen hier niet nader ingaan op de vraag, ot ons lied op zijn beurt de aanleiding is geworden tot een rederijkerspel op de stok: Den ouden man had een dochterken, wat een misvorming zou zijn van: Een goet man had een dochterkijn. Dr. G. Kalff acht dit mogelijk (zie literatuur terzake bij Fl. van Duyse, Het oude Nederlandsche lied, 's-Gravenhage-Antwerpen, 1903-8, dl. II, p. 2476). Bezwaar hiertegen is wel, dat andere identificaties mogelijk zijn en dat de stok toch correct is weergegeven. Indien Kalff gelijk heeft, zou men de omwerking van Meditatie tot lied minstens in het eerste kwart der 16^e eeuw moeten plaatsen (het spel werd in 1532 door de rederijkerskamer van Lier opgevoerd) en zou men drie stadia van een zelfde motief hebben vastgesteld.

[p. 61]

Bijlage

Wijze van uitgeven

In onze tekstuitgave der Meditatie betrekken wij 6 teksten. Vooreerst de redactie a met hs. 3057-8 der KB. Brussel (= H¹), dat wij als legger nemen, omdat dit alles samen genomen de beste tekst biedt; met hs. 4944 der KB. Brussel (= H²) en met de afzonderlijke drukken, waaruit we Kronenberg 1508 als basis nemen (wij achten het overbodig de varianten uit de verschillende drukken aan te geven, omdat deze in hoofdzaak slechts drukfouten kunnen zijn) (gesigleerd D¹). Vervolgens de redactie b met druk uit de uitgave van het Leven Jesu, waarvoor wij de druk van Hugo Janssoen van woerden, Leiden, 1498 (zie Campbell 1119) als legger nemen (= d¹), en met hs. 643 Prov. Gen. 's-Hertogenbosch (= h¹). En ten slotte hs. 647 Prov. Genootschap 's-Hertogenbosch (= H³): aangezien dit fragment tamelijk afwijkt van de andere teksten, hebben we het geheel er van zonder meer afgedrukt na de voornoemde getuigen. Spellingsverschillen worden niet in acht genomen; de interpunktie is van ons, evenzo het aanbrengen van hoofd- en kleinletter. [ ] beduidt dat de woorden overtollig zijn; < > dat de woorden moeten bijgevoegd worden.

<(Een soete meditatie hoe die verloren siele vanden sone gods vonden es.^1.)>

3(f. 168r) Als^2. wij weten die orsaecken der minnen, zoe eest oock^3. van 4noode te weten, hoemen tot deser minnen comen sal.^4. Ende om hier-toe te 5commen,^5. soe salmen^6. mercken^7. dat woert des Wijsen mans Salomon, daer

1. H¹ Een suete Meditatie oft aendincken hoe dat die verloren ziele vanden sone gods vonden es overmidts zyn. h. passie; H² Dit es hoe die sone gods die verloren ziele vonden heeft. Een suete meditatie dat herte te verwecken totter minnen wt aenmerken synder h. passien. D¹ Dit is een soete meditatie hoe dye verloren siel vanden sone goods ghevonden is met sijnder heyliger passien. h¹ Een mynlike suverlike leer vander mynnen ons lieven heren. Wij zelf stelden een korte titel samen.

2. D¹ om. rr. 3-20: is dit een opzettelijke of een toevallige weglating? h¹: om. rr. 3-20 (of liever alles wat daaraan beantwoordt in d1).

3. H² om.

4. hoemen... sal H¹; H²... sal comen; d¹ hoe dat wi... mochten comen. Ende waer mede dat dye minne ontsteken ende ghevoet wert.

5. hier... comen H¹; H² tot deser minnen te c.: d¹ dat te weten.

6. salmen H¹ H²; d¹ sullen wij.

7. mercken H¹ H²; d¹ aenmercken.

[p. 62]

6hij aldus^8. spreeckt: Nae die meni<ch>fuldicheit des^9. houts, zo berrent dat 7vier. Alsoe^10. wert oec dat vier der goddelijcker minnen^11. gestockt overmidts 8<dat>^12. aendincken der menichfuldiger^13. gaven Gods^14. ende beneficien, 9die ons die minnelijcke Heere bewesen^15. heeft. Ende sonderlinge soe 10heeft hij der zielen^16. (f. 168v) zijn ombegrijpelijcke minne^17. getoont^18. in 11drije dingen.

12Ten eersten^19. dat hij den mensche^20. geschapen heeft nae zyn godlijcke 13beelde.^21. Ten anderen^22. dat hijen^23. na den val^24. weder hermaeckt^25. heeft 14met zijn heilich leven ende met zynder passien ende doot.^26. Ten derden^27. 15dat hij die menschelijcke natuere tot genaden ontfangen heeft^28. ende^29. 16<ons>^30. onse sonden vergeven heeft.^31.32.

Want bernardus seyt van die twee eerste ende meeste wercken aldus. Ic ben mi selven sculdich voer mi selven ende ic ben mi schuldich voer dat mi god gemaect heeft. Wat sal ic hem dan geven...

Bernardus: Quid retribuam Domino pro omnibus his? Illum ratio urget et justitia naturalis totum se tradere illi, a quo se totum habet, et ex eo toto habere diligere. Mihi profecto fides tanto plus indicit amandum, quanto et eum me ipso pluris aestimandum intelligo...

8. des... aldus H¹; H² d.w.m. sal., dat aldus; d¹ dat salomon.

9. des H¹ d¹; H² om.

10. Alsoe H¹; H²; d¹ so.

11. dat... minnen H¹ H²; d¹ om.

12. dat H² d¹; H¹ om.

13. men H¹ H²; d¹ om.

14. gods H¹ H²; d¹ om.

15. bewesen H¹ H²; d¹ gedaen.

16. Ende... zielen H¹ H²; d¹ soe hevet hij sonderlinghe.

17. minne H¹ H²; d¹ liefde.

18. getoont H¹ H²; d¹ bewesen.

19. Ten e. H¹ H²; d¹ Dat eerste is als.

20. den m. H¹ H²; d¹ ons.

21. nae... beelde: H¹ H²; d¹ om.

22. Ten a. H¹ H²; d¹ Die anderde is.

23. hyen H¹ H² (hine); d¹ ons.

24. nae den val H¹; H² nae val; d¹ om.

25. hermaeckt H¹ H²; d¹ ghemaect.

26. met zyn doot H¹; H² met sijnen... ende synder b. passien; d¹ overmits dat hi gedaen ende gheleden heeft voer ons allen in menscheliker natueren.

27. Ten d. H¹ H²; d¹ Dat derde is.

28. die m.n. H¹ H²; d¹ om.

29. ende H¹; H² d¹ om.

30. ons d¹; H¹ H² om.

31. onse... heeft H¹ d¹; H² om.

32. Hier voegt d¹ een lang Bernardus-citaat in (3 blz.), dat wij terugvinden in zijn Liber de diligendo Deo, c. V-VI, nr 15-16.

[p. 63]

17Nu zoo sal dan die devoete ziele haren bruydegom minnen met allen 18crachten ende meyninge des herten,^33. niet alleen <om>-^34. dat hijse^35. 19gescapen^36. heeft, maer oock <om>-dat^37. hijse^38. verlost heeft met synder 20bitter^39. passien.^40. <Gueden menschen^41. ende^42. rechte^43. devote herten 21werden seer getogen totter mynnen Christi overmits die gedenckenisse 22sijnre bittere passien>,^44. in die^45. welc hij aldermeest^46. bewesen heeft^47. den 23affgront zynder minnen, <die hi had totter edelre zielen>.^48. Want wt 24(f. 169r) grondelooser heeter minnen zoo dorste hij ende^49. begeerde neder 25te commen^50. in dit dal der traenen,^51. om-dat hij sueken soude die edele 26ziele, die verloren was.

27Ende doen die eeuwige^52. hemelsche Vader te rade was,^53. dat hij den 28mensche wilde^54. verlossen vander eeweger doot, doen^55. sprack hij tot synen

Dijn oghen hebben mijn onvolcomenheyt ghesien nochtans sullen in dinen boec ghescreven werden die doen dat sy moeghen al en moegen sy niet so veel als si sculdich sijn.

Imperfectum meum viderunt oculi tui, sed tamen in libro tuo omnes scribentur (Ps. 88.16), qui quod possunt faciunt, etsi quod debent non possunt (PL. 182.983-4).

33. Nu... H¹ H²; d¹ Wi sullen dan den here mit al onse crachten minnen niet alleen... Daarmee schakelt d¹ weer over op de tekst van H¹.

34. H² d¹; H¹ om.

35. (hij)se: H¹ H²; d¹ ons.

36. H¹ H²; d¹ ghemaect.

37. H²; H¹ dat; d¹ want.

38. Zie n. 35.

39. H² om.

40. met... passien: d¹ om.

41. Guede... h¹: hiermee vangt h¹ aan, om te vervolgen in de zin van d¹.

42. h¹ d¹.

43. d¹; h¹ om.

44. devote... passien: d¹ h¹; H¹ H² om. wegens homoioteleuton (zie n. 40).

45. H¹; H² h¹ d¹ om.

46. H¹ H²; h¹ d¹ sonderlinge.

47. bewesen... H¹ h¹ D¹; H² betonende is + trp.

48. h¹ add; H¹ H² D¹ om; d¹ zet dit na minnen uit volgende regel.

49. H¹: H² Want wt heeter m. soe dorste hem ende begheerde; D¹ Wt grooter heeter m. begeerde dye sone goods; h¹ laat alles weg van af Want... tot vergronden en worde (rr. 23-56); d¹ laat na als hy wt grondeloser minnen die hi hadde totter edelre sielen (zie n. 48) alles weg tot Ende doen die Sone Gods (rr. 23-56).

50. H¹; H² D¹ dalen.

51. in... H¹; H² D¹ om.

52. H¹ D¹; H² om.

53. H¹; H² D¹ wort.

54. H¹ D¹ (woude); H² soude + trp.

55. H¹; H² om; D¹ soe.

[p. 64]

29eenigen Sone: Vaert henen ende bringt <ons>^56. weder^57. die verloren^58. 30ziele^59. <hier>.^60.

31Doen neychde hem dat eewich Woert, die Sone Gods,^61. ende sprack: 32Vader, ic wil<t> geerne doen.^62. <Ende>^63. ick wil <dij>^64. [geerne]^65. gehoorsaem 33zyn tot in die doot, opdat die ziele des menschen verlost mach werden 34vander eewiger doot.^66.

35Doen sprack die Vader: Vaert henen in allinden (f. 169v), myn^67. Sone, 36om^68. swaerheit ende wee ende alle ongemack ende ontroost^69. ende^70. 37versmaetheit te lijden. Ten anderen vaert henen; du <biste een>^71. Godt 38ende mensche <ende>^72. wort^73. aengesien voer een sondaeren. Ten derden 39[male]^74. vaert henen in allinden^75., dat dijne edele <godheyt>^76. <verenycht 40worde metter menscheit>^77. <ende>^78. <dijn>^79. godlijcke menscheit alle 41menschen onderdanich zyn.^80. Ten .iiij. vaert henen in allinden tot dynre 42ontschout, ende vervult^81. alder menschen schout. Ten vijfsten vaert henen 43in allinden, du best een coninck, maer conincklijcke eere sal dij ze[e]lden^82.

56. H² D¹; H¹ om.

57. H¹; H² D¹ trp.

58. H¹ H²; D¹ om.

59. H¹ H²; D¹ mensche.

60. H² D¹; H¹ om.

61. H¹ D¹; H² om.

62. ic wil<t>: H¹ (wil); D¹ (wilt); H² ic ben bereet.

63. H² D¹; H¹ om.

64. H² D¹ (u); H¹ om.

65. H² D¹ om; H¹ add (nutteloze herhaling).

66. opdat... D¹; H² ende doer die doet.

67. H¹ D¹; H² lieve add.

68. H¹ D¹; H² om.

69. ende ontr.: H¹ (misschien ten onrechte); H² D¹ om.

70. H¹ D¹; H² om.

71. H² D¹ (biste); H¹ om.

72. H² D¹; H¹ om.

73. H¹ D¹ (wordes); H² wordet.

74. H² D¹ om; H¹ add.

75. in... H¹ H²; D¹ om (zo telkens).

76. H² D¹; H¹ om.

77. D¹ add (verneycht); H¹ H² om.

78. H²; H¹ D¹ om.

79. H¹ H² D¹ om (toch geëist door de zin).

80. H¹ H²; D¹ om.

81. H¹ H²; D¹ betaelt.

82. H¹ H²; D¹ selven.

[p. 65]

44geschien op eertrijck,^83. oft nemmermeer gedaen werden.^84. Ten .vj.ⁿ vaert 45henen in allinden, ende hebt een voersien alre dynre pijnen^85. ende 46martelien,^86. opdat (f. 170r) sij^87. <dy des>^88. te meer zij. Ten .vij.ⁿ vaert henen in 47allinden, ic sal <dy>^89. dyn leven afbreken^90. in dynre bloeyender 48iuecht, op-dat dij te zwaerder sij te sterven.^91. Ten .viij.ⁿ vaert henen in 49allinden ende vervult metten wercken al dat die propheten van u gesproken 50hebben.^92. Ten .ix.ⁿ vaert henen in allinden: ick sal dijnen vijant tsweert 51in die hant geven, op-dat sij met dij doen al dat sij willen.^93. Ten .x.ⁿ vaert 52henen in allinden ende deylt dyn versmaedelijcke^94. doot den goeden^95. ende 53den quaeden, oft^96. sij <die>^97. met [t]rouwen ontfangen willen.^98. Ten .xi.ⁿ 54vaert henen in allinden ende l[e]ydt den [eertschen]^99. bitteren doot sonder 55dijnen^1. vaderlijcken (f. 170v) troost.^2. Ten .xij.ⁿ vaert henen in allinden 56ende lijdt dat dyn lijden <dij>^3. nemmermeer <vergouden>^4. en worde.^5.

57Ende doen die <weerde> Sone Gods^6. orlof naem aen zynen hemelschen 58Vader, soe daelde hij neder vanden hoogen hemel^7.; ende syn goet ende syn

83. H¹.

84. oft... H¹ H² (gheboden); D¹ om.

85. ende... H¹ D¹; H² want du sult dyn lijden altijt voer oeghen sien.

86. ende... H¹; H² D¹ om.

87. H¹ D¹; H² dijn maertelie, die dij nakende is.

88. H¹ dys; H²; dy(te); D¹ des.

89. H²; H¹ D¹ om.

90. H¹ H²; D¹ afkeeren.

91. dij... H¹; D¹ trp. te st. sij; H² u st. te bitterder zij.

92. want... H² heeft dit overgeslagen, om het als x. te plaatsen, en overgeschakeld op ick sal (ix.).

93. Zie n. 92.

94. H¹ D¹; H² versmade.

95. H¹ D¹; H² allen g. menschen.

96. H¹ D¹; H² als.

97. sij die: H¹ sy; H² die; D¹; si dat.

98. ende deylt: H¹; H² als xij.; D² als xi.

99. H² om; H¹ D¹ add.

1. H¹ D¹ H² om.

2. H¹; H² als ix.; D¹ als x.

3. H²; H¹ D¹ om.

4. H² D¹; H¹ vergronden.

5. H¹ D¹; H² als xl.

6. Ende... H² D¹ (weerde: om); H¹ doen hi (hier herneemt h¹ de tekst; vgl. p. 63, n. 49); d¹ laat dit weg, maar vervolgt na als hij... sielen, met oerlof nam (zie p. 63, n. 49) de tekst.

7. soe... H¹ H² D¹ (homel); D¹ d¹ om.

[p. 66]

59rijckdom, dat es, zyn glorie^8., heeft hij gelaten, ende syn edel gesinde, den 60heilighen ingelen, bevolen,^9. ende track <alleen> wech in pelgrimagien.^10. 61Hij en sinde ingel, patriarck oft^11. propheet, maer hij quam selve neder^12. 62wten hogen hemel zyn<s> coninckrijcx,^13. int diepe dal der eerden.^14.

63Ende als hij neder gedaelt es om die verloren ziele te soekene,^15. zoe 64quam hij (f. 171r) eerst ter stadt van Nazareth.^16. Ende op-dat hij te bat 65den viandt bedriegen mochte,^17. soe heeft hij geschuylt ende^18. hem^19. 66verborgen gehouden^20. .ix. maenden, ende was besloten^21. in een cleyn 67plaetse,^22. dats inden reynen zuyveren tempel der alder-<zuverster> 68Jonckfrouwen Marien.^23. Ende^24. dien die <hemel der>^25. hemelen bevangen 69noch besluyten en <conste>,^26. <die>^27. heeft gerust ende syn eerste herberge 70genomen inden suyveren lichame der edelder maget <Marien>.^28. Ende 71van haren alder-puersten bloede heeft hij menscheit aengenomen by toe-

8. ende sijn goet... H¹; H² ende heeft... ende rijckdoem, dats welde ende glorie; D¹ ende hevet sijn glorie; h¹ d¹ ende hi heeft syn guet, dat is sijn glorie.

9. heeft... H¹ H²; D¹ den heylighen enghelen ghelaten; d¹ h¹ sijnen enghelen.

10. ende... H¹ (alleen om); D¹ ende track alleen pelgr.; h¹ ende hi is pelgrym getogen; d¹ ende hi is pelgrimagie getogen.

11. Hij... H¹; H²... ingel noch...; h¹ D¹ d¹ om.

12. H¹ H²; D¹ om; h¹ ende hi is neder gedaelt; d¹ Ende als hij nedergedaelt is.

13. H¹ (zijn) D¹; H² wten hoechsten stoele sijns conincs rijcks; d¹ h¹ vanden hoechsten der hemelen.

14. H¹ H²... nederste: D¹ dat alder diepste: h¹ d¹ om (zie volgende n. 24).

15. H¹ H² D¹ (soelken) h¹ d¹ om.

16. H¹ H² D¹ (inde stadt...); h¹ d¹ om.

17. H¹ H² (op dat hij den viant...); D¹ h¹ d¹ om.

18. geschuylt... H¹ H² D¹; h¹ d¹ om.

19. H¹ H² D¹; h¹ d¹ hem selven.

20. H¹ H²; D¹ om; d¹ h¹ ende besloten.

21. ende... H¹ H²; D¹ d¹ (zie n. 20); h¹ ende besloten.

22. in... H¹ h¹ d¹; H² D¹ om.

23. dats... H¹ (suetster); H² inden r. tempel... suverster...; h¹ als in eenen reynen t. alre suetster m.m.; d¹ als in den reynen lichaem marien; D2 om.

24. H¹ H²; h¹ d¹ om; D¹ op dat die vyant nyet bekennen en soude sijn menschelicheit noch sijn godlicheyt, want hi mach besloten wesen in een cleeyn plaetse dat is te verstaen inden reynen suveren tempel der alder soetster ioncfrouwen marien add.; zie n. 14.

25. H² h¹; H¹ om: D¹ die hemelen noch die eerde; d¹ alle die hemelen.

26. H¹ (die hemelen... connen); H² niet begripen en conste; h¹ niet begripen noch besluten en mochten; D¹ h¹ niet bevanghen... connen.

27. H²; H¹ D¹ h¹ d¹ om.

28. heeft gerust... H¹ (marien om); H² (syn herberge... lichame maria... maghet); D¹ (... suveren reynen... marien); h¹ d¹ om.

[p. 67]

72doen des heiligen Geests,^29. ende heeft hem selven alsoe vercleedt,^30. ende 73die (f. 171v) glorie zynder mogentheit bedeckt^31. onder een^32. aerme rocxken 74der menschelijcker natueren, op-dat die vijant hem niet bekinnen en 75soude.^33.

76Ende nae [die]^34. ix maenden es hij gegaen wt zynen winckele^35. in 77gelijckenisse des vleeschs der zunden,^36. ende^37. heeft zyn godheit verborgen 78ende^38. hem^39. een minsche vertoont, geboren in^40. grooter aermoeden, een 79aerm, naeckt cleyn kindeken,^41. ende^42. heeft^43. syn eerste^44. ruste genomen 80den eerste nacht^45. in een herde cribbe tusschen twee^46. beesten, in armen 81doecken^47. gewonden. Daer gaf hij wte zyn eerste stemme,^48. schreyende 82ende roepende die verloren ziele.^49. Ende aldus gezocht (f. 172r) in 83Bethleem, zoe en vandt hijze daer niet.^50.

84Nae .xl. dagen track hij op in Hierusalem ende sochtse inden tempel, 85maer en vantse <daer> niet.^51. Doen stont hij op ende track <neder> 86haestelijcken in Egipten ende zoeckse daer vijⁿ iaer lanck, maer hij en 87vantse <daer> niet.^52. Daer-na track hij weder-om, ende ginck ter wilder 88woestijnen werts,^53. ende zoeckse daer. xl. dagen ende .xl. nachten met vele

29. Ende van... H¹ D¹ H² (haren puersten...); h¹ d¹ om.

30. Ende... H¹ d¹ (alsoe om.); H¹ verclent; h¹ vercleynt; D¹ vernedert.

31. die... H¹ D¹ h¹ (gedect...) d¹ (gedect); H² om.

32. H² D¹ dat.

33. H¹; H² h¹ trp.; d¹... soude mogen b.; D¹ om.

34. H² D¹ h¹ d¹; H¹ add.

35. Ende... H¹ H² D¹; h¹ Ende hi is; d¹ ende is...

36. inghel... D¹ om.

37. h¹ hi add.

38. h¹ om.

39. h¹ om.

40. d¹ also add.

41. een... h¹ in add.; D¹... ende alte cleynen...; h¹ in een arm naect ende in eenen alte cl.; d¹ naect ende als een cl. k. wesende.

42. d¹ om; h¹ hi add.

43. d¹ hi add.

44. h¹ d¹ om.

45. D¹ h¹ d¹ trp.

46. H² stomme add.

47. H² D¹ doeckelkens; h¹ duecsken; d¹ snoden doeken.

48. Daer... H² (gaf om); h¹ d¹ om.

49. schr.... H²... die devote; h¹ d¹ om.

50. Ende... h¹ d¹ om.

51. Nae... D¹ H¹ (daer om) H² (daer om.) h¹ d¹ om.

52. Doen... D¹ H¹ (neder... daer om); h¹ d¹ om.

53. Daer na... H¹; H² D¹ werts om; h¹ d¹ om.

[p. 68]

89droefheden ende suchtens ende met vele traenen, ende noch en vant hij 90die ziele niet.^54.

91Hier-^55. na heeft hij hem opgheschorst met grooter ber<r>ender minnen,^56. 92om die edele^57. ziele te suecken. Ende^58. met grooten verlangen^59. heeft hij 93.xxxiij. iaer^60. om-gelopen^61. <mit groter armo<e>den, mit groter oetmoedicheit 94ende>^62. met (f. 172v) grooten arbeyde^63. duer bosschen, steenroetsen,^64. 95distelen^65. ende^66. doornen, in^67. bergen ende in^68. dalen, met^69. 96hongere <ende> met^70. dorste, met wakene ende biddene,^71. in couwen,^72. in 97hitten,^73. in grooter^74. armoeden, met vele arbeyts ende moyenissen, met 98vele lachters ende ongetelde allindicheit,^75. zoe-dat hij dicke geheel nachten 99lanck die eerde bestortte^76. met zynen heeten^77. traenen, ende synen lieven 100Vader badt voer zyn <gheminde> bruydt, <die edel ziele,> die verloren 101was.^78. Ende het es wel te gelooven,^79. dat hij dickwille <sere> spade te

54. Ende soeckse... H¹; h¹ d¹ om; H² (sochtse...; noch om... Ende daer te voren hadde hise ghesocht. vij. iaer daer hyse oec niet en vant add.

55. h¹ Daer; d¹ Ende daer na soe.

56. h¹ d¹ bornende liefde.

57. d¹ om.

58. H² om.

59. H² soe add.

60. h¹ d¹ lanc add.

61. H² gheloepen; h¹ d¹ om.

62. h¹; dl arm oetmoedich ende; H¹ H² D¹ om.

63. m. gr. m.... H² trp. vóór xxxiij.

64. H² h¹ d¹ ende rootsen; D¹ doer rootsen.

65. D¹ h¹ doer d.; d¹ ende d.

66. H² om.

67. h¹ doer; d¹ om.

68. h¹ d¹ (dal) om.

69. h¹ d¹ in.

70. ende... D¹; H¹ ende om; H² d¹ met om; h¹ in.

71. met w....: h¹ d¹ om.

72. couwen... D¹ ende add.

73. in h.: d¹ om.

74. in...: h¹ ende in; d¹ ende.

75. met vele arb.: h¹ d¹ om.

76. Zoe...: H²... dicwile... bestortende was; D¹ als dat hy dycke heele nachten lanck... bestortende was; h¹ Ende hi heeft dat ertryck dicwijl... bestort; d¹ ende heeft dat...

77. H² heylighen; D¹ bitteren; d¹ om.

78. ende... H²; H¹ (gheminde, die edel ziel: om); h¹ ende heeft sijnen lieven vader gebeden voor syn wtvercoren dochter, dat is die werde; D¹ sinen lieven vader badt voer die edel siele dye...; d¹ biddende sinen lieven vader voer die vercoren siel.

79. Ende...: h¹ d¹ vermoeden.

[p. 69]

102zynder liever moeder (f. 173r) thuys quam,^80. vermoeyt vanden wege, 103aemmechtich,^81. hongerich ende dorstich, nat van sweete,^82. <ende> bestort 104met traenen.^83. Ende als hem zyn lieve moeder alsoe sach verarbeydt wt 105hertelijcker minne,^84. vraechde zij hem,^85. wanen hij quaeme oft wat 106hem geschiet ware. Jesus antwoerde zynder liever moeder^86.: O weerde 107moeder,^87. ick hebbe alle den^88. nacht met traenen myn gebedt^89. gestort^90. 108ende geroepen om die edele^91. verloren ziele, myn wtvercoren bruydt,^92. die 109mij ontloopen es, <ende> zoe iammerlijck verdwaelt.^93. Maer^94. ic en vindze 110niet.^95. Nochtans^96. zal ic^97. roepen ende (f. 173v) screyen zonder op-111houden totter tijt^98. dat ickse <weder>^99. gevonden hebbe.

112Ende^1. dat lesen wij^2. ooc^3. inden heiligen^4. evangelie, dat Jesus geheel 113nachten plach over^5. te bringen in zynen gebede. Ende wel eest^6. te ver-114moeden, dat hij zelden oft emmermeer^7. plach te bidden^8. sonder traenen.^9.

80. dat... H² H¹ (sere om) D¹; h¹ seer laet synre liever moder te huys quam.

81. vermoeyt... H¹ h¹; H² vander w. om.

82. hongerich... h¹ D¹ d¹ om.

83. Ende... H¹ D¹ ende om; h¹ ende bestort met sweet ende met heten tranen; D¹ om; d¹ bestort met sweete ende tranen.

84. Ende... H¹; H²... ^{alsoe aensach...;} D¹... alsoe vera. sach...; h¹ d¹ om.

85. vraechde: d¹ h¹ ende dat hem sijn l.m. vraechde wt h.m.

86. wanen... D¹... alder lyefste; d¹... lieve ghebenedide.

87. O... H² d¹ alder heylichste...; h¹ O mijn alre heylichste; D¹ om.

88. H² D¹ h¹ d¹ desen.

89. H² trp.; d¹h¹ om.

90. d¹ h¹ gescreit.

91. D¹ h¹ d¹ om.

92. mijn... d¹ mijns w. bruyts.

93. ende... H¹ ende om; H² ende so iammer dwaelt; D¹ is so iammerliken verdwaelt; h¹ d¹ ende soe iamerlijc v. is.

94. D² h¹ d¹ om.

95. h¹ d¹ om.

96. h¹ d¹ Ende.

97. D¹ so langhe add.

98. d¹ doot.

99. H¹ om.

1. h¹ om.

2. dat... d¹ wij lesen.

3. h¹ d¹ om.

4. H² om.

5. D¹ toe.

6. h¹ d¹ machmen; d¹ men mach(wel).

7. oft... H² om.

8. plach... H² badt; d¹ datmen hem selden of ymmermeer vant biddende.

9. sonder... H² hij en meende. Hierna laten h¹ en d¹ de rr. 115-155 vallen.

[p. 70]

115Hier-na sprack hij tot zynen iongeren, ende openbaerde hem den 116brandt zynder^10. minne totter edelder zielen, ende zeyden: Nu wil ic op-117climmen tot Hierusalem. Ende des minschen Zone sal <daer>^11. verraden 118[worden]^12., gegeesselt, bespot, gecroont,^13. bespogen (f. 174r) ende gecruyst 119werden^14. om die verloren ziele. Ende aldus es hij voortgegaen ende quam 120ten berge van Oliveten.^15. Daer zocht hijse met grooter bannicheit ende^16. 121met stercken arbeyde, dat hij sweette <daer>^17. water ende bloet. Noch en 122vant hij die ziele^18. niet. Doen wort hij bedroeft inden geeste. Ende hem^19. 123begonste te grouwelen^20. ende sprach: Myn ziele es bedroeft totter doot 124toe.^21. Ende^22. te-hants was hem bij^23. een hemels bode, die hem trooste ende 125sprack: Myn^24. Heere, weest vrome ende sterck, du sels breken Adams bant, 126ende du zelt <breken dyns Vaders toren ende>^25. dat menschelijcke 127geslachte verlossen^26. (f. 174v). Ende alsoe suldij vinden die verloren ziele.^27. 128<Hier-mede was die ghebenedide Ihesus ghetroost ende stont>^28. op ende 129met grooter haesticheit^29. liet hij hem <vanghen ende>^30. leyden tot 130Hierusalem, op-dat hijse suecken zoude <van huyse te huyse>.^31.

131<Ende>^32. alsoe was hij eerst gebracht tot^33. Annas' huys: daer socht hijse

10. D¹ geduerigher add.

11. H² D¹H¹om.

12. H² om; H¹ add.; D¹ worden ende add.

13. H² woorden add.

14. H² om.

15. ten... D¹ int hoveken.

16. met... H² met zwaren versuchtene;

17. H¹ om.

18. H² daer add.

19. H² om.

20. D¹ ende te verdrieten add.

21. D¹ om.

22. H² om; D¹ Al.

23. hem bij: D¹ bi hem; H² daer.

24. H² O; D¹ om.

25. H¹ D¹ om.

26. H² trp.

27. Ende... H¹ H² (suldy om); D¹ om.

28. D¹; H² Hier met wert ihs ghemoet ende stont; H¹ Doen stont hij.

29. met... D¹ met haesten; H² om.

30. D¹; H¹ H² om.

31. H¹ om.

32. H² D¹; H¹ om.

33. H² in.

[p. 71]

132den ganssen nacht^34. met veel moeyenissen ende pijnen.^35. Maer hij en 133vantse niet. Van-daer wert hij geleydt^36. tot Cayphas, die prince der 134priesteren, daer hij veel confusien leedt^37.. <Noch en vant hij dye siele niet>.^38. 135Daernae werdt hij geleydt tot Pilatus, daer hij met valschen getuyghen 136beschuldicht werde.^39. Noch en vandt hij die ziele (f. 175r) niet.^40. Daer-na 137wert hij gesonden tot Herodes <huys>,^41. die hem ontfinckt als eenen dwaes. 138Maer noch en vant hij die ziele niet.^42. Van-daer wort hij weder gebracht 139tot Pilatus^43. ende int dinghuys geleydt,^44. daer hij veroordeelt was <te 140sterven>.^45. <Ende> noch en vant hij die ziele <daer> niet.^46. Daer-na wert 141hij aen een steynen^47. calomme gebonden ende gegeesselt iammerlijc.^48. 142<Ende>^49. daer-na wert hij gecroont met eender doornen croone.^50. Maer 143noch onder die steenroetse ende scerpe doornen en mocht <hijse> niet 144vinden.^51.

145Doen dede hij ane zynen rock, ende nam dat swaere cruyce op zyn door-146wonde (f. 175v) schouweren ende woude daer-mede trecken totten berge 147van Calvarien, om te beziene oft hij die verloren^52. ziele eens^53. vinden 148mochte. Maer hij en vantse^54. niet. Daer-nae^55. wert hij opt cruyce geworpen, 149ende iammerlijck wtgereckt vanden boosen Ioeden. Hier^56. en vantse hijse 150oock^57. niet.

34. H² alle dien n. lanc; D¹ daer socht hyse.

35. moey. H² lacters p. ende m.; D¹ pinen.

36. wert... D¹ ghinck hi.

37. H² ende vele lachters ghedoechde.

38. D¹; H²... (hyse); H¹ om.

39. Daer nae... H¹ H² (... gheleyt in... met vele...); D¹ om.

40. Noch... H¹ H² (Ende noch... hijse...); D¹ om.

41. H² D¹ add.; H¹ om.

42. noch... H² die verloren ziele en vant hij daer nyet.

43. tot... H² om; D¹ in Pilatus huys.

44. ende... H²... riechthuys; D¹ om.

45. daer... H¹ (te sterven om); H² (ghevonnist was...); D¹ om.

46. Ende... H¹ D¹; H¹ Noch... die ziele niet.

47. D¹ om.

48. H¹ om.

49. H¹ om.

50. H² om.

51. onder... H¹ sijse...; D¹... onder die d. en...; H² en vant hijse.

52. D¹ om.

53. H² daer yet; D¹ yet.

54. H² wantser (= vond ze er).

55. D¹ Daer.

56. D¹ daer.

57. D¹ om.

[p. 72]

151Daer-nae wert hij verheven inden cruyce, ende hij dam int^58. hooge, 152op-dat hij van^59. verre sien mochte, oft hij ieverincs die verloren ziele hadde 153mogen sien,^60. Maer noch^61. en vant hijse^62. niet. Doen riep hij luyde inden 154cruyce^63. met heesscher stemmen, op-dat hij van alle mensche mocht 155<ghehoort> werden.^64. Ende aldus^65. heeft hij met banniger^66. herten die 156<verdoolde> siele mogen (f. 176r) <roepen>^67.: Eya^68. edel ziele. O myn 157wtvercoren dochtere. O myn alder-liefste <ende enige>^69. geminde^70. bruydt, 158merckt hoe ic onsteken ben in dynre minnen,^71. <ende wat ic> om dij te 159lijden <heb>.^72. Hoordij myn roepen, ende myn clagen niet?^73. Waerom en 160geefdij mij geen antwoerde? Ghij siet doch <wel>,^74. hoe ic om dyn minne 161arm [geweest] ende allindich ben geworden^75. in een arm^76. huysken, 162tusschen twee beesten geleidt,^77. gedeckt^78. met arme doecxkens. <Ic bin> 163in Egipten geiaecht,^79. zittende op een ezelinne.^80. Ende ic heb dij naegeloopen 164bij .xxxiij. iaren^81. met vele arbeyts <in grooter armoeden ende 165ghebreck>.^82. Ende alsoe^83. ic dij meer na-loope, zoe^84. ghij mij meer ontloopt.

58. D¹ om.

59. H² D¹ om.

60. H²... ergerens... saghe...; D¹ opdat hi verre sien mocht.

61. Maer... H² Maer; D¹ noch.

62. D¹ hy die siele.

63. inden... H² om.

64. H²; H¹... verhoort...; D¹ gehoort m.w.

65. H² soe add.

66. H² bedruefder.

67. verdoolde ... H¹ siele m. suecken; H² moghen roepen; D¹ verdoolde siele gheroepen; h¹ d¹ wael mogen roepen totter verdwaelder zielen met bangiger h.

68. D¹ O; h¹ d¹ o myn.

69. D¹; H¹ H² om; h¹ d¹ ende seer.

70. H² om.

71. merckt... H² in d.m. om (zie n. 72); h¹ d¹ in d.m. trp. na bin.

72. ende... h¹ d¹; H¹ om dij te lijden; H² om uwen wille te l. Met dijnre minnen (zie n. 71).

73. H² (... niet om); h¹ d¹ Ende (hoerstu...) add, niet om.

74. D¹; H¹ wel om; H² d¹ doch wel om; h¹ doch om.

75. H¹ D¹... gheweest add; H² werden; h¹ d¹ wil seer arm gew.

76. H² cleyn.

77. H² gheleyt t.t. stomme b.; h¹ ende gheleecht t.t.b.

78. H² D¹ h¹ d¹ ghecleet.

79. H¹ H² d¹ D¹ Ic bin om.

80. H² ende (sittende) add; D¹ om; d¹ ezel.

81. h¹ bij om, (iaren) lanck add; d¹ bij om.

82. met... H²; H¹ D¹ in... ghebreck om; h¹ d¹ in gr. arm.

83. H² D¹ h¹ soe; d¹ hoe.

84. d¹ hoe.

[p. 73]

166Maer eest <dij te>^85. cleyne (f. 176v) dat ic dij ende om dij^86. gedaen hebbe, 167zoe wil ic noch <vele>^87. meer doen. Alleene begeere ic, dat ic dyn aenschyn 168eens sien mach,^88. ende dat ghij mij eens minlijcken <antwoorden wilt>.^89.

169In deser manieren heeft^90. Jesus die verloren^91. ziele gesocht met grooter 170bannicheit.^92. Ende na-dat^93. alle dingen vervult waren^94. <die van hem 171ghepropheteert syn>,^95. soe heeft hij syn lieve bruydt ten lesten gevonden^96. 172zeer besmedt, sweert ende iammerlijcken mismaeckt,^97. arm ende gevangen 173in eenen alte-duysteren kercker gesloten,^98. zeer benaudt <bewaerf>,^99. 174handen ende voeten gespannen in ijseren boeyen,^1. ende in groote allinden.^2. 175Ende als hijse (f. 177r) zoe^3. sach sitten, zoe^4. wert hij^5. bitterlijck screyende, 176ende sprack haer aldus toe: O myn ziele,^6. myn edele creatuere,^7. hoe bestu 177aldus gedaen? Waen^8. best u hier <toe>^9. comen? Dyn aenschyn is sweerter 178dan een verberde cole.^10. Hoe is tgout aldus verduystert?^11. Hoe is dyn 179schoon verwe aldus verandert?^12. Slaet op u oogen ende ziet mij ane, ende

85. H²; H¹ dij te om; D¹ te; h¹ Ist te; d¹ Ist.

86. H²... (ic) om dijnen vrille.

87. H¹ D¹ om.

88. dat... H² D¹ d¹ aensichte; h¹ dijn aensichte eens te sien.

89. H¹ antwoordt.

90. H² ons lieve heere add.

91. h¹ lieve; d¹ syn lieve.

92. H² alindicheit; d¹ met b. ende gr. droefheit ghesocht.

93. Ende... H² Ende ten lesten doe...; h¹ d¹ Ten lesten...

94. alle: h¹ d¹ om.

95. H²; H¹ D¹ h¹ d¹ om.

96. soe... H² soe vant hi s.l. br.; h¹ d¹ soe vont hi sijn br.

97. sweert... h¹ ende iamerlic swert.

98. H² D¹ besloten; h¹ d¹ gesloten om.

99. seer... h¹h¹; HA om; H¹ bewaert om; D¹ seer benauwet.

1. H² met (yseren); D¹ (voeten) ghebonden; h¹ hoer(hande)... boegelen; d¹ haer handen ende haer voeten.

2. ende... H² om; D¹ ende om; h¹ d¹ (gr) armoeden.

3. H² dus; D¹ h¹ d¹ alsoe.

4. H² om.

5. H² seer add.

6. O... H² D¹ (o) mijn om; h¹ om.

7. mijn... h¹ O mijn lieve bruyt; d¹ om.

8. h¹ hoe.

9. H¹ om.

10. Dijn... H² om; D¹ h¹ d¹ aensichte.

11. Hoe... H² Hoe is dijn suverlijc aensicht dus verduystert; h¹ om.

12. Hoe... H² Hoe sydy dus... D¹... dyn verwe...

[p. 74]

180spreeckt mij toe.^13. Weest niet te seer verslagen,^14. ic mach u noch^15. wel 181helpen. Want^16. ic ben rijck genoech. Geeft mij alteen u gebreck te kinnen.

182Doen dit hoorde die arme ziele, sloech sij op haer oogen^17. wt schemten 183ende^18. (f. 177v) wt minnen, om-dat^19. sij <soe>^20. suetelijc werde gestraft, 184ende^21. wert bitterlijck weenende ende alsoe beclagende haren <(allin-185dighen>^22. staet, ende en coste niet meer^23. gespreeken. Jesus dit siende,^24. 186sprack haer aldus toe^25.: Eya, myn alder-liefste bruydt,^26. ick hebbe groot 187mededoogen met uwer allinden.^27. Eya devote ziele,^28. eia aendachtige 188ziele,^29. eia ziele, die mij gelaten hebbes^30. ende hebt met vele <dijnre> 189minnaers dyn oncuyscheyt bedreven^31., keert nu^32. wederom tot mij.^33. 190<Want>^34. al hebdij mij aldus vele misdaen, <ende> soe^35. dicke vertorent, 191ende soe schandelijcke (f. 178r) verstooten,^36. nochtans keer weder.^37. 192<Ende>^38. ick wil dij <mijnlic)^39. ontfangen.

193Die ziele antwoerde: Aylacen, wee mij, Heere,^40. die wille is goet in mij.

13. mij toe d¹ met my.

14. weest... H² verslaet dij niet; d¹ niet seer...

15. noch H2 toch; D1 om; h¹ d¹ mach ic di.

16. h¹ d¹ om.

17. h¹; d¹ Doen sloech die a.z. h.o. op.

18. wt... h¹ eensdeels; d¹ also wt...

19. h¹ als.

20. H¹ om.

21. h¹ d¹ si add.

22. H¹ allinden.

23. ende... H² soe en...; h¹ als dat si niet en conde.

24. dit... h¹ d¹ om.

25. haer... H² aldus...; h¹ d¹ hoert toe aldus.

26. liefste... H² beminste ende alder vercorenste vriendinne.

27. ick... H² om; h¹ d¹ alte (groote)...

28. Eya... D¹ o; h¹ d¹ om.

29. Eia... H² aend... om; D¹ h¹ d¹ om.

30. die h¹ d¹ om.

31. ende... D¹; H² ende alle sunden ghehanteert hebt; H¹ dyne...; h¹ d¹ om.

32. H² om.

33. keert... h¹ d¹ om.

34. h¹ d¹ Nochtans.

35. ende... H¹ ende om; H² D¹ soe om; h¹ ende soe; d¹ ende so merckelic.

36. ende... D¹ om; h¹ d¹ gelaten ende al hebstu dyn oncuyscheit bedreven mit voel dijnre (d¹ om) mynres.

37. h¹ d¹ om tot my add.

38. H¹ om.

39. h¹; d¹ seer mynlick; H¹ H² D¹ om.

40. antwoerde... D¹ heere trp.; h¹ Och och arm, wee mijnre; d¹ sprac: Och lacy wee my.

[p. 75]

194Maer ic en heb die macht niet, dat ick dien voibringen mach.^41. Myns en 195is geenen troost noch raedt.^42. <Want> ick ben te verre gedwaelt.^43. Ick^44. ben 196te veel schuldich. Het is al verloren.^45. Wee mij <,onsaleghe creatuere>.^46. 197O^47. wie sal mij verlossen vanden lichaeme deser doot ende^48. ontbinden 198van mynen swaren banden?

199Jesus seyde^49.: Stelt dij^50. te vreden. Overmidts myn gratie ende hulpe^51. 200suldij wel verlost werden. Ick ben doch^52. rijck genoch. <Gheeft mij alleene 201dijn ghebreck te kinnen>.^53. Want alle die weerelt (f. 178v) is mijne, ende 202al datter binnen es.^54. Ende al datter in de werelt is, wil ic voer dij te pande 203setten, oft noot zij.^55.

204Die ziele seyde^56.: O mijn wtvercoren^57. vrindt, al gaefdij <voer mij>^58. 205alle tgoet van eertrijcke, zoe en mochtij mij daer-mede niet verlossen van-206den wreeden tirannen, die mij gevangen hebben.^59.

207Jesus^60. antwoerde: Die hemel is oock mijne.^61. En^62. mach ic dij niet 208helpen met al dat goet van aerterijcke, zoe wil ic alle die hemelen, zonne, 209mane ende^63. sterren zetten voer dij.

41. Maer... H¹ h¹ d¹ ick dat.

42. mijns... H¹ Och (mijns) add, raedt troost trp; D¹ om; h¹ noch raedt om; d¹ O lacy (mijns) add, noch raedt om.

43. want D¹ d¹; H¹ H² h¹ want om; D¹ verde verdoelt; d¹ al te seer verde.

44. H² ende (ic) add.

45. Het... D¹ om.

46. Wee... H²; H¹ ons cr. om; D¹ allendich cr.; h¹ d¹ ellendige ons. cr.

47. H² h¹ d¹ O om.

48. h¹ mi add.

49. H² sprac der bedruckter zielen toe; h¹ d¹ antwoerde.

50. Stelle... h¹ Sijt; d¹ set u.

51. ende... D¹ om; h¹ myn (hulpe) add; d¹ glorie ende h.

52. D¹ h¹ om.

53. H²; H¹ D¹ h¹ d¹ om.

54. alle... H² mij die werelt gheheel toe behoort.

55. Ende... D¹ oft noot is om; d¹ of het noot waer; H² ende eest noot, soe willcse voer dij te pande setten.

56. h¹ antwoerde; d¹ seide weder.

57. h¹ alre liefste.

58. h¹ d¹; H¹ H² D¹ om.

59. H² daermede om, vanden tyran, die... hout; h¹ d¹ tyranne... helt.

60. H² Die heere (ihesus) add.

61. oock... D¹ trp; d¹ oock nu.

62. d¹ om.

63. h¹ die add.

[p. 76]

210Die ziele sprack: Al dat ghij hier biedt,^64. en mach mij oock^65. niet 211helpen.

212Jesus seyde^66.: My verwonde[e]rt boven-maten,^67. dat ic dij met alder 213(f. 179r) costelijcheit des hemels ende der eerden niet^68. gehelpen en can. 214Ick begeere doch dattu mij zeghs,^69. waer-mede dat ic dij helpen mach.

215Die ziele sprack^70.: O edel minnare,^71. hemelsche bruydegoom, keert 216weder <omme>^72. thuyswert^73.; myns en is geenen raedt.^74. Want^75. die 217schadt es ongemeten ende zonder eynde, daermen mij mede verlossen 218mach.^76.

219Jesus antwoerde: Neen,^77. wtvercoren dochter, daerom^78. en ben ic niet 220wtgesonden, om-dat ic wederkeeren zoude^79. zonder dij. Ick heb <dat 221ghebot>^80. ontfangen van mynen hemelschen^81. Vader, dat ic niet weder 222thuys comen^82. en mach (f. 179v), het coste alsoe veele alst mach,^83. ic en 223moet zyn dochter, myn bruydt, tot hem bringen.^84. Ende daerom^85. begeer 224ic haestelijck te weten,^86. wat ic sal mogen doen oft geven^87. voer dij. Want 225ick en mach van hier niet scheyden oft weder-^88. keeren tot mynen Vader 226sonder dij.

64. hier... h¹ hebt.

65. H² D¹ h¹ d¹ om.

66. H² h¹ sprack; d¹ antwoerde.

67. h¹ seer add.

68. H² niet trp na dy.

69. h¹ seggen wilt.

70. Die... H² om.

71. O... h¹ ende mijn (bru) add; d¹... minne des h. brudegoms.

72. H¹ om.

73. D¹ d¹ thuys.

74. mijns D¹ om.

75. H² om.

76. D¹ moet.

77. h¹ mijn add.

78. h¹ d¹ trp na bin.

79. dat... h¹ d¹ weder te keren.

80. H² D¹ h¹; H¹ dit.

81. H² D¹ h¹ lieven.

82. d¹ keeren.

83. het... H² het (corte) om; D¹ d¹ om.

84. H² Ic en bringhe met my myn wtvercoren bruyt, die verdwaelde ziele; D¹ h¹ voer mi (bringen); h¹ mit mi.

85. D¹ daer toe.

86. haest....; h¹ dat gi mi seggen wilt; d¹ dat ghi mi segt.

87. mogen... h¹ d¹ moeten geven of doen.

88. van... H² niet + trp; h¹ d¹ (van) di...

[p. 77]

227Die ziele sprack: Ach, ic ontsiets mij^89. te seggen, waer-mede <dat>^90. 228men mij helpen mach.

229Jesus antwoerde^91.: Weest onversaecht, ende spreeckt vrijelijck.^92. Ick 230wil <noch> liever geven al^93. dat ick hebbe, dan ic dij laten soude.^94.

231Doen werde die siele seer bitterlijck screyende, ende sprack^95.: O^96. 232he-(f. 180r)melsche bruydegoom, eenich lief,^97. nu hebstu al <volboden>^98. 233ende anders en es mij^99. niet te helpen, ten zij zake, dattu dij selven lijf ende 234ziele voer mij zettes,^1. ick en mach nemmermeer <verlost> werden.^2.

235Doen keerde hem Jesus omme, ende wert suchtende <ende weenende>.^3. 236Want met luyde roepen ende met traenen es hij geoffert.^4. Ende hij^5. sprack 237met weelijker^6. stimmen: Nu swijcht stille, myn wtvercoeren dochtere ende 238bruydt.^7. Indien dattet alsoe zyn moet,^8. soe wil ic^9. geerne voer dij sterven. 239Siet, hier, ic ben^10. bereedt.^11. <Want>^12. myn voeten zyn alreede genagelt 240aent^13. cruyce om dij te <ontbeydene>.^14. Myn armen (f. 180v) heb ic

89. h¹ d¹ ende scame mi add.

90. H¹ h¹ d¹ om.

91. H² Die goedertieren heere ihesus die sprac; D¹ sprack.

92. d¹ coenliken.

93. noch H¹ mij (liever); h¹ Ic wil al geven; d¹ Want ic bereit ben te geven...

94. dan... H² (dan) dat add; D¹ soude l. trp; h¹ d¹ om.

95. Doen... H² D¹... weenende; h¹ Die ziel sprac, seer b.s.; d¹ Die siel.

96. H² Eya; d¹ o mijn lieve; d¹ och.

97. eenich... H² h¹ d¹ om.

98. H² D¹ al om; h¹ du hebs; d¹ du hebste mi seer volgheboden; H¹ voldaen.

99. ende... D¹ hy (nyet); d¹ want anders.

1. ten... H² zake (om),... dattu dyn ziele e. lyf; D¹ doer mi...; h¹ Want ten... mit siele ende mit l.... setten wilt; d¹... met siel ende met l.... settes.

2. ick... D¹; H¹ verloren...; H² nyet verloost weesen; h¹ (mach) anders add; d¹ oft (ick)...

3. ende H¹ om.

4. want... H² (luyder) stymmen; D¹ h¹ d¹ om.

5. H² h¹ d¹ om.

6. D¹ luder; h¹ d¹ weenliker.

7. ende... h¹ d¹ om.

8. h¹ moetet alsoe syn; d¹ moetet so sijn.

9. soe... hi d¹ ic wil.

10. hier H² ic ben al; D¹ ic ben hier; h¹ d¹ om.

11. Hierna schakelen h¹ en d¹ over op r. 116-8: Nu wil ic opclymmen tot jherusalem ende die soen des menschen sal om dijnen wil werden verraden, gegeyselt, bespegen, ende gecruyst. Daarentegen ontbreken hier rr. 239-257.

12. H²; H¹ D¹ om.

13. Alreede... H² doernaghelt int.; D¹ hier g. aenden.

14. H² (onbeydene); H² D¹ ontbinden.

[p. 78]

241wijde wtgerect,^15. om dij te omhelsen [ende te cussene].^16. <Mijn hooft heb 242ic neder-gheneycht, om dij te gheven dat cussen des vreden>.^17. Ende die 243slaepcamer myns herten es bereedt ende open gedaen, <om>^18. dij te 244ontfangen. Daer-om coempt,^19. o ziele, ende^20. en keert dij niet weder^21. van 245mij. Eya^22. aendachtige ziele, eia devote^23. ziele, keert dij <omme ende 246keere dy>^24. tot mij.

247Ende aldus nakende ter doot, zoe riep Jesus^25. met <luyder>^26. stemmen: 248Vader, in uwen handen bevele ick mynen geest. Recht oft hij seggen wilde: 249Eia,^27. hemelsche Vader, nu heb ick gevonden die verloren ziele, die ick zoe 250lange (f. 181r) gesocht hebbe.^28. Eia, hemelsche Vader, nu <heb icse>^29. 251omvangen die ick gemindt hebbe. Ende^30. ic presenteerse nu voer^31. uwen 252godlijcken oogen als een suyver duyve, gewasschen met mynen bloede. 253Eia, hemelsche Vader, nu eest tijt dat ghij open doet^32. die porte van 254hemelrijcke. Want^33. ic bringe voer^34. mij die verloren ziele, daer ic om 255gesonden was. Siet, daer es nu^35. die verloren ziele ghevonden.

256Eia, die^36. ziele, die hij soe lange gesocht heeft, (f. 181v) vant hij inden 257herden wreeden^37. bedde des cruycen! - Eia, devote ziele, merckt dese

15. wyde... D¹ trp.

16. ende... H¹ H² D¹ om (zie n. 17).

17. H² (een teeken des vr.); D¹ oeck (neder) add; H¹ om (zie n. 16).

18. H¹ D¹ om.

19. Daer... H² om; D¹ daer om.

20. H² D¹ om.

21. H² D¹ meer.

22. D¹ O.

23. ziele... H² om; D¹ ende devote.

24. H²; H¹ D¹ om.

25. H² hij.

26. H² D¹; H¹ grooter.

27. D¹ O.

28. die ick... D¹ O hemelsche vader nu heb ic ghevonden dat ic lange gesocht hebbe.

29. Eia... H² Ende ic hebse; H¹ hebdij; D¹ heb ic o. dat ic...

30. D¹ siet.

31. H² u ende voer add.

32. dat... H² oepen te doene.

33. H² om.

34. H² niet.

35. daer... H² D¹ nu is.

36. D¹ o.

37. herden... H² om; D¹ wreden om.

[p. 79]

258dingen.^38. Eia, edele aendachtige^39. ziele, slaet nu^40. u oogen op-weert^41. ende 259ziet^42. wat dijn bruydegoom,^43. dyn coninck, dijn rechter, dyn schepper,^44. 260die croone dijnre eeren, heeft om dijnen wille geleden.^45. Want nooyt en 261begeerde eenich^46. mensch soe seer te blijven in desen leven, als Jesus 262dorstich was <ende verlangde> te stervene, op-dat (f. 182r) hij die verloren 263ziele vinden <ende verlossen>^48. mochte. Ende al hadde hij alsoo^49. veel 264lichamen ghehadt, alser menich mensche heeft^50. geweest, ende <emmer-265meer>^51. zyn sal,^52. ende hij alle die lichaemen geoffert hadde voer ons^53. ter^47.

38. Eia... H² om; D¹ O devote siele.

39. Eia... H² aend. om; D¹ o aend.; h¹ en d¹ bewaarden hier enkele regels rr. 257-260; h¹ O edel siel; d¹ trp (edel siel) na ogen.

40. H² d¹ h¹ trp.; D¹ nu om.

41. u... H² h¹ d¹ op dijn o.

42. ende... H² ende om; h¹ d¹ merct.

43. H² h¹ ende add.

44. dijn r. H² scepper/r. trp.

45. heeft H² h¹ d¹ trp na geleden. Hierna breken h¹ en d¹ voor een laatste maal af, om eigen weg te volgen:
Ende ofstu te traech bist te mynnen, op dattu een sake hebs hem weder te mynnen den genen, die di soe hertelijc gemynt heeft, soe saltu dat lijden ons lieven heren breken in .xij. stucken, op dat die roeck sijnre passien dyn herte doerdringen mach, als dattu seggen moeges mitter bruyt ons lieven heren in canticis: Mijn gemynde brudegom is my recht als een bundekyn van myrren; tusschen mijnen borsten sal hi rusten, dat is op mijn herten, ende daer bynnen sal hi geprent blijven.
Hiermee eindigt de tekst van het Bossche hs. In d¹ evenwel luidt de laatste zin als volgt:... ende daer in sel geprent bliven dat bitter liden myns heren ihesu christi, twelc beteikent <is?> inder myrren, die bitter is.
En de tekst gaat verder over 3-4 blzz., tot aan de kolofoon van de incunabel: Ten eersten, o edel siel, salstu mercken dat wesen des persoen, die om dij gheleden heeft, ende dair selstu vinden drie dingen... Ten xij. denct tot wat vruchten hij aldus gheleden heeft. Want dat was om ons te verlossen ende om te stercken alle den ghenen, die te liden hebben ende om ons te trecken tot sijnre minnen. Ende als een devote siele dese xij. punten viel gronderen wil, si sal daer vinden ontallike saken, die dat liden christi sere beswaren, wt welcken si billix, al wair si van stenen, ghemorwet soude worden ende ontsteken in sijnre minnen, die dit wt minnen geleden heeft. Hier om leert liden ende in vreden bliven ende laet ander luden onrecht boven u recht gaen, so christus heeft ghedaen in sijnre passien: soe moechdi groot loon ontfaen.

46. H² D¹ om.

48. H² D¹; H¹ om.

49. H² D¹ soe.

50. alser... H² D¹ als menschen sijn.

51. H² D¹; H¹ om.

52. H² D¹ selen.

53. geoffert... H² hadde v.o.g. trp.

47. H² D¹; H¹ om.

[p. 80]

266doot des cruycen, nochtans en hadde hij ons niet mogen bewijsen daer-in,^54. 267het minste poenctken^55. zijnder minnen. Alsoe was dat godlijck herte Jesu^56. 268onsteken ende geneycht^57. totter zielen <mit> zijnre minnen <in sijnder> 269passien!^58. (f. 182v) Wee, wee ende weder wee^59. alle verst<e>ynden herten, 270die niet bemorwet noch beweecht en worden, <daer>^60. alsulcke cracht ende 271ghewelt^61. der minnen getoont wert inden eenigen gheborenen Zone Gods,^62. 272<des hogen>^63. prince Jesu! Eia, devote [ziele]^64. ende aendachtige^65. ziele, 273dinckt, hoe <grote dingen die Here Ihesus voor dy ghedaen heeft>^66.; 274hanghtse ende weechtse in die waghe dyns herten,^67. op-dat hij voort-275(f. 183r) meer geheel gevesticht werde in dynre herten, die^68. om dij 276genaghelt es inden cruyce,^69. Jesus Christus <dye> gebenedijt <is> inder 277eewicheit.^70. Amen.

54. daer in H² om.

55. het... H² dat m. partikel; D¹ dat meeste deel.

56. dat... D¹ d. geestelijcke g.h. J. christi.

57. ende... H² D¹ om.

58. totter... H¹... in sijnre m. ende p.; H² met m. totter s. met sijnder p.

59. ende... H² D¹ om.

60. H² D¹; H¹ dat.

61. H² cr./ghew. trp.

62. sone... H² om; D¹ gods om.

63. D¹; H¹ der; H² om.

64. H² D¹ om.

65. ende. D¹ om.

66. grote... D¹; H¹ groot dese dingen sijn; H² goet d.d. sijn.

67. H² hangt ende weecht dit; D¹ om.

68. op dat... H² (meer) gevest; D¹ want hi.

69. inden... D¹ aender galghen des cruyces.

70. dye... D¹; H¹ dye, is om; H² om.

Hs. 647 Prov. Genootschap 's-Hertogenbosch (zie p. 52-53)

(f. 166r) Hoe dye hemelsche Vader om ons te verloesen synnen soen gesant heefft) (rubriek).

Doe dye ewyge hemelsche vader toe raede werdt dat hij den mensche verloesen wolde, doe sprack hij tot sijnen enygen gebaeren soen: Vaert henne in ellende ende brenckt ons den verlaren mynsche weder. Doe neychden hem dat ewyge woert neder ende sprack: Vader (f. 166v) ick wylt gern doen. Ick wyl u gehoersam sijn hent ynden doet ende doer den doet, op dat dye mynsch weder verloest warden vanden ewygen doet.

Doe sprack die Vader: Soen, soe geve yck dij dat alder swaerste lijden,

[p. 81]

dat ye geleden wort. Ten jersten mael^1. vaert yn ellende, wt eere, wt gemack, wt troest in lijden ende in versmaetheyt ende ongetroestheit.^2. Ten anderen vaert henen yn ellende, dat dijn godlijcke natuer dye mynschelijcke natuer onderdanych sij. Ten darden male vaert henne ende byste godt ende mynsche, ende wart voer een sunder aen-gesyen.^3. Ten iiij vaert henen, dat dijn onscholt wt doe ende gelde alder mynschen schok.^4. Ten vijften vaert jn ellende du byste een conynck (f. 167r), mer conyncklijcke eer sal dij selden gebaden warden. Ten vj waert yn ellende ende hebt een voerweten al dijns lijdens Op-dat dij des toe weeder sij. Ten vij vart hennen jn ellende: yck wyl dijn leven aff-brecken yn dijnder bloeyender tijt, opdat dij dat toe weere doe. Ten viij vart jn ellende yck wyl dijn vijanden dat sweert yn hoere handen geven, dat sij myttij doen wat sij wyllen. Ten ix vaert hen yn ellende ende lyedet den bytteren doet sonder vaderlijcken troest. Ten x vaert yn ellenden ende al dat dye propheeten van dij gespracken hebben dat volbrenget mytten wercken. Ten xj vaert ende deylt dijnen versmaden doet den boesen als den gueden, off sijt (f. 167v) myt berouwe ontfangen wyllen.^5. Ten xij vaert yn ellenden dat dijn lijden sij een onvergolden lyeden alre mynschen lijden ende dat dij des nummeer van genen mynschen toe wollen en warde bedanckt.

1. De woorden Soen... mael ontbreken in de andere vindplaatsen; zij lijken ons een betere gedachtengang te verzekeren: zowel de aanschakeling bij het voorafgaande als de aanvang der telling geven daaraan een vlotter verloop.

2. Wij mogen dit beschouwen als een vaste uitdrukking, die telkens herhaald (resp. bijgevoegd) moet worden: vaert henen in ellenden. H³ expliciteert (als waarschijnlijk oorspronkelijk) het uitgaan uit de eer enz. naar het lijden enz.

3. Het 2^e en 3^e punt (hier misvormd) zijn omgewisseld t.o.v. andere vindplaatsen.

4. Deze uitdrukking is vlotter t.o.v. de andere vindplaatsen.

5. Wat hier 8, 9, 10, 11 is, staat in de andere vindplaatsen als 9, 11, 8, 10.

Examen bibliographique et édition critique de la ‘Soete meditatie’

Parmi la grande masse de littérature spirituelle des Pays-Bas, qui traite de la Passion de NSJC., il est juste, croyons-nous, de mettre en vedette un petit opuscule nommé ‘Une méditation suave comment te Fils de Dieu chercha l'âme humaine perdue et la retrouva’. L'auteur y décrit toute l'oeuvre de la rédemption sous l'image du Fils de Dieu, qui reçut de la part de son Père céleste l'ordre d'aller

[p. 82]

par le monde chercher sa fille élue mais récalcitrante, qu'est l'âme qui par sa désobéissance au Paradis terrestre s'est fourvoyée et erre misérablement, et de la ramener à lui. C'est pourquoi le Verbe s'incarne, naît à Bethléem et parcourt tous les coins de la Palestine, toujours à la recherche de l'âme, mais il ne la trouve nulle part. Enfin, du haut de sa croix, en criant son Consummatum est, il scrute l'horizon. A ce moment ultime il découvre l'âme ligotée, difforme et haletante. Il l'apostrophe plein de bonté pour l'attirer vers lui. Elle refuse, alléguant son état irrémédiable et prétextant, qu'elle ne peut être rachetée que par le sang et la mort de Jésus. Poussé par son amour infini, il se déclare prêt à se sacrifier. Et, prononçant le Domine, in manus tuas..., il expire et se présente devant son Père, en lui offrant comme sa conquête suprême, l'âme, qu'il avait reçu l'ordre de ramener.

Comme elle le mérite, cette Méditation, qui se développe harmonieusement sous le thème biblique du Venit filius hominis quaerere et salvare quod perierat, a reçu une grande audience, répandue qu'elle était sous une double forme. Il faut en effet distinguer la rédaction a, selon laquelle nous avons résumé le contenu et qu'on retrouve soit dans des manuscrits (deux offrent le texte complet; trois autres donnent seulement un fragment), soit dans les imprimés du début du 16^e siècle (4 éditions à part; 4 autres avec d'autres textes). La rédaction b, qui présente deux interpolations et une forte déformation du texte primitif, a été répandu dans un manuscrit et parmi les appendices des multiples éditions de la ‘Dat leven ons Heren Jesu Christi’.

Combien ce traité a plu aux lecteurs du 16^e siècle, apparaît encore dans le fait, qu'il a donné lieu à un ‘chant spirituel’. Bien qu'inférieur à l'original, il ne manque pas d'un certain charme.

La valeur intrinsèque ainsi que sa large divulgation dans le passé nous a encouragé à en tenter une édition critique basée sur six textes.