De Gulden Passer. Jaargang 35

[p. 179]

De gedrukte overlevering van Seneca Pater
door Dr H.D.L. Vervliet
(Antwerpen)

Zelden, omzeggens nooit, wordt bij de studie van een klassiek auteur, het nut betwijfeld van een grondig onderzoek der handschriftelijke overlevering. Meestal echter vraagt een nauwgezet onderzoek der codices zoveel tijd, zorg en inspanning, dat een studie der gedrukte overlevering slechts onvolledig of in het geheel niet wordt doorgevoerd. Tegenover de zeldzaamheid en spontaan aangevoeld belang van het handschrift staat de menigte van en de bijna traditionele minachting voor de oude drukken. En nochtans! Moet men het belang der Plantijnse Horatius-uitgaven⁽¹⁾ in herinnering brengen, waarin Crucquius de collatie gaf van het in 1566 verbrande handschrift V(Blandinius vetussimus)? Moet men wijzen op de Politianus-uitgave van 1471 en op de Victorius-uitgave van 1541, die beide de lezingen van het enige oude handschrift, de codex Marcianus (Florence), van Cato Censorius' De Agricultura bewaarden? Op de editiones principes van Cornelius Nepos⁽²⁾, van Ovidius, Phaedrus, Velleius Paterculus, Aulus Gellius, Ammianus Marcellinus, Tertullianus' Apologetica, Arnobius, van Caelius Aurelianus⁽³⁾ en der Laus Pisonis⁽³⁾?

(1) van 1567, 1573, en 1578. Vgl. M. Sabbe, Essai de bibliographie des éditions d'Horace, publiées par Plantin et ses successeurs, in De Gulden Passer, XIV, 1936, blz. 93-111) en G. Pasquali, Storia della tradizione e critica del testo, Florence, 1952², blz 51.

(2) Vgl. voor deze en volgende auteurs het desbetreffende artikel in N.I. Herescu, Bibliographie de la litérature latine, Parijs, 1943, en G. Pasquali, op. cit., blz. 41-109.

(3) Vgl. P. Lehmann, Johannes Sichardus und die von ihm benutzten Bibliotheken und Handschriften, München, 1911 (= Quellen und Untersuchungen zur lateinische Philologie des Mittelalters, Bd. 4, Heft 1) blz. 75. Vgl. G. Pasquali, op. cit., blz. 53.

(3) Vgl. P. Lehmann, Johannes Sichardus und die von ihm benutzten Bibliotheken und Handschriften, München, 1911 (= Quellen und Untersuchungen zur lateinische Philologie des Mittelalters, Bd. 4, Heft 1) blz. 75. Vgl. G. Pasquali, op. cit., blz. 53.

[p. 180]

Deze editiones pro manuscripto kunnen van evengroot belang zijn als gelijk welk handschrift en het zou op zijn minst onvoorzichtig zijn met hun lezingen geen rekening te houden bij het opmaken van de stamboom der handschriftelijke overlevering (stemma codicum). Weliswaar is soms niet geheel de editie van belang maar wel de handschriftelijke annotaties die één of ander humanist in margine heeft genoteerd. Zo is voor Tibullus het Fragmentum Cuiacium bekend. Dit zijn lezingen uit een handschrift in het bezit van Cujas, welke Scaliger noteerde in een Plantin-uitgave van 1569⁽⁴⁾. Ook voor Martialis is het geweten dat Bongarsius (1554-1612) in margine ener Parijse editie van 1539 de varianten van een thans verloren handschrift schreef⁽⁵⁾.

Om al deze redenen is het nodig na de studie der handschriftelijke traditie een nauwgezette bibliographie te maken van de gedrukte edities, zelfs indien mogelijk, met opsomming van de exemplaren, waarin handschriftelijke nota's voorkomen. Verder kan een stamboom der gedrukte overlevering (stemma editionum) zeer veel diensten bewijzen bij het opsporen van typografische fouten, welke dikwijls en ten onrechte doorgaan als eerbiedwaardige handschriftelijke varianten. Dit werd op verhelderende manier bewezen door een recente studie van A. Severyns over de gedrukte overlevering van Proclos' Chrestomathie (2^e eeuw na Christus)⁽⁶⁾. Ten derde en ten slotte heeft een dergelijke studie - en hier verlaat men het strikte terrein der klassieke filologie - het voordeel een inzicht te geven in een geschiedenis van de filologie en van de drukkunst.

Een grondige studie der typografische traditie van een klassiek auteur is zelden mogelijk zonder een diepgaande studie van de handschriften - zo deze bestaan. Daarom is het wellicht nuttig - vooraleer de eigenlijke uiteenzetting te beginnen - een kort

(4) Thans te Leiden, Univ. Bibl., nr. 755 H 23.

(5) Thans te Bern, Univ. Bibl.

(6) Quelques remarques sur la tradition imprimée de textes anciens, in Bull. Cl. Lettr. Sc. morales et polit. (de l') Acad. roy. de Belgique, 5^e série, XLII, 1956, nr. 6, blz. 508-530).

[p. 181]

overzicht te geven van de handschriftelijke traditie van Seneca Pater⁽⁷⁾.

Over Seneca Pater (ca. 54 v. Chr. - ca 38 n. Chr.) zelf weten wij weinig. Gedurende de middeleeuwen werd hij verward met zijn meer bekende, gelijknamige zoon, Seneca philosophus, (ca. 5 v. Chr. - 65 n. Chr.). De Italiaanse humanist Raphael Volaterranus († 1522), was het, die hem voor het eerst in de moderne geschiedenis duidelijk onderscheidde van zijn zoon.

Seneca de Oudere is de auteur van een reeks anecdoten over de oude rhetorica welke gewoonlijk met de titel Controversiae et Suasoriae worden aangeduid. De handschriftelijke traditie van dit geschrift kan men indelen in drie hoofdgroepen.

Een eerste en voornaamste groep omvat een tiental handschriften, met nagenoeg volledige tekst. Drie handschriften uit de 9^e en 10^e eeuw, te weten de Vaticanus Latinus 3872 (V), de Bruxellensis 9594 (B) en de Antverpiensis 411 (A) vormen de hoofden van onze handschriftelijke overlevering. Van de Vaticanus hangt namelijk zowel de laat-middeleeuwse traditie met de Bruxellensis 2025, olim Toletanus (T), de Bruxellensis 9768 (E) en de Cantabrigiensis (Trinity College, 0.3.32) (C) als de Renaissance-traditie met de Vaticanus Latinus 5219 (W), de Florentinus Riccardianus 1179-III (F), de Leidensis, olim Vossianus latinus 72 (L) en de Bruxellensis 9144 (D) af.

Een tweede groep handschriften - samen een 90-tal hss. - bevat, op sommige praefationes der Controversiae na - niet de authentieke tekst van Seneca Pater maar wel - waarschijnlijk schoolse - Excerpta uit, naar gemeend wordt, de vierde eeuw na Christus.

De derde groep - een 30-tal hss. - ten slotte wordt gevormd door middeleeuwse commentaren op de juist geciteerde Excerpta. Deze commentaren worden meestal toegeschreven aan de Angelsaksische monnik Nicolaus Trivet (ca. 1258 - ca. 1328) en bevatten

(7) Dit overzicht is gebaseerd op een recent onderzoek dat, naar wij hopen, elders zal kunnen worden gepubliceerd. Dit overzicht wijkt in enige punten af van de tot nu toe aangenomen stellingen. Voor de typografische traditie hebben deze wijzigingen echter minder belang.

[p. 182]

uit derde hand en in parafrase allerhande ideeën, woorden, zinnen van Seneca Pater.

De typografische traditie der Excerpta van Seneca Pater begint betrekkelijk vroeg, in 1475 namelijk, met een Napelse uitgaaf van Mathias Moravus, gevolgd door een incunabel sine dato en sine loco, door een druk van Bernardus de Colonia (Tarvisii, 1478), van Bebel (Basileae, 1527) en van Audoenus Parvus (Parisiis, 1547).

De editio princeps der Controversiae en Suasoriae daarentegen verschijnt eerst in 1490. Dit hoeft ons niet te verwonderen: de verkorte en gemakkelijkere tekst der Excerpta lag de middeleeuwers beter dan de meer volledige. Dit bewijzen niet alleen de talrijke overgeleverde handschriften der Excerpta, maar ook de referenties in middeleeuwse auteurs en bibliotheekcatalogussen.

De typografische geschiedenis van de eigenlijke tekst van Seneca Pater kan men indelen in vier paragrafen. In de eerste plaats worden de vroegste gedrukte uitgaven - waaronder de incunabelen: alle Italiaanse - en de Baselse uitgaven, o.m. deze door Erasmus behandeld. Zij kunnen, ondanks de grote namen hieraan verbonden niet als rijp worden aangezien. Een tweede paragraaf behandelt het hoogtepunt der 16^e en 17^e eeuwen. Inderdaad heeft zich het late humanisme met een Muretus en een Schottus zich meer dan verdienstelijk gemaakt ten overstaan van Seneca maior. Hierbij sluit de studie der epigone uitgaven aan. Daarna komen in een derde paragraaf de moderne uitgaven aan de beurt. Als vierde paragraaf wordt een overzicht gegeven der indirecte typografische traditie, vervat in de uitgaven der vertalingen.

Deze studie wordt besloten met een korte verhandeling over de ruimtelijke verspreiding der Seneca-uitgaven.

§ 1. - De eerste gedrukte uitgaven

I. De Italiaanse periode

Drie incunabelen en één postincunabel, in Italië gedrukt, zijn er gekend met de volledige tekst der Suasoriae en Controversiae. Het zijn waarschijnlijk alle Venetiaanse drukken. Voor drie althans is dit zeker:

[p. 183]

a.	Venetiis, Bernardinus de Cremona et Simon de Luero, 1490.
b.	Venetiis, Bernardinus de Coris de Cremona, 1492.
c.	Venetiis, Bartholomeus de Zanis de Portesio, 1503.

De vierde is een incunabel sine dato et loco, welke met grote waarschijnlijkheid en na vergelijking met b, kan worden thuis gebracht in Venetië, ca. 1493-1495. Het is namelijk een herzette herdruk van b⁽⁸⁾.

Deze uitgaven beginnen alle de tekst van Seneca maior met de woorden sin ut; zij geven geen Griekse teksten. Deze beide karakteristieken wijzen heel duidelijk op een verwantschap met de groep der Italiaanse Renaissance-handschriften DFLW.

Een vlug overzicht der eerste suasoria toont aan dat de uitgever het handschrift D gebruikte als grondslag: de volgende varianten geven hieromtrent definitief bescheid:

1490	≠	F in 450.15^(9)
	≠	L in 448.7; 448.28
	≠	W in 476.13
	=	D in 448.14; 452.20; 454.2; 464.22

De laatst vermelde overeenkomst is treffend en laat de conclusie toe dat deze Italiaanse incunabelen van D (Bruxellensis 9144, olim Cusanus) werden gecopieerd. Dit kan geen verwondering baren, indien men weet dat D in het bezit was van Kardinaal Nicolaus Cusanus, verblijvende te Brixen (thans Bressanone, N. Italië) en dat dit handschrift aldus gemakkelijk tot in Venetië kon bekend zijn. D is overigens een zo mooi en zorgzaam geschreven handschrift, dat het niet voor de zetter diende klaar gemaakt.

(8) Dit werk wordt soms vermeld als zijnde gedrukt te Venetië door Giovanni Tacuino (Vgl. S. Graesse, Trésor de livres rares, Dresden, 1865, dl. VI, blz. 347, col. 1, al. 4) of door Johannes en Gregorius de Gregoriis, insgelijks te Venetië (Roma, Bibliotheca Canatense, catalogus).

(9) De verwijzingen slaan op de bladzijden en regels van het tweede deel van Bornecque's tekstuitgaaf (Parijs, 1932²).

II. De Baselse uitgaven

In het begin der 16^e eeuw was Basel, door de aanwezigheid van

[p. 184]

Erasmus o.m., een zeer belangrijk cultureel centrum. Bekende drukkers als Amerbach, Oporinus, Frobenius verzorgden talloze klassieke uitgaven. Het was Frobenius die in 1515 de eerst Baselse Seneca drukte; deze editie, welke de werken van Seneca phil. en Seneca pater gezamelijk weergaf, werd verzorgd door Erasmus, die op dat ogenblik in Engeland vertoefde⁽¹⁰⁾. Het dient gezegd dat deze uitgave, wat betreft de werken van Seneca maior, getrouw de lezingen der Italiaanse incunabelen weergeeft. Wel geeft Erasmus eigen marginaliën⁽¹¹⁾, doch in wezen gaat ook deze uitgaaf terug op het handschrift D. Erasmus wendde pogingen aan om de zich in Engeland bevindende handschriften te collationneren, maar in een brief (dd. 30 Januari 1523 - vgl. P.S. Allen, I (1906), blz. 13, r. 13-15) verhaalt de humanist zelf hoe een groot deel van zijn collatie van Seneca pater verloren ging. Zoals voor de editie van 1515 liet Erasmus zich ook voor de uitgaaf van 1529 leiden door Angelsaksische handschriften⁽¹²⁾. Hij vroeg namelijk aan zijn vriend Thomas Aldridge († 5 maart 1555-56) voor hem enige Cambridge-handschriften te collationneren. Dat er te Cambridge ook een handschrift met de Controversiae en Suasoriae voorhanden was blijkt uit deze correspondentie. De enige bibliotheek die Erasmus in verband met Seneca te Cambridge vernoemt, is King's College. Opzoekingen (o.m. door Allen) naar dit handschrift bleven vruchteloos. Het ligt echter voor de hand dat handschrift C, thans in Trinity College, het exemplaar zou kunnen zijn waaruit Erasmus en Aldridge geput hebben. Dit blijkt echter niet uit de studie der varianten. Het is niet duidelijk hoe dit komt. Misschien heeft Aldridge zich beperkt tot de collatie van Seneca philosophus?

(10) P.S. Allen, Opus epistolarum Des. Erasmi, Oxford, 1906-1947, dl. 2, 1910, blz. 51-54.

(11) Bijv. Haec declamatio est ἀκέφαλος bij het begin des Suasoriae.

(12) Brief dd. 15.12.25 (P.S. Allen, op. cit., dl. VI, blz. 243, nr. 1656). Erasmus was gestadig op zoek naar Seneca-handschriften; dit blijkt uit twee brieven, namelijk van Beatus Rhenanus (Beat Bild, 1485-1547) en Ulrich Zasius (1461-1535) aan Bonifacius Amerbach (1495-1562) te Basel. Beide brieven, resp. van 24 Sept. 1528 en 28 Oct. 1528 (vgl. A. Hartmann, Die Amerbachkorrespondenz, Basel, dl. III, 1947, blz. 358 en 367) signaleren Seneca-handschriften ten gerieve van Erasmus; het is niet duidelijk of de oude of de jonge Seneca bedoeld wordt.

[p. 185]

Integendeel, het blijkt dat ook deze uitgaaf terug gaat op D, zoals uit volgend overzicht moge blijken; de kleine aanvulling 452.20: ad Mundam [acie], kan deze indruk niet verstoren. Het overzicht der varianten van de eerste suasoria geeft ons volgend beeld:

1529	≠	F in 450.15
	≠	L in 448.7; 448.28
	≠	W in 476.13
	=	D in 448.14; 454.2; 464.22; 466.24
	≠	D = FLW in 452.20

De Erasmus-uitgaven blijven en vogue tot ongeveer 1585, wanneer Muretus, de codex Vaticanus Latinus 3872 (9^e eeuw - sigle V) benuttend, een uitgaaf op de markt brengt, welke verschillende hiaten in Seneca's tekst oplost. Na deze datum neemt Erasmus' invloed af: in 1592 verschijnt te Lyon de laatste herdruk van zijn tekst-uitgaaf. Ziehier overigens de lijst der uitgaven dezer klasse:

1.	Basel, 1515
2.	Basel, 1529
3.	Basel, 1537
4.	s.d., s.l. [Basel, nà 1537]
5.	Lyon, 1555
6.	Basel, 1557
7.	Basel, 1573
8.	Parijs, 1580
9.	Parijs, 1581
10.	Basel, 1590
11.	Lyon, 1592

Het Berner exemplaar der Episcopius-uitgave van 1590 draagt het ex-libris van Bongarsius⁽¹³⁾ en handschriftelijke marginaliën, toegeschreven aan Cuiacius (Cujas), zijn leermeester⁽¹⁴⁾. Deze

(13) Betreffende Jac. Bongarsius (1554-1612) vgl. H. Hagen, Jacobus Bongarsius. Ein Beitrag zur Geschichte der gelehrten Studien des 16. bis 17. Jhrts., Bern, 1874; K. Müller, Jacques Bongars und seine Handschriftensammlung in Schätze der Burgerbibliothek, Bern, Bern, 1955, blz. 81-106.

(14) Over Jac. Cuiacius (1522-1590) vgl. Berriat-Saint-Prix, Histoire du droit, suivie de l'histoire de Cujas, Parijs, 1921, blz. 549 e.v.; J. Flach, Cujas, les glossateurs et les Bartolistes, in Nouvelle Revue histor. du droit, VII, 1883, blz. 204-227; C.W. Westrup, Notes sur Cujas, in Studi in onore di P. Bonfante, dl. III, Milaan, 1930, blz. 131-149; P.F. Girard, La jeunesse de Cujas. Notes sur sa famille, ses études et son premier enseignement, in Nouvelle revue de droit fr. et étr., XL, 1916, blz. 429-504); id, Lettres de Cujas, ibid., XLI, 1917, blz. 402-424; XLIV, 1920, blz. 243-272; H. Omont, Les mss. de Cujas, ibid., XII, 1888, blz. 632-641.

[p. 186]

zijn inderdaad soms ondertekend met Cuj. Moeten zij als autografen beschouwd worden van de grote Franse rechtsgeleerde en philoloog? Het voorname bezwaar is dat Cuiacius op 4 october 1590 stierf, terwijl de drukker deze uitgave zeker niet vóór september 1590 op de markt kon brengen⁽¹⁵⁾. Eerder moeilijk is het aan te nemen dat Cuiacius gedurende deze korte tijdsspanne de gelegenheid zou hebben gevonden om de volledige werken van de jonge én de oude Seneca te annoteren.

De inhoud van deze marginaliën is echter uitermate interessant: zij geven, naast conjecturen van Cuiacius, varianten welke zonder twijfel teruggaan op de lezingen van het handschrift T (Bruxellensis 2025, olim Toletanus). Zo wordt er naast II, 448.2 de variant finis adesset genoteerd; deze lezing komt maar alleen in T voor; verder worden ook lezingen gegeven die T gemeen heeft met CE. Een verband met T kan men wellicht als volgt verklaren: het is geweten dat het handschrift T in het bezit is gewesst van Andreas Schottus. Welnu Schottus had nauwe betrekkingen met Cuiacius. In zijn commentaar op de aan Aurelius Victor toegeschrevene Vitae Caesarum vermeldt Schottus dat hij vanwege Cuiacius een handschrift opgezonden kreeg. Misschien heeft hij zelfs de cursussen van Cuiacius te Bourges gevolgd. Anderzijds vernam Jacobus Dalechampius (1513-1588) van Cuiacius dat Schottus aan een Seneca-uitgaaf werkte⁽¹⁶⁾. Schottus heeft, op dezes verzoek, ca. 1586, het handschrift T ter inzage gestuurd aan Dalechampius⁽¹⁷⁾.

(15) De epistola dedicatoria van Dionysos Gothofredus is gedateerd op 24 Augustus 1590.

(16) Vgl. Bibl. nat. Paris, ms. lat. 13063; cfr. L. Maes, Lettres inédites d'André Schott in Museon, N.S., VII, 1906, blz. 330.

(17) Verder bestaat er een traditie dat Cuiacius en Dalecampius samen in Valence zouden hebben gedoceerd. Voor Cuiacius is dit welbekend dat dit in 1558 gebeurde maar voor Dalecampius werd deze aanduiding alleen maar gevonden in de Geneefse Seneca-uitgaaf door De Juges (1628), blz. + 3 vo.

[p. 187]

Er is dus wel degelijk een verband mogelijk tussen Schottus en Cuiacius. Zijn misschien deze handschriftelijke nota's de schriftelijke neerslag van een mondeling commentaar die Cuiacius aan zijn leerlingen ten beste gaf?

§ 2. - Het hoogtepunt der xvi-xvii^e eeuwen

I. De Muretus-uitgave

Marcus Antonius Muretus' (1526-1585) laatste werk was een heruitgave van het oeuvre der beide Seneca's. Muretus' leerling, Franciscus Bencius (1542-1594) schrijft in de voorrede der 1585-uitgave hieromtrent het volgende aan Kardinaal Contarellus:

In Naturalibus igitur quaestionibus defecit Muretus. Quod tamen cum fateor, nolim censeat quispiam actum penitus fuisse in hoc volumine, de ijs, quae sequuntur, id est de Seneca rhetore quem philosophi patrem constat fuisse: itemque de ludo illo admodum festivo, quem Cassius Dio, ioculari sane nomine, ἀποκολοκύνθωσιυ appellat. Nam complures lacunas, quae erat in Controversiis, etsi non omnes, (quis enim hoc mortalium praestet?) explevit ex codice multae aetatis et fidei de bibliotheca Vaticana quem ut deferret domum, eoque commode uteretur, interprete Sirleto Cardinali optimo, sanctissimus permisit Pontifex Gregorius.

De hier bedoelde codex multae aetatis et fidei - met zoveel moeite uit de Vaticaanse verzameling ontleend - is zonder twijfel de 9^de-eeuwse Vaticanus Latinus 3872 (V). Met behulp van dit ‘zeer oud en betrouwbaar’ handschrift is het Muretus gelukt voor verschillende Griekse citaten een veel betere oplossing te vinden dan Erasmus' conjecturen ooit vermochten voor te stellen. De belangstelling van de geleerde wereld was meteen gewekt en de Muretus-uitgaaf van 1585 ging op haar beurt een reeks herdrukken en heruitgaven (o.m. door Muretus' landgenoot Faber [1535-1615]) tegemoet.

De invloed van het handschrift V op deze drukken is duidelijk. Er is evenwel contaminatie met een handschrift van de CET-groep. Muretus begint immers de eerste Suasoria met de woorden Finitam cuique, een kenmerk van de CET-groep. Waarschijnlijk

[p. 188]

is deze beïnvloeding tot stand gekomen via Groslotius Lislaeus⁽¹⁸⁾, wiens variae lectiones nog bewaard gebleven zijn in de Universiteitsbibliotheek te Leiden⁽¹⁹⁾.

Heeft Groslotius Lislaeus deze varianten meegedeeld aan Muretus? Aan Faber heeft hij ze in ieder geval schriftelijk gemeld, zoals blijkt uit dezes commentaar in de Parijse 1587-uitgave, blz. 187 waar wordt gezegt:

Groslotius Lislaeus rarae eruditionis meliorisque spei adolescens per epistolam me monuit Io. Dalechampium Medicum omni doctrinae genere excultissimum haec ita legere ‘tetra caligo immites fluctus. Nescio quid hoc est quod hominis natura subduxit et atra nox obruit’. Quae sive a libris veteris, sive ab ingenio sint recta et proba iudico.

De opgegeven citaten wijzen op T en via Dalechampius laat zich deze beïnvloeding zeer goed verklaren.

De Muretus-uitgave werd gretig ontvangen. Binnen de betrekkelijke korte periode van haar actualiteit - 19 jaar later verscheen de eerste Schottus-editie - kende zij niet minder dan tien heruitgaven, waarvan hier de lijst:

1.	Rome, 1585
2.	Parijs, Nivellius, 1587
3.	Parijs, Beys en Dupuys, 1587
4.	[Heidelberg], 1593
5.	[Genève], 1595
6.	Parijs, 1599
7.	Parijs, 1602
8.	Leyden, 1609
9.	Geneve, 1614
10.	[Genève], 1618

Van belang voor de handschriftelijke traditie is de Geneefse Lepreux-uitgaaf van 1595. Hierin publiceerde Janus Gruterus (1560-1627) een reeks Animadversiones welke later in 1603-1604 ook in de Heidelberger uitgaaf door A. Schottus zouden worden

(18) Vgl. over deze humanist: J. Ruysschaert, Juste Lipse et les Annales de Tacite, Leuven, 1949, blz. 41 (= Recueil trav. hist. et philol., III, fasc. 34).

(19) Fragm. ms. Voss. misc. 2, fol. 34-35. Deze variae lectiones gaan onmiskenbaar terug op het hs. T.

[p. 189]

herdrukt. In zijn voorrede (blz. IV) noteerde J. Gruterus het volgende over de handschriften, die hij in verband met Seneca maior gebruikte:

In controversiis Senecae patris, leviter admodum fui; quod agnoscerem Romanam editionem aliquam multis locis melioribus nescioquibus usam libris. Operae pretium tamen duxi enotare scripturam publicatam ab Erasmo, item varietatem Palatinorum quatuor et Coloniensis unius: quorum tamen nemo Controversias servabat integras nisi Palatinus primus.

In de Bibliotheca Palatina waren er dus blijkbaar vier handschriften met de Excerpta en één met de volledige tekst.

Dit wordt bevestigd door het feit dat J. Gruterus de Palatinus secundus, tertius en quartus alleen maar in de voorreden der Controversen aanhaalt. Overigens zegt hij blz. 943 zeer duidelijk:

primus (i.e. cod. Palatinus) praefationem hanc aliasque aliquot omisit; qui tamen solus de quinque hisce membranis Controversiarum servat libros; alii quatuor Declamationes tantum⁽²⁰⁾.

Als steekproef werd de eerste Suasoria nagezien. Al vlug werd duidelijk dat de Palatinus primus (π) behoort tot de groep DFLW. Ziehier overigens de cijfers:

π	=	DFLW, in 446, 1-18; 448,2; 450,7-27; 452,14; 454,25-32; 456,24; 458,8-12-21-26; 460,4; 462,10-14-30;
	=	DF2LW ≠ F in 448,12;
	=	D ≠ FLW in 448,14; 452,7; 454, 1-25; 456,20; 462,6;
	=	DW ≠ FL in 448,15;
	=	DFW ≠ L in 450, 10; 452,2;
	=	DF2W1 ≠ FLW in 454,19;
	=	DF2T3W1 in 454,24;
	=	DLW1 ≠ FW in 456,7;
	=	DLW ≠ F in 456,21
	≠	D in 460,9

De Palatinus komt dus steeds overeen met D behalve in 460,9 waar de lezing van D als superpictum voorkomt. Voor het overige is er een merkwaardige overeenkomst: π neemt zelfs de tweede

(20) Eén dezer vier Excerpta-hss wordt thans te Leiden bewaard onder de signatuur Vossianus Latinus, F. 69.

[p. 190]

hand van D over. Tot een identiteit mag men evenwel niet besluiten; de twee lezingen van π in 460,9 wijzen hierop: in D komt slechts één lezing voor. Anderzijds geeft Gruterus paleografische aanduidingen betreffende schrappingen en dergelijke op, welke, wat betreft D, niet overeenkomen⁽²¹⁾. De hypothese dat dit handschrift via de Dalbergse Bibliotheek⁽²²⁾ in de Palatina en vandaar als oorlogsbuit, direct of indirect, tot in Leiden geraakte en identiek zou zijn met L, houdt geen stand bij het onderzoek der hoger geciteerde varianten.

Het besluit ligt voor de hand dat π, gedeeltelijk bewaard in een Geneefse uitgaaf van 1595, een, thans onbekend, afschrift is van D (Bruxellensis 9144, olim Cusanus).

Voor de geschiedenis van de drukkunst zijn de Parijse uitgaven van 1587 van belang. Zij waren het voorwerp van een gerechtelijke strijd tussen de uitgevers Nivellius enerzijds en Beys-Dupuys anderzijds. De eerste eiste een monopolie op, dat de tweeden en de Parijse rechtbank hem ontzegden⁽²³⁾. Beide uitgaven geven eenzelfde tekst en als reden voor de zeldzaamheid van de Nivellius-uitgaaf dient men waarschijnlijk dit gerechtelijk ingrijpen, misschien zelfs vernietiging van de voorraad in overweging te nemen.

(21) Bijv. in 448,14 en 452,1.

(22) Vgl. P. Lehmann, Joh. Sichardus, blz. 123-127.

(23) Vgl. de voorrede van de Beys-Du Puys uitgaaf van 1587.

2. De Schottus-uitgave

In 1603-1604 publiceerde Andreas Schottus (1552-1629) zijn Seneca-uitgave. Lange jaren was deze humanist met onze auteur bezig geweest, zeker sinds 1585. Tijdens zijn grote buitenlandse reizen (Frankrijk, Spanje, Italië) had hij de gelegenheid om in het bezit te komen van verschillende handschriften van Seneca pater (manuscripten A, E, T) of om er te collationneren (V).

In zijn voorrede, aan J. Lipsius opgedragen, bevestigt Schottus dat hij vier handschriften gebruikte:

a.	de Toletanus, vóór hemzelf door Ant. Covarruvias gebruikt (T).
b.	de Vaticanus latinus 3872 (V).

[p. 191]

c.	de Augustodunensis (thans Antverpiensis 411) (A) via de bemiddeling van Jac. Dalechampius.
d.	de Brugensis (thans Bruxellensis 9768) (E).

Dit blijkt inderdaad uit de door A. Schottus opgegeven variae lectiones. Op blz. 24 zegt hij daarenboven te hebben geconsulteerd de twee Erasmus-uitgaven van Basel (1515-1529), de Gryphius-uitgave te Lyon (1555) en de Muretus-uitgave te Rome (1585).

Zijn uitgave van Seneca maior wordt meteen de beste en de volledigste; zij zal worden gecopieerd tot in het begin der 19^e eeuw.

Hier volgt de lijst der uitgaven dezer klasse:

1.	[Heidelberg], 1604, in folio
2.	[Heidelberg], 1604, in octavo
3.	Genève-Lyon, 1604
4.	Parijs, 1607
5.	Parijs, 1613
6.	Genève, 1613
7.	Leiden, 1619
8.	Parijs, 1619
9.	Genève, 1620
10.	Genève, 1626
11.	Parijs, 1627
12.	Genève, 1628
13.	Amsterdam, 1628
14.	Amsterdam, 1633
15.	Amsterdam, 1634
16.	Genève, 1636
17.	Parijs, 1637
18.	Leiden, 1640
19.	Paris, 1640
20.	Venetië, 1643
21.	Genève, 1646
22.	Leiden, 1649
23.	Venetië, 1658
24.	Amsterdam, 1659
25.	Genève, 1665
26.	Venetië, 1669

[p. 192]

27.	Amsterdam, 1672
28.	Venetië, 1675
29.	Venetië, 1681
30.	Venetië, 1695
31.	Padua, 1713
32.	Padua, 1723
33.	Biponti, 1783
34.	Straatsburg, 1810
35.	Parijs, 1831

Het is moeilijk uit te maken welke van de twee Heidelberg-uitgaven van 1604 - deze van Schottus [in f^o] of deze van Gruterus [in 8^o] - chronologisch eerst dient te worden geschikt. Logisch is er niet de minste twijfel mogelijk. De Gruterus-uitgaaf is een editio minor (zonder commentaar of critische noten) van de tekst, zoals deze in de Schottus-uitgaaf voorkomt en gecommentarieerd wordt. Overigens slaat de toeschrijving aan Gruterus, zoals die op het titelblad vermeld wordt, alleen op de Sententiae van Publilius Syrus en niet op de Seneca-teksten, welke, zoals het nazicht der varianten der eerste suasoria hebben getoond, identiek zijn met de Schottus-uitgaaf van 1604.

Van bijzonder belang zijn volgende uitgaven:

a. De Geneefse De Juges-uitgave van 1628. De Juges' verdienste ligt minder in de tekstuitgaaf die nauw aanleunt bij Schottus 1604, dan wel in de compilatie en logische schikking der commentaren der vroegere uitgevers en hun variae lectiones tot dan toe verspreid over verschillende uitgaven. Zijn tekst is een amalgaan tussen de Schottus-uitgave van 1604 en de noten van Dalechampius, die, zoals Schottus, de Antverpiensis 411 benutte.

b. De Elsevier-uitgaven van Leiden 1640, 1649 en Amsterdam 1659 en 1672. In de uitgaaf van 1649 (dl. IV, blz. 299) vermeldt Joh. Fred. Gronovius (1611-1671) voor de eerste maal het bestaan van de Vossianus, de huidige Leidensis Vossianus (L).

§ 3. - De moderne uitgaven

Eerst in het midden der 19^e eeuw ruimen de op Schottus en Elsevier gecopieerde edities plaats voor zelfstandiger werk. In

[p. 193]

1857 publiceerde Bursian de eerste moderne wetenschappelijke editie van Seneca. Zij is volgens H.J. Müller⁽²⁴⁾, gebaseerd op volgende handschriften B E T W en A via de collatie van F. Haas.

De editio Teubneriana kwam een vijftiental jaren later en werd verzorgd door Kiessling: deze gebruikte de handschriften AET, terwijl hij voor B de collatie van F. Haas mocht benutten.

H.J. Müller produceerde in 1887 een geheel herziene tekstuitgaaf, steunend vooral op de autopsie der handschriften A B D E T. Door vrienden liet hij V, en gedeeltelijk W, collationneren.

Bornecque (1902) gebruikte de uitgaaf van het critisch apparaat van H.J. Müller. Hij consulteerde geen handschriften. Edwards (1928) deed dit evenmin voor zijn uitgaaf met commentaar en vertaling der Suasoriae.

(24) Ed. 1887, blz. xii-xvi. De Bursian-uitgaaf is niet in de Belgische of Nederlandse bibliotheken aanwezig. Zij werd door ons niet ingezien.

§ 4. - De vertalingen

De vraag of sommige vertalingen teruggaan op een thans verdwenen handschrift of editie dient negatief beantwoord.

De belangrijkste editie - meteen de oudste - is de Franse vertaling door Mathieu de Chalvet (1528-1607), welke in de 17^e eeuw een opmerkelijk aantal herdrukken mocht beleven. Als grondslag voor zijn vertaling heeft Chalvet de Faber-uitgave van 1587 genomen.

Ziehier de lijst der ons bekende uitgaven dezer vertaling:

Parijs, 1604

Parijs, 1609

Parijs, 1610

Parijs, 1616

Parijs, 1617

Lyon, 1619

Rouen, 1618

Genève, 1621

Parijs, 1623

[p. 194]

Parijs, 1624

Rouen, 1626

Parijs, 1634

Parijs, 1638

Rouen, 1643

Parijs, 1647

De Controversen alleen werden vertaald door B. Lesfargues (1639 - 1656 - 1663 - 1669) en F. de Malherbe (1659). Edwards vertaalde alleen de Suasoriae (1928)⁽²⁵⁾.

(25) Er bestaat een Italiaanse vertaling der Excerpta: Il volgarizzamente delle declamazioni di M. Anneo Seneca; testo del buon secolo della lingua citato dagli accademici della Crusca ed or per la prima volta publicato (Firenze, Torchj di L. Pezzati, 1832).

5. - De ruimtelijke verspreiding der Seneca-uitgaven

Enige overwegingen meer speciaal betreffende de geschiedenis der drukkunst kunnen deze studie besluiten. Het materiaal hiertoe wordt geleverd door de meer dan duizend gelocaliseerde publicaties van de oude Seneca. Deze localisaties zijn, dit spreekt vanzelf, niet volledig: in die tijd werden zij beperkt tot de drukken van vóór 1700 en in ruimte tot Europa - Rusland en Turkije uitgezonderd. Daarenboven zullen er zelfs binnen de juist opgegeven perken exemplaren ontsnapt zijn. Maar toch laat het betrekkelijk rijk materiaal der 1108 gelocaliseerde exemplaren toe enige, zij het soms vage, besluiten te trekken.

Over de oplaag in de 15^e, 16^e en 17^e eeuwen zijn enige cijfers bekend, welke hier vlug kunnen worden hernomen. De eerste aanduiding voor de incunabelperiode komt van Conrad Schweynheim en Arnold Pannartz, welke rond 1465-1471 hun oplaag bepalen tussen de 275 à 300 exemplaren⁽²⁶⁾. De oplagen voor de latere 15^e eeuw worden geschat op maximum 1.000 exemplaren.⁽²⁷⁾.

(26) Vgl. R. Hirsch, The size of editions of books produced by Schweynheim and Pannartz between 1425 and 1471 in Gutenberg-Jahrbuch, 1957, blz. 46-47.

(27) Vgl. K. Schottenloher, art. Auflagenhöhe, in Lexicon des gesamten Buchwesens, I, 1935, blz. 97.

[p. 195]

Gedurende de eerste helft der 16^e eeuw en wegens de pennetwisten rondom de Reformatie stijgen de cijfers zeer snel: de Lutheredities komen op de markt met oplagen van 3.000 en meer⁽²⁸⁾. De Septemberbijbel in 1522 te Wittenberg door Michael Lotter de Jonge gedrukt in een oplaag van 5.000 exemplaren, is op drie maand uitverkocht⁽²⁹⁾. Het Calvinistische Genève doet het nog grootser wanneer een uitgave der Psalmen-vertaling door Beza tussen eind 1561 en begin 1562 op de markt gebracht wordt in een totale oplaag van 27.400 exemplaren; hiertoe werden - het dient onmiddellijk gezegd - de meeste beschikbare persen der stad in een drukpers-consortium verenigd⁽³⁰⁾.

Er is reden om aan te nemen dat oplagen van klassieke auteurs nooit deze - ook voor onze tijd - eerbiedwaardige hoogten bereikten. Voor Robert Estienne schommelen de cijfers tussen de 600 à 800 en 1.000 à 1500 exemplaren naargelang het gaat om eruditiewerken of werken van meer algemene aard⁽³¹⁾. Dezelfde gemiddelde cijfers worden voor Christoffel Plantin vermeld⁽³²⁾. In Engeland liet in 1587 de Stationers' Company zelfs de maximum-oplaag vastleggen op 1250 of 1500 exemplaren⁽³³⁾.

Absolute cijfers betreffende de oplaag kan men bezwaarlijk afleiden uit de localisaties van onze auteur. Maar door vergelijkingen vermogen wij toch enige, zij het relatieve, stellingen te poneren.

De uitgaaf waarvan het grootste aantal exemplaren is bewaard gebleven is de Amsterdamse Elsevier-editie van 1672: 81 exemplaren zijn bekend verspreid over 13 landen. Zij wordt onmiddellijk

(28) Vgl. A. Ruppel, Die Bücherwelt des 16. Jahrhunderts und die Frankfurter Büchermessen, in Gedenkboek der Plantin-dagen, Antwerpen, 1956, blz. 152-153.

(29) F. Milkau-G. Leyh, Handbuch der Bibliothekwissenschaft, Leipzig, dl. 1, 1931, blz. 748.

(30) Vgl. R.M. Kingdon, Geneva and the coming of the wars of religion in France. 1555-1563, Genève, 1956, blz. 100 (= Travaux d'humanisme et renaissance, 22).

(31) Vgl. Elisabeth Armstrong, Robert Estienne. Royal Printer, Cambridge, 1954, blz. 28.

(32) M. Rooses, Le Musée Plantin, Antwerpen, 1911, blz. 168.

(33) R.B. Mc Kerrow, An introduction to bibliography, Oxford, 1928, blz. 123-133.

[p. 196]

gevolgd door de 72 exemplaren van de uitgaaf van Parijs, 1607, gedrukt door Chevalier en uitgegeven door Douceur en Périer.

Zowel de Elsevier- als de Parijse uitgaaf zijn herdrukken, zonder eigen wetenschappelijke waarde: de Elsevier-uitgaaf is de vierde herdruk door deze beroemde uitgeversfamilie van de Schottus-editie van 1604, voorzien van de commentaar van 1649 door H.F. Gronovius. De Parijse druk van 1607 is een somptueuse, onberispelijk gedrukte in-folio uitgaaf van dezelfde Schottus-versie, drie jaar vroeger door Commelinus te Heidelberg uitgegeven.

Over het algemeen valt het op dat de werkelijk originele uitgaven - de Muretus- van 1585 en de Schottus-versie van 1604 - in veel geringer mate bewaard bleven dan de nadrukken hunner concurrenten. Reproductierecht en eerbied voor de geestelijke en materiële eigendom respectievelijk van schrijver en uitgever zijn ideeën welke eerst in de 18^e eeuw een algemene en wettelijke basis kregen. Daarvóór bestond alleen maar de onvoldoende bescherming door stedelijke, vorstelijke of pauselijke privilegiën.

Zo is het te verklaren dat de verschillende uitgaven van Genève bijvoorbeeld, van de Hollandse drukkers (Leiden en Amsterdam), van Parijs of van Venetië veruit in het grootste aantal exemplaren zijn bewaard gebleven en - als de schijn niet bedriegt - ook met het hoogste aantal werden opgelegd. Men mag, geloven wij, het grote succes der epigone uitgaven niet wijten aan het geringe onderscheidingsvermogen der kopers; evenmin gaf de lagere prijs der nagedrukte editie de doorslag. Het zijn veel meer factoren geweest als de langzame herbevoorrading en de kleine oplaag der primaire uitgaaf welke hier een rol speelden. Opmerkelijk is in ieder geval dat de nadrukken nooit het licht zien in het land van ontstaan van de primaire uitgaaf. Een Duitse nadruk van de Schottus-versie voor het eerst uitgegeven in 1604 te Heidelberg kennen wij niet, doch binnen de 25 jaar verschenen er elf nadrukken in het buitenland waarvan vier te Parijs, vier te Genève en drie in de Noordelijke Nederlanden. Dit is des te opvallender daar Commelinus de voorzorg had genomen om te zamen met de originele Schottus-versie in-folio van 1604 een goedkopere editio minor in-octavo te brengen, waarschijnlijk voor studenten en min-ver-

[p. 197]

mogenden. Niettemin verscheen de eerste nadruk nog hetzelfde jaar⁽³⁴⁾ - in 1604 - bij Vignon te Genève. Het is duidelijk dat hier andere factoren dan de prijs een rol speelden. Ook de royale afmetingen en zeer verzorgde uitvoering van de Parijse nadruk van 1607 wijzen in deze richting.

De localisaties der Seneca-uitgaven laat ons wellicht toe nog de vraag te beantwoorden of bepaalde uitgevers bij voorkeur in bepaalde landen hun waren afzetten. Bij het einde der 17^e eeuw is dit zeer duidelijk voor de Venetiaanse drukken welke practisch alleen in het onmiddellijke hinterland der doge-stad - Italië, Oostenrijk, Joegoslavië - te vinden zijn. Deze uitgaven zijn vormelijke nadrukken der Elsevier-uitgaven maar schijnen deze laatste niet uit Italië verdrongen te hebben.

De overige uitgevers hebben een meer internationaal koperspubliek met althans, voor de grote landen, een grotere afzet in het binnenland. Een notabele uitzondering hierop vormen de Hollandse uitgaven van Janssonius, Blaeu, en de twee Elsevier-takken, waarvoor de uitvoer veel belangrijker moet geweest zijn dan de binnenlandse afzet.

Welk land heeft het meest ingevoerd? Zonder twijfel is dit Italië geweest, waar op zeer weinige uitzonderingen na, iedere uitgaaf vertegenwoordigd is. Als algemeen besluit durven wij dit echter niet vooropstellen. Wellicht speelt de taal van onze schrijver hier een rol. Bij een studie der localisaties van een schrijver van een andere taal en richting - bijvoorbeeld M. Luther - zouden wellicht andere conclusies zich opdringen.

(34) Waarschijnlijk was de Schottus-uitgaaf reeds in 1603 verkrijgbaar. Sommige exemplaren althans dragen dit jaartal.

Appendix
Lijst der gedrukte uitgaven van seneca maior⁽³⁵⁾

I. De Latijnse uitgaven der Suasoriae en Controversen

Venetië 1490. [fol I r^o] Seneca moralis [fol. I v^o] Incipiunt librorum Lucii Annei Senecae philosophi moralis.

(35) Na de evt. verkorte titel, worden vermeld het bibliografisch adres, het formaat, de collatie, evt. verwijzing naar een bibliografie, signatuur van het geconsulteerde exemplaar en de lijst der overige gelocaliseerde exemplaren.

[p. 198]

[fol. CXVI v^o] Lucii Annei Senecae oratoris et rhetoris sententiae. Divisiones. Colores. Suasoriarum liber primus incipit. [fol. CXLVII v^o] Explicit liber sextus et ultimus Controversiarum. [fol. CLXVIII v^o] Impressum Venetiis per Bernardinum de Cremona & Simonem de Luero. Die V octobris MCCCCXC. 320 × 210 mm.; [3], 157, 65 bln. - Firenze BN^(36), C.2.24; Uppsala UB, 32.IV.29. Aanwezig in: Duitsland: Dresden, LandesB.; Müncher UB; Groot-Brittannië: Glasgow, Trinity College; Manchester John Rylands Libr.; Italië: Brescia, B. Queriniana; Firenze NB; Firenze UB; Lonato, B. Ugo da Como); Milano NB; Napoli NB; Roma, B. Canatense; Frankrijk: Paris, B. Mazarine; Strasbourg UB; Oostenrijk: Salzburg, StudienB; Wien UB; Portugal: Coïmbra UB; Zweden: Uppsala UB.

Venetië 1492. Senece omnia opera. Venetiis impressa. MCCCCXCII. die ultima octobris. Per Bernardinum de Coris de Cremona. 309 × 213 mm.; CCVIII bln. [= Hain, nr. 14594; Cat. BN. Paris, 170 (1947), col. 568.] - BN. Paris, Rés. Z 537. Aanwezig in: Duitsland: Berlin, Wissensch. B; Dresden, LandesB.; Nürnberg; Frankrijk: Paris BN; Paris, B. Mazarine; St. Omer; Strasbourg UB; Italië: Bassana del Grappa; Brescia, B. Queriniana; Cagliari UB; Cherasco; Crema; Firenze BN; Lonato, B. Ugo da Como; Napoli BN; Roma, B. Canatense; Salo, B. Ateneo; Siracuse, Seminario; Zwitserland: Basel UB.

s.d., s.l. ca. 1492-1495? [fol. I v^o] Hoc in Volumine haec omnia Senecae opera continentur: [...] 309 × 211 mm.; CCXXXV bln. - Firenze BN, C.2.22; Bern UB, Inc. I 66. Een herzette herdruk, sine dato et sine loco van Venetiis, B. de Coris de Cremona, 1492. Dit werk wordt soms vermeld als zijnde gedrukt te Venetië door G. Tacuino (vgl. S. Graesse, Trésor de livres rares, Dresden, 1865, dl. VI, blz. 347, col. 1, alinea 4) of door Joh. en Greg. de Gregoriis, insgelijk te Venetië (Rome, Bibl. Canatense, catalogus) Aanwezig in: Duitsland: Rastatt, Gymnasium; Frankrijk: Strasbourg UB;

(36) De stadsnamen der localisaties worden gemakkelijkheidshalve niet vertaald; de namen der bibliotheken worden op de gewone wijze afgekort als NB, UB, KB, PL enz. voor resp. Nationale Bibliotheek, Universiteitsbibliotheek, Koninklijke Bibliotheek, Public Library, enz. Wanneer achter de plaatsnaam geen nadere aanduiding volgt, betekent dit dat het de (enige) locale bibliotheek geldt.

[p. 199]

Italië: Fermo, B. Fredericiana; Firenze BN; Milano NB; Roma, B. Canatense; Venezia (B. Querini); Zwitserland: Bern, LandesB.

Venetië 1503. Senece omnia opera. [colophon: Impressum Venetiis per Bertholeum de Zanis de Portesio anno Domini M.CCCCC.III. die VII nouembris] 310 × 210 mm. 211 bln. - UB Leuven, Res. 1052 Aanwezig in: België: Leuven UB; Liège UB; Duitsland: Bamberg, Staatl. B.; Dusseldorf; Leipzig, Buchmuseum; Rastatt, Gymnasium; Frankrijk: St. Dié; Strasbourg UB; Italië: Bologna, Archiginnasio; Cremona; Lonato, B. Ugo da Como; Napoli BN; Ravenna, B. Classense; Reggio nell Emilia; Roma, B. dei Lincei.

Basel 1515. Ioannes Frobenius verae philosophiae studiosis S.D. En tibi lector optime, Lucij Annaei Senecae sanctissimi philosophi lucubrationes omnes, additis etiam nonnullis Erasmi Roterodami cura, si non ab omnibus, certe ab innumeris mendis repurgatae. In his evolvendis si diligenter versaberis, & linguam tuam reddent expolitiorem & vitam emendatiorem. Bene vale, & nostram industriam, tuo favore vicissim adiuva. In inclyta Germaniae Basilea, An. M.D.XV. Mense Iulie. 291 × 204 mm., 643, [23] blz. - BN Wien, II 189861. Aanwezig in: Duitsland: Bamberg, Staatl. B; Dresden, LandesB; Erfurt; Erlangen UB; Frankrijk: Paris, B. protest. franç.; Rouen; Strasbourg UB; Groot-Britannië: Cambridge, Joinville & Caius Coll.; Cambridge, St. John's Coll.; Manchester, J. Rylands Libr.; Italië: Fabriano; Sienna; Noorwegen: Trondheim; Oostenrijk: Salzburg, Stud. B.; Wien UB; Polen: Wroclaw UB; Portugal: Lisboa, B. de Ajuda; Zwitserland: Aarau; Basel UB; Bern, LandesB; Genève UB.

Basel 1529. L. Annei Senecae opera, et ad dicendi facultatem et ad bene vivendum utilissima, per Des. Erasmum Roterod. ex fide veterum codicum, tum ex probatis autoribus, postremo sagaci nonnumquam divitione, sic emendata ut merito priorem aeditionem, ipso absente peractam, nolit haberi pro sua. Confer et ita rem habere habere comperis. Adjecta sunt eiusdem scholia nonnulla. Basileae, in officina Frobeniana, Anno M.D.XXIX. 318 × 200 mm.; [14], 690, [18] blz., drukk. merk. - Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, B 900. Aanwezig in: België: Antwerpen, Museum Plantin-Moretus; Brussel KB; Duitsland: Berlin, Wiss. B.; Dresden, LandesB; Erlangen UB; Leipzig UB; Mainz SB; München, StaatsB; Frankrijk: Cahors, Paris BN; Salins-les-Bains; St. Omer; Strasbourg UB; Groot-Brittannië: Colchester, Oxford, Bodleian L.; Italië: Asti, Seminario; Cremona, Seminario; Firenze UB; Lonato, B. Ugo da

[p. 200]

Como, Perugia, Sienna; Oostenrijk: Wien UB; Polen: Lublin; Spanje: Murcia; Zwitserland: Basel OB; Bern LandesB; Lausanne UB; Neuchâtel.

Basel 1537. L. Annei Senecae opera, et ad dicendi facultatem, et ad bene vivendum utilissima, per Des. Erasmum Roterod. ex fide veterum codicum, turn ex probatis autoribus, postremo sagaci nonnumquam divinatione, sic emendata, ut ad genuinam lectionem minimum desiderare possis. Adiecta sunt scholia D. Erasmi Roterodami & Beati Rhenani, illius in bonam partem operis, huius in ludum de morte Claudij Caesaris. Basileae, Apud Ioan. Hervagium, Anno M.D.XXXVII. 321 × 205 mm.; [16], 690, [18] blz. - KB Brussel, V-3535-3. Aanwezig in: België: Brussel KB; Duitsland: Dresden, LandesB; Erlangen UB; München UB; Frankrijk: Paris BN; Poitiers UB; Griekenland: Athene NB; Groot-Britannië: Cambridge, Petershouse; Italië: Lonato, Ugo da Como; Perugia; Roma, B. Canatense; Oostenrijk: Heiligenkreuz, StiftsB; Spanje: Granada, Seminario; Zweden: Lund UB.

Basel ca. 1537. [Eerste deel van titel identiek met voorgaande uitgaaf; daarna volgt:] Adiecta sunt scholia D. Erasmi Roterodami in bonam partem operis. Beati Rhenani in Ludum de morte Claudij Caesaris. Rodolphi Agricolae in Declamationes aliquot Commentarioli. Fernandi Pinciani castigationes in universum opus. Index rerum & verborum locuples. Basileae, [Hervagius, ca. 1537]. 311 × 205 mm., [16], 701, [130] blz., drukk. merk. - KB Brussel, VI-17031-B. Aanwezig in: België: Brussel KB; Mons SB; Duitsland: Dresden, LandesB; Frankrijk: Paris BN; Strabourg UB; Italië: Padova, Seminario.

Lyon 1555. L. Annaei Senecae opera, quae extant omnia. Cum D. Erasmi Rot. scholijs, Beati Rhenani in ludum de morte Claudij Caesaris, Rodolphi Agricolae in declamationes aliquot-commentarijs; ac Ferdinandi Pinciani in universum opus castigationibus [...]. Lugduni, Apud Seb. Gryphium, 1555. 163 × 103 mm., 2 dln., drukk. merk. - Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, B 2763. Aanwezig in: België: Antwerpen, Museum Plantin-Moretus; Brussel KB; Frankrijk: Paris BN; Italië: Padova, Museo Civico; Oostenrijk: Wien NB; Polen: Wroclaw UB; Zwitserland: Bern UB.

Basel 1557. L. Annaei Senecae Philosophi Stoicorum omnium acutissimi opera quae exstant

[p. 201]

omnia, Coelii Secundi Curionis vigilantissima cura castigata, et in novam prorsus faciem, nimirum propriam et suam, mutata: quorum lectio non modo ad bene dicendum, verum etiam ad bene beateque vivendum prodesse plurimum potest. Totius porro emendationis ratio, quidque superiori editioni accesserit, ex sequentibus statim cognosces. Index rerum & verborum copiosus. Basileae, M.D.LVII [col.: Basileae, per Ioannem Hervagium et Bernardum Brandum]. 313 × 205 mm., [10], 761, [14] blz., drukk. merk. - Luxemburg BN, 3318/42-10-1-fol. Aanwezig in: Duitsland: Dresden, LandesB; Eichstadt; Erlangen UB; Leipzig, Buchmuseum; Frankrijk: Bayeux; Grenoble; Paris BN; Strasbourg UB; Griekenland: Athene NB; Italië: Cremona, Seminario; Treviso; Luxemburg: Luxembourg BN; Portugal: Coïmbra UB; Zweden: Uppsala UB.

Basel 1573. L. Annei Senecae Philosophi Stoicorum omnium acutissimi Opera quae extant omnia: Coelii Secvndi Cvrionis vigilantissima cura castigata, & in novam prorsus faciem, nimirum propriam & suam, mutata: Quorum lectio non modo ad bene dicendum, verum etiam ad bene beateq; vivendum, prodesse plurimum potest. Post Herculeos insuper C.S.C labores, Vincentii Pralli H. opera ac studio innumeris in locis emendata ac restituta. Totius emendationis ratio, quidq; superiori aeditioni accesserit ex sequentibus statim cognosces. Accessit Index rerum & verborum copiosus. Basileae, Ex officina Hervagiana, per Eusebium Episcopium, MDLXXIII. 345 × 210 mm., [20], 582, [19] blz., drukk. merk. Antwerpen, Mus. Pl.-Mor., B 890, Paris (Arsenal), Fol. Sc. A 137 en NB Wien, II 189859. Aanwezig in: België: Antwerpen, Mus. Pl.-Mor.; Frankrijk: Montpellier SB; Paris, Arsenal; Groot-Britannië: Cambridge, Corpus Christi College; Cambridge, Joinville & Caius College; Italië: Fermo; Gravina in Puglia, Fondazione Pomarici; Roma, Lincei; Oostenrijk: Wien UB; Portugal: Lisboa, B. de Ajuda; Spanje: Valladodid, Coll. de PP. Agustinos; Zweden: Lund UB.

Paris 1580. [Dezelfde titel als in voorgaand werk; daarna volgt:] Accessit index rerum et verborum copiossisimus necnon humaniorum literarum studiosis perquam utilis et necessarius. Parisiis, apud Aegidium Beys, sub signo Lilii Albi, via Jacobaea. M.D.LXXX. 220 × 350 mm.; [24], 728, [40] blz., drukk. merk. - Reims SB. Aanwezig in: Duitsland: Mainz SB; Frankrijk: Reims; Paris NB; Griekenland: Athene BN; Groot-Britannië: Cambridge, Joinville & Caius College; Italië: Napoli BN; Oostenrijk: Wien NB.

[p. 202]

Parijs 1581. [Dezelfde titel als in Baselse uitgaaf van 1573]; [col.:] Parisiis, Apud Iacobum du Puys, sub signo Samaritanae. M.D.LXXXI [Het ex. van Rouen draagt M.D.LXXX]. - BN Firenze 1-2-176 en Rouen G.S. 5.59. Aanwezig in: Duitsland: Nürnberg; Frankrijk: Rouen; Italië: Brescia, B. Queriniana; Firenze BN; Roma, B. Canatense.

Rome 1585. L. Annaeus Seneca a M. Antonio Mureto correctus et notis illustratus [...]. Romae, Apud Bartholomaeum Crassium, CIƆ. IƆ. XXCV [col.:] Romae, Apud Franciscum Zannettum, CIƆ. IƆ. XXCVI. 330 × 222 mm.; [4], 531, [21] blz., drukk. merk. - Paris, Arsenal, Fol. Sc. A. 138. Aanwezig in: Duitsland: Passau, Staatl. B; Frankrijk: Paris, Arsenal; Paris BN; Strasbourg UB; Italië: Assisi; Arezzo, Seminario; Brescia, B. Queriniana; Gubbio, B. Sperelliana; Firenze BN; Firenze UB; Lonato, B. Ugo da Como; Monte Cassino, Klooster B; Monteleone di Calabria, B. Capralbi; Napoli BN; Padova, Seminario; Pistoia, Seminario; Roma, B. Vaticana; Senigallia; Treviso; Venezia, B. Queriniana; Oostenrijk: Wien NB; Zweden: Uppsala UB.

Parijs, Beys, 1587. L. Annaei Senecae philosophi scripta quae exstant: ex editione Romana virorum doctorum notis castigata: quadam etiam parte ex veteribus libris aucta. Cum indicibus certissimis. Parisiis, Apud Aegidium Beys, via Iacobaea ad insigne Lilij albi, M.D.LXXXVII [col.:] Excudebat Dionysius Duvallius, A.D. M D L XXX VII, mense Ianuario. 370 × 225 mm., XXVIII, 668, [60], 216, [22] blz., drukk. merk. - Leeuwarden, Buma Bibliotheek, nr. 142 Wijsbeg.. Sommige exx. dragen volgend bibliografisch adres: Parisiis, Apud Iacobum Dupuys, sub signo Samaritanae, M.D.LXXX VII. Aanwezig in: Denemarken: København KB; Duitsland: Dresden, LandesB; Erlangen UB; München UB; Mainz; Passau, StaatlB; Frankrijk: Alençon; Amiens; Laval; Maçon; Metz; Montpellier UB; Moulins; Nancy; Nantes, Musée Dobret; Paris, Arsenal; Paris BN; Paris, Institut de France; Paris, B. Mazarine; Périgeux; Reims; Salins les Bains; Groot-Britannië: Bristol PL; Oxford; St. John's College; Italië: Firenze, B. Marucelliana; Reggio nell' Emilia; Roma BN; Rovigo, Acad. dei Concordi; Luxemburg: Luxembourg BN; Nederland: Leeuwarden, Buma B; Leiden UB (ex. van J.J. Scaliger); Polen: Wroclaw UB; Zweden: Lund UB.

Parijs, Nivellius, 1587. L. Annaei Senecae philosophi stoici opera quae extant omnia. M. Antonii Mureti, F. Pinciani aliorumque eruditissimorum virorum opera & studio innumeris locis emendata [...]

[p. 203]

Accessit Index rerum & verborum copiossimus. Parisiis, Apud Nicolaum Nivellium, via Iacobaea, sub signo Colomnarum. M.D.L XXXVII. 350 × 209 mm., XVIII, 625, [3], 94, [40] blz., drukk. merk. - BN Paris, Rés. R 233. Sommige exx. dragen volgend bibl. adres: Parisiis, apud Petrum Cavellat, via Iacobaea, sub scuto Florentiae, M.D.L XXXVII [Moulins, SB, nr. 23331]. Aanwezig in: Duitsland: Erfurt; Frankrijk: Moulins; Paris, B. Mazarine; Paris BN.

Basel 1590. L. Annaei Senecae philosophi Stoicorum omnium acutissimi opera quae extant omnia in VI. Tomos tributa [...] authore Dionysio Gothofredo I.C. Basileae, per Eusebium Episcopium Anno M.D.XC. 184 × 120 mm.; 6 dln in 2 bd., drukk. merk. - Uppsala UB 29.VIII.4.406; Burger B. Bern, R 110 (5 dln in 1 bd); SB Antwerpen, D 10102 (dln 5-6 in 1 bd). Er ontstond ter gelegenheid dezer publicatie een hevige pennetwist tussen Gothofredus en Gruterus. Deze laatste had de uitgave en conjecturen van Gothofredus hevig gecritiseerd in: Jani Gruteri Suspicionum Libri IX [...], Wittembergae, Excudebat Zacharias Lehman, M.D.XCI, met als aanhangsel, Iani Gruteri Suspicionum extraordinariarium liber singulus. De repliek kwam in: Pro coniecturis in Senecam D. Gothofredi I.C. Brevis et e re nata, in ipsis nundinis Francofurtensibus, ad I. Gruterum adolescentem Responsio, Impressum Francofurti ad Moenum, Anno M.D.XCI. Gruterus liet niet gaan en publiceerde Iani Gruteri confirmatio suspicionum extraordinariar. contra Dion. Gothofredi Coniecturas et varias lectiones in Philosophum [...], Wittembergae, Excudebat Zacharias Lehman, M.D.XCI. Aanwezig in: Duitsland: Bamberg, Staatl. B; Fulda, LandesB; Stralsund; België: Antwerpen SB; Frankrijk: Strasbourg UB; Polen: Wroclaw UB; Spanje: Cordoba, B. Episcopal; Zweden: Uppsala UB; Zwitserland: Basel OB; Bern LandesB.

Lyon 1592. L. Annaei Senecae philosophi scriptorum quae exstant. Tomus secundus. In quibus post Quaestiones naturales, Controversias, Declamationes & Suasoriae M. Senecae patris, esse creditae, continentur. Cum Mureti atque aliorum in omne opus annotationibus, et indicibus. Lugduni, Apud haered. Symphoriani Beraud, M.D.XCII. 162 × 100 mm., [18], 1142, [2]; 114, [192] blz. - UB Leipzig, Philos, lat. 87:2 Tekst gaat terug op de Episcopius-uitgaaf van 1573; de commentaar op de Muretus- en Faber-uitgaven (resp. 1585 en 1587). Aanwezig in: Duitsland: Leipzig UB.

[p. 204]

[Heidelberg], Commelinus, 1593. L. Annaeus Seneca a M. Antonio Mureto correctus et notis illustratus. Accedunt seorsim Animadversiones, in quibus, praeter omnes passim omnium huius superiorisque aetatis doctorum hominum emendationes interpretationesque, infinita loca supplentur, confirmantur, corriguntur, illustrantur ope MSS. quae in Bibliotheca Elect. Palat. Iani Gruteri opera. Ex Typographeio Hieronymi Commelini. CIƆ IƆ XC III. 294 × 192 mm.; [2], 1031, [27] blz., drukk. merk. - UB Strasbourg, C 741. Sommige exx. dragen de datum 1592 (Paris, Arsenal, Fol. Sc. A 141) of 1594 (Leiden, B. Thysiana, M 28). Aanwezig in: Duitsland: Dresden, LandesB; Mainz; Passau, Staatl. B; Frankrijk: Paris, Arsenal; Paris BN; Strasbourg UB; Italië: Bagno Reggio, Seminario; Firenze, B. Marucelliana; Firenze BN; Lucca; Perugia; Reggio nell' Emilia; Nederland: Leiden, B. Thysiana; Oostenrijk: Zeitz, StiftsB; Spanje: El Escorial; Zweden: Lund UB; Uppsala UB; Zwitserland: Lausanna UB.

[Genève], Le Preux, 1595. [Titel zoals voorgaand werk.] Apud Ioannem Le Preux, M.D.XCV. 167 × 102 mm.; [32], 406, [26], 523, [18] blz., drukk. merk. - Staatl. B. Bamberg, L r 570. Er bestaat ook een uitgaaf in 12^o van 112 × 71 mm.; bijv. Brussel KB, III 22287 A. Aanwezig in: België: Brussel KB; Duitsland: Bamberg, Staatl. B; Dresden, LandesB; Fulda, LandesB; Frankrijk: Paris, B. Mazarine; Paris BN; Strasbourg UB; Italië: Cremona, Seminario; Padova, Museo Civico; Vicenza, Seminario; Oostenrijk: Innsbruck UB; Wien NB; Zeitz, StiftsB.

Parijs 1599. M. Annaei Senecae Rhetoris Controversiar. Lib. X Suasoriarum Liber I. Multis locis emendati & annotationibus illustrati. Cum indice amplissimo. Parisiis, Apud Marcum Orry, via Iacobaea, sub insigni Leonis Salientis, M.D. XCVIIII [col.:] Parisiis, excudebat Leodegarius Delas, anno Domini M.D.XCVIII. mense Septembri. 340 + 220 mm., 216, [24], 42 blz., drukk. merk. - Namur, Institut Moretus-Plantin, Litt. Lat. fol. 5. Identieke uitgave te Parijs, bij Macaeus, 1599; bij Sonnius, 1599; bij Parvus, 1599. Aanwezig in: België: Namur, Institut Moretus-Plantin; Duitsland: Berlin, Wiss. B; Göttingen; München UB; Fulda; Frankrijk: Cahors, B. Munic.; Grenoble; Rouen; Groot-Britannië: Westminster, Abbey; Italië: Bergamo; Fabriano; Novarra; Roma, B. Canatense; Sienna; Zwitserland: Basel OB.

[p. 205]

Parijs 1602. L. Annaei Senecae scripta quae exstant [...] Parisiis, Apud Nicolaum Buon, in monte D. Hilarij, sub signo D. Claudij, M.D.CII [col.:] Parisiis, Excudebat Petrus Chevalier, anno Domini, M.D.CII. - Paris, B. Mazarine, nr. 3641. Identieke uitgave te Parijs, bij Macaeus, 1602; bij Rezé, 1602, bij Sonnius, 1602, bij Orry, 1602. Aanwezig in: België: Brussel KB [Sonnius]; Duitsland: Augsburg [Macaeus] Fulda; Göttingen; Frankrijk: Grenoble; Marseille; Paris Arsenal [Rezé]; Paris, B. Mazarine; Soissons; Strasbourg UB; Griekenland: Athene NB; Groot-Britannië: Edinburgh UB; Ierland: Dublin, Trinity College; Italië: Genova, B. Brignole; Mantova; Milano NB; Padova, Seminario; Padova, Museo Civico; Pinerolo; Rovigo, Acad. Concordi; Oostenrijk: Linz, Stud. B; Wien UB; Portugal: Lisboa, B. de Ajuda; Zweden: Uppsala UB; Zwitserland: Geneve UB [Orry]; Neuchâtel.

[Heidelberg], Commelinus, 1604: in folio. M. Annaei Senecae Rhetoris Suasoriae, Controversiae, Declamationumque Excerpta ab Andrea Schotto ad veterum exemplarium fidem castigata, Graecis etiam hiatibus expletis, notis curisque secundis explicata. Item annotationibus Ioan. Petreii Toletani & coniecturis Iusti Lipsii. L. Annaei Senecae M.F. Philosophi opera a M. Antonio Mureto correcta et notis eius illustrata. Accedunt seorsim Animadversiones Iani Gruteri, Nicolai Fabri, Francisci Iureti, Florentis Christiani. In quibus, praeter omnes passim omnium huius superiorisque aetatis doctor. hominum emendationes interpretationesque infinita loca supplentur, confirmantur, corriguntur, illustrantur. Adiectae et notae Romanorum veterum, vulgo Senecae ac Tyronis nomine insignita; numquam antehac edita. [Heidelberg], In bibliopolio Commeliano, CIƆ IƆ CIV. 340 × 207 mm., [8], 192, [4], 60, [36], 354, [34], VIII, 517-1031, [20] blz., drukk. merk. - Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, B 504. Sommige exx. zijn gedateerd: 1603: København KB, 16 - 386 - fol. Aanwezig in: België: Antwerpen, Mus. Plantin-Moretus; Denemarken: København KB; Duitsland: Augsburg; Berlin, Wiss. B; Bremen; Köln UB; Giessen UB; Göttingen UB; Klosterneuburg, Stifts B; Leipzig UB; Lüneburg, Stifts. B; München UB; München Staats. B; Hannover; Rothenburg o.d. Tbr.; Ulm; Finland: Helsinki UB; Frankrijk: Béziers; Paris, Institut catholique; Strasbourg UB; Groot-Britannië: Cambridge, Trinity College; Colchester PL; Ierland: Dublin, Trinity College; Italië: Bologna, Archiginnasio; Firenze, B. Marucelliana; Nederland: Amsterdam UB; Zwitserland: Zürich Zentral B.

[Heidelberg], Commelinus, 1604: in octavo. L. Annaei Senecae fil. philosophi nec non M. Annaei Senecae pat. rhetoris opera omnia. Accedunt etiam L. Senecae, ac P. Syri Mimi sententiae aureae.

[p. 206]

Nunc primum centum aliquot versibus auctiores correctioresque, studio Iani Gruteri. In Bibliopolio Commeliano, CIƆ IƆ CIV. 182 × 113 mm.; [4], 668, [30] blz., titelomlijsting. - Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, B 1290. Aanwezig in: België: Antwerpen, Museum Plantin-Moretus; Liège UB; Duitsland: Augsburg, Göttingen UB; München UB; Regensburg, Hofbibliothek; Salzwedel, Oberschule, Zwickau, Ratschule; Frankrijk: Paris BN; Groot-Britannië: Birmigham, Oscott College; Oxford, Corpus Christi College; Italië: Alessandria; Bagnocavallo; Bologna, Archiginnasio; Rovigo, Acad. dei Concordi; Nederland: Amsterdam UB; Noorwegen: Oslo UB; Oostenrijk: Wien UB; Zweden: Linköping, StiftsB; Zwitserland: Aarau, Kantons B; Basel OB.

Genève 1604. Annaei Senecae tum Rhetoris tum Philosophi opera omnia ab Andrea Schotto ad veterum exemplarium fidem castigata, Graecis etiam hiatibus expletis [...]. Aurelianae Allobrogum, Sumptibus Iohannis Vignon, M D C IV. 156 × 95 mm; 2 dln, drukk. merk. - BN Luxemburg, 62 - 6 - 15. Sommige exx. dragen het bibliografisch adres als volgt: Lugduni, Sumptibus Iohannis Vignon, M. DC. IIII (UB Genève, S 175). Aanwezig in: Denemarken: København KB; Duitsland: München UB; Oldenburg; Worms; Frankrijk: Montbéliard; Groot-Britannië: London, Brit. Mus.; Hongarije: Pannonhalma KloosterB; Luxemburg: Luxemburg BN; Zwitserland: Genève UB.

Parijs 1607. L. Annaei Senecae Philosophi et M. Annaei Senecae Rhetoris quae exstant opera. Ad veterum exemplarium fidem nunc recens castigata: Graecis lacunis, quibus superiores Editiones scatebant, expletis: Ac illustrata commentariis selectioribus, quorum Auctores citantur pagina sequenti. Accessere Loci Communes ex utroque Seneca facti; Auctore D. Gothofredo I.C. Parisiis, Apud Hadrianum Perier, via Iacobaea, M.D.C.VII. 361 × 225 mm., 974, [44], 116 blz., portr. (front.); [col.:] Parisiis, Excudebat Petrus Chevalier, in monte Divi Hilarij, Anno M.D.C.VII die 20 Mensis Februarij. - Paris, B. Mazarine, 3641 A. Sommige exx. dragen volgende bibliografisch adres: Parisiis, Apud Davidem Douceur, via Iacobaea, M.D.C.VII (Leuven, Coll. S.J., nr. 530 B 17). Aanwezig in: België: GentUB; Leuven, Collegium S.J.; Denemarken: København KB; Duitsland: Augsburg; Dresden, LandesB; Erfurt; Marburg; München, Staatl. B; Oldenburg; Zittau; Frankrijk: Amiens; Beaune; Bordeaux; Carpentras; La Rochelle; Louviers; Montbéliard; Montpellier UB; Nancy; Nîmes; Paris, Arsénal; Paris, B. Mazarine; Paris BN; Rouen; St. Brieuc; St. Omer; Strasbourg UB; Vesoul; Griekenland: Athene NB; Italië: Brescia, B. Queriniana; Bologna UB; Como; Ferrara; Firenze, B. Medicea; Firenze, B. Olschki; Firenze UB; Lonato, B. Ugo da Como; Milano NB; Monte Cassino; Padova, Museo Civico; Pa-

[p. 207]

dova, Seminario; Pisa UB; Piacenza; Reggio nell' Emilia; Roma, B. Vallicelliana; Roma, B. Angelica; Sienna; Sassari; Torino; Trieste; Venezia, B. Querini; Verona; Groot-Britannië: Cambridge, Corpus Christi College; Emmanuel College; St. John's Coll.; Exeter; London, Dulwich Coll.; Nederland: Deventer, Athenaeum B; Leiden UB; Oostenrijk: Graz UB; Polen: Gdansk; Portugal: Coïmbra; Lisboa UB; Spanje: Alicante; El Escorial; Madrid NB; Madrid UB; Segovia; Valladolid, Coll. PP. Agustinos; Zaragoza, Sem. S. Carlos; Zweden: Lund UB; Oslo UB; Uppsala UB.

[Leiden], Raphelengius, 1609. L. Annaei Senecae Philosophi et M. Annaei Senecae rhetoris quae extant opera. Ex officina Plantiniana Raphelengii, M.DC.IX. 121 × 70 mm., 980 blz. - Brussel KB, II 17470 en Maçon SB, 90042. In de Catalogue général des livres imprimés de la Bibliothèque Nationale, dl. 170, Parijs, 1947, col. 573, nr. 18 werd het jaartal verkeerdelijk als 1602 geciteerd. Aanwezig in: België: Beauplateau, Couvent; Enghien, Maison St. Augustin; Denemarken: København KB; Duitsland: Detmold, LandesB; Eichstätt, Staatl. B; Mainz; München UB; Frankrijk: Chaumont; Montpellier; Paris BN; Strasbourg UB; Strasbourg SB; Vesoul; Italië: Fano; Fermo; Napoli BN; San Remo; Sarzana; Nederland: Amsterdam UB; Oostenrijk: Salzburg, StudienB; Spanje: NB Madrid; Tjeko-Slovakije: Olomouc UB; Yoegoslavië: Zagreb UB; Zwitserland: Bern, LandesB; Chur, KantonsB.

Parijs 1613. [Dezelfde titel als voorgaande editie]. Parisiis, Apud Hadrianum Perier, via Iacobaea, M DC XIII [col.:] Parisiis. Excudebat Petrus Chevalier, in monte Divi Hilarij, M DC XIII. 351 × 210 mm., [12], 284, 98, [32], 16 blz. - SB Mons, 3346. Aanwezig in: België: Gent UB; Mons SB; Namur, Institut Moretus-Plantin; Duitsland: Dresden, LandesB; Göttingen UB; Lübeck; Lüneburg, RatsB; Köln UB; München UB; Frankrijk: Béziers; Ajaccio; Bordeaux; Dijon; Grenoble; La Flèche, Prytanée militaire; Le Havre; Metz; Paris, Arsenal; Paris, École Polytechnique; Paris BN; Paris, Fac. Médecine; Versailles; Griekenland: Athene BN; Groot-Britannië: Cambridge, St. John's College; Oxford, Magdalen Coll.; Italië: Bitonto (Bari); Corregio; Cremona; Firenze BN; Firenze B. Riccardiana; Genova, B. Lercari; Lucca; Messina UB; Modena, B. Estense; Napoli BN; Pisa UB; Pistoia, B. Forteguerriana; Ravenna, B. Classense; Roma BN; Torino; Vicenza, Seminario; Nederland: Leiden UB; Leiden, B. Thysiana; Soest; Utrecht UB; Wittem, Bibl. CSSK; Oostenrijk: Klosterneuburg, StiftsB; Wien NB; Polen: Gdansk; Spanje: Cadiz; Cordoba; Escorial; Granada, Seminario; Madrid NB; Murcia, B. episcopal; Zaragoza, Sem. S. Carlos; Yoegoslavië: Zagreb UB; Zwitserland: Neuchâtel.

Genève 1613. [Dezelfde titel als Vignon-uitgaaf van 1604.]

[p. 208]

Coloniae Allobrogum, Apud Iohannem Vignon, M DC XIII. 170 × 100 mm., 2 dln., drukk. merk. - UB Köln, G B III 627 c. Aanwezig in: Duitsland: Fulda, LandesB; Jena UB; Köln UB; Leipzig UB; Lübeck; Menningen; Groot-Britannië: Cambridge, St. John's College; Edinburg UB; Frankrijk: Paris NB; Troyes; Versailles; Ierland: Dublin, Trinity College; Italië: Bologna, Archiginnasio; Salerno; Firenze BN; Oostenrijk: Linz; Michaelbueren, StiftsB; Polen: Poznan; Zwitserland: Bern, LandesB.

Genève 1614. L. Annaei Senecae Philosophi et M. Annaei Senecae Rhetoris opera quae extant omnia. Coloniae Allobrogum, Apud Samuelem Crispinum, M.DC.XIV. 142 × 85 mm., 1275 blz., drukk. merk. - Enghien, Maison St. Augustin, B 200. Aanwezig in: België: Enghien, Maison St. Augustin; Duitsland: Bamberg, Staatl. B; Emden, KirchenB; Jena UB; Frankrijk: Albi, B. Rochegude; Avignon, B. Calvet; Marseille; Moulins; Nîmes, B. Séguier; Paris BN; Pau; Tarbes; Italië: Cagliari UB; Firenze, B. Marucelliana; Lonato, B. Ugo da Como; Padova, Seminario; Salerno; Spanje: Valladolid, Coll. PP. Agustinos; Zweden: Linköping; Zwitserland: Aarau; Basel OB; Genève UB.

[Genève], Stoer, 1618. L. Annaei Senecae Philosophi et M. Annaei Senecae Rhetoris Opera quae exstant omnia. [Genève], Typis Iacobi Stoer, M.DC.XVIII. 145 × 80 mm.; 907 blz., drukk. merk. - UB Genève, 1253 Hd; Versailles, A 42 a. Aanwezig in: Denemarken: København KB; Duitsland: Göttingen UB; Weimar; Frankrijk: Boulogne s/M; Paris BN; Strasbourg UB; Tarbes; Versailles; Groot-Britannië: Cambridge, St. John's College; St Andrews UB; Italië: Bologna, Archiginnasio; Faenza; Genova; Gubbio; Firenze UB; Lonato, B. Ugo da Como; Mondovi-Piazza, Seminario; Novarra; Rovigo, Acad. dei Concordi; Treviso; Spanje: Burgos; Zaragoza, Seminario S. Carlos; Zwitserland: Genève UB.

Leiden 1619. L. Annaei Senecae M.F. Philosophi et M. Annaei Senecae Rhetoris patris, opera quae exstant omnia, variorum notis illustrata. Lugduni Batavorum, Apud Bartholomaeum a Bilt, Bibliop. ad insigne Pegasi, CIƆ IƆ CXIX. 182 × 112 mm.; 2 dln, portr. - UB Gent, A 15513. Sommige exx. dragen andere bibliografische adressen: Lugduni Batavorum, Apud Harmannum à Westerhusen, Biblio sub insigne occasionis, CIƆ IƆ C XIX (UB Leuven, 18080) of Amstelodami, Apud Ioannem Ianssonium, CIƆ IƆ C XIX (UB Gent, Cl 1137).

[p. 209]

Aanwezig in: België: Gent UB (2 exx.); Denemarken: København KB (2 exx.); Duitsland: Braunschweig, Staatl. B; Göttingen UB; München UB (2 exx.); Nürnberg; Rossleben, Goethe-Oberschule; Trier; Zwickau, Ratschule; Frankrijk: Bergues; Clermont-Ferrand UB; Paris BN (2 exx.); Soissons; Groot-Britannië: Cambridge, Trinity Coll. (2 exx.); Westminster Abbey; Italië: Bologna, Archiginnasio; Monreale; Firenze BN; Napoli BN; Reggio nell Emilia; Roma BN; Nederland: Amsterdam UB; Deventer (Athenaeum B); Leiden UB; Rotterdam; Zeist, KloosterB; Oostenrijk: Wien NB; Polen: Gdansk; Wroclaw UB (2 exx.); Tjekoslovakije: Olomouc UB; Yoegoslavië: Zagreb UB; Zweden: Linköping; Oslo UB; Zwitserland: Zürich, ZentralB.

Parijs 1619. [Dezelfde titel als Parijse editie van 1607.] Parisiis, Iac. Quesnel, M D C XIX [drukkers: P. Chevalier en A. Tiffaine]. 350 × 200 mm., [12], 284, 98, [32], 17, [1], blz. - SB Brugge, 863. Aanwezig in; België: Brugge SB; Denemarken: København NB; Duitsland: Göttingen UB; Leipzig UB; Stralsund; Frankrijk: Albi, B. Rochegude; Amiens; Chaumont; Grenoble; Paris, Fac. Médecine; Paris BN; Toulouse UB; Troyes; Groot-Britannië: Cambridge, Emmanuel Coll.; Cambridge, Joinville & Caius Coll.; Cambridge, St. John's Coll.; Cambridge, Trinity College; St. Andrew UB; Italië: Fermo; Firenze, B. Marucelliana; Firenze BN; Mantova; Milano NB; Parma, B. Palat.; Perugia; Reggio nell Emilia; Roma, Collegio S. Isidoro degli Irlandesi; Roma, B. Vaticana; Rovigo; Velletri; Nederland: Den Haag KB; Utrecht UB; Oostenrijk: Innsbruck UB; Salzburg, StudienB; Spanje: Madrid UB; Madrid NB; Portugal: Lisboa, B. de Ajuda; Zweden: Oslo UB.

Genève 1620. [Dezelfde titel als Vignon-uitgaaf van 1604.] Genevae, Apud Iohannem Vignon, M.DC.XX. 170 × 100 mm., 2 dln, drukk. merk. - SB Bern, Phil III 137. Aanwezig in: Ierland: Dublin, Trinity College; Italië: Napoli BN; Noorwegen: Bergen UB; Oslo UB; Oostenrijk: Salzburg, StudienB; Zwitserland: Bern SB.

Genève 1626. [Dezelfde titel als Vignon-uitgaaf van 1604.] Genevae, Ex typographia Petri Chouët, M.DC.XXVI. 159 × 99 mm.; 2 dln, portr. - UB Genève, 1487 Hd. Aanwezig in: Duitsland: Berlin, Wiss. B; Dessau, LandesB; Erlangen UB; Göttingen UB; Ulm UB; Frankrijk: Bayeux; Chaumont; Cognac; Paris BN; Strasbourg; Groot-Britannië: Norwick PL; Italië: Padova UB; Pisa UB; Noorwegen: Oslo UB; Zwitserland: Genève UB.

[p. 210]

Parijs 1627. [Dezelfde titel als Parijse uitgaaf van 1607.] Lutetiae Parisorum, Apud Michaelem Sonnium, via Iacobaea, sub scuto Basiliensi M.DC.XXVII [col.:] Parisiis, Excudebat Iac. Bessin in monte Divi Hilarij Anno M.DC.XXVI, die 28. Mensis Maij. 346 × 210 mm., [46], 974, [46], 116, [12], 284, 98, [28], 72 blz. - Liège UB, XVI 161 3. Sommige titelbladen geven 1626. Sommige exx. geven het bibliogr. adres op van P. Billaine (SB Rouen, I, 27); M. Lasnier (Montpellier UB; B.A. 42 in fol.); L. Febvrier, (Montpellier UB, nr. 1198). Aanwezig in: België: Liège UB; Hasselt SB; Denemarken: København KB; Duitsland: Dresden LandesB; Halle/S, Franckesche Stift.; Köln UB; Luneburg; Trier; Weimar, LandesB; Zofingen; Frankrijk: Carpentras; Laval; Limoges; Montpellier; Nancy; Paris BN; Paris, Fac. Médécine; Pau; Rouen; Valenciennes; Groot-Britannië: Oxford, Corpus Christi Coll.; Italië: Bologna, Archiginnasio; Cagliari UB; Lonato, B. Ugo da Como; Monte Maria Malles Venosta, Klooster B; Ravenna, B. Classense; Roma BN; Oostenrijk: Innsbruck UB; Salzburg, St. Peter StiftsB; Wien NB; Spanje: Madrid BN; Mafra, Palacio nacional; Segovia; Tjekoslovakije: Olomouc UB.

Amsterdam 1628. L. Annaei Senecae Philosophi opera omnia. Ex ultima I. Lipsii emendatione et M. Annaei Senecae Rhetoris quae exstant, ex And. Schotti recensione, Amsterodami Apud Guilj. I. Caesium, CIƆ IƆ CXXVIII. 122 × 70 mm., [12], 609, 221, [7] blz., drukk. merk. - Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, B 1751. Aanwezig in: België: Antwerpen, Mus. Plantin-Mor.; Gent UB; Leuven UB; Namur, Institut Mor.-Plantin; Duitsland: Augsburg; Corvey; Lübeck; München, Staatl. B; München UB; Oldenburg; Regensburg, HofB; Salzwedel, Oberschule; Finland: Helsinki UB; Frankrijk: Avignon, B. Calvet; Besançon; Marseille; Nancy; Paris, Arsenal; Paris, Institut de France; Paris BN; Troyes; Italië: Firenze, B. Riccardiana; Lonato, B. Ugo da Como; Napoli BN; Padova, Museo Civico; Reggio nell' Emilia; Roma BN; Sienna; Groot-Britannië: Cardiff; Durham UB; Glasgow, Trinity College; London Libr.; Manchester UB; Oxford, All Souls Coll.; Nederland: Den Haag KB; Oostenrijk: Michaelbueren, KloosterB; Polen: Wroclaw UB; Spanje: Barcelona, B. Prov.; Yoegoslavië: Zagreb UB; Zwitserland: Bern UB.

Genève 1628. M. Annaei Senecae opera quae extant: Pluribus quam antea commentariis, variis lectionibus, notis et in his I. Dalechampij hactenus ineditis ad ordinem textus, literis et numeris praeeuntibus, hac demum editione illustrata et novo praeterea indice accuratissimo aucta. Haec omnia studio et industria T. De luges I.V.D.

[p. 211]

Genevae, Excudebat Gamonetus, Sumptibus T. de Juges. Anno M.DC.XXVIII. 343 × 188 mm., [6], 424, [22] blz., drukk. merk. - Paris, B. Mazarine, 5643. Sommige exx. dragen Aureliae in plaats van Genevae; bijv. Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, B 797. Aanwezig in: België: Antwerpen, Mus. Plantin-Moretus; Namur, Institut Moretus-Plantin; Denemarken: København KB; Duitsland: Dresden, LandesB; Düsseldorf; Harburg, Fürstliche B; Hildesheim, DomB; Marburg UB; Weimar LandesB; Frankrijk: Avignon, B. Calvet; Dijon; Grenoble; Laval; Marseille; Montbéliard, Montpellier UB; Nîmes; Paris, B. Mazarine; Paris, Fac. Médecine; Paris BN; Reims; Rouen; Strasbourg UB; Versailles; Italië: Agrigento; Alessandria; Ancona; Bressanone, KloosterB; Cagliari UB; Como; Fano; Fermo; Firenze, B. Marucelliana; Firenze BN; Firenze UB; Lonato, B. Ugo da Como; Mantova; Napoli BN; Padova, Mus. Civico; Pisa UB; Pistoia, B. Fortiguerriana; Reggio nell'Emilia; Trapani, B. Fardelliana; Torino; Venezia BN; Oostenrijk: Wien NB; Wien UB; Hongarije: Budapest, Acad.; Nederland: Warmond, Seminarium theologicum; Noorwegen: Trondheim; Polen: Warsawa; Spanje: Cadiz; Madrid NB; Yoegoslavië: Zagreb UB; Zweden: Lund UB; Zwitserland: Basel OB; Zürich, ZentralB.

Amsterdam 1633. [Dezelfde titel als voorgaande uitgaaf.] Amstelodami, Apud Ioan. Ianssonium, 1633. 125 × 66 mm., [12], 814, [9] blz. front. - KB Brussel V 3537. Met een speciaal titelblad voor de Suasoriae en Controversiae waarop de datum M DC XXX II voorkomt. Aanwezig in: België: Brussel KB; Liège UB; Namur, Institut Moretus-Plantin; Denemarken: København UB; Duitsland: İena UB; Neustadt a/d Aisch, Kirchen B; Quedlinburg; Frankrijk: Ajaccio; Chaumont; Paris BN; Strasbourg UB; Versailles; Groot-Britannië: London, Brit. Mus.; St Andrews UB; Hongarije: Pannonhalma, KloosterB; Italië: Bozen, KloosterB; Bressanone, KloosterB; Firenze BN; Gubbio, B. Sperelliana; Milano NB; Napoli BN; Novarra; Ravenna; B. Classense; Roma BN; Nederland: Leiden UB; Oostenrijk: Graz UB; Polen: Gdansk; Portugal: Lisboa, B. De Ajuda; Spanje: Barcelona B. Provincial; Madrid NB; Yoegoslavië: Dubrovnik, B. Franjevaca; Zwitserland: Genève, Zürich, Zentral B.

Amsterdam 1634. [Dezelfde titel als voorgaande uitgaaf.] Amsterodami, Apud Guilj. I. Blaeuw, CIƆ IƆ CXXX IV. 125 × 73 mm.; 588, 205, [5] blz., drukk. merk. - UB Luik XVII 161 6. Aanwezig in: België: Luik UB; Mons; Namur, Institut Moretus-Plantin; Denemarken: København KB; Duitsland: Bamberg, Staatl. B; München UB; Zittau; Frankrijk: Avignon, B. Calvet; Besançon; Paris BN; Rouen; Toulouse UB; Versailles; Groot-Britannië: Edinburgh UB; Italië: Sienna; Venezia, B. Querini;

[p. 212]

Nederland: Amsterdam UB; Den Haag KB; Oostenrijk: Heiligenkreuz, KloosterB; Linz, StudienB; Yoegoslavië: Dubrovnik, B. Franjevaca.

Genève 1636. [Dezelfde titel als Vignon-uitgaaf van 1604.] Genevae, Ex Typographia Petri Chouët, M.DC.XXXVI. 172 × 101 mm., [16], 807, [36], 377-910, [32] blz., 2 dln in 1 bd, portr. - Hannover SB, Bibl. Löwensen 1003. Aanwezig in: Duitsland: Hannover; Marburg UB; Groot-Britannië: St Andrew UB; Italië: Mantova; Venezia, B. dei PP. Redentoristi; Polen: Poznan; Spanje: Mahon; Zweden: Linköping; Zwitserland: Aarau.

Parijs 1637. L. Annaei Senecae Philosophi Tom. III Continens Questiones naturales & Controversias. Parisiis, Apud Antonium Vitray, M.DC.XXXVII. 140 × 80 mm., 900 blz., front. - Paris BN R 17839-17841. Aanwezig in: Frankrijk: Amiens; St Brieuc; Paris BN; Groot-Britannië: Manchester, John Rylands Libr.

Leiden 1640. L. Annaei Senecae Philosophi opera omnia ex ult. I. Lipsii emendatione et M. Annaei Senecae Rhetoris quae exstant ex Andr. Schotti recens. Lugd. Bat., Apud Elzevirios, 1640, 3 dln, front. - KB Brussel, III 22219 A; het tweede en derde (met Seneca Pater) deel is gedateerd op 1639. - Willems, Les Elzeviers, nr. 508. Aanwezig in: België: Brussel KB; Gent UB; Denemarken: København KB; Duitsland: Aachen; Dresden; Görlitz, Oberlaus. B. der Wiss.; Göttingen UB; Hameln; München; Trier, Priesterseminar; Trier SB; Ulm; Frankrijk: Arras; Clermont-Ferrand UB; Dieppe; Dijon; Grenoble; Montpellier; Nîmes, B. Séguier; Paris Arsénal; Paris BN; Paris, Institut de France; Pau; Puy en Velay Strasbourg; Versailles; Groot-Britannië: Aberystwyth NB; Cambridge, Christ College; St John's Trinity College; Manchester. Rylands L.; Oxford, Bodleian Libr.; Italië: Firenze, B. Medicea; Milano NB; Milano, B. Trivulziana; Napoli BN; Padova, Mus. Civico; Pisa UB; Roma, B. Angelica; Roma, B. Canatense; Roma Lincei; Nederland: Den Haag KB; Den Haag, Mus. Meermanno-Westreenianum; Maastricht; Oostenrijk: Klosterneuburg, StiftsB; Spanje: Barcelona, B. Prov.; Madrid NB; Yoegoslavië: Zadar, Naunca B; Zagreb UB; Zweden: Lund UB; Zwitserland: Basel OB.

Parijs 1640. [Dezelfde titel als Parijse uitgaaf van 1637.] Parisiis, Apud Sebast. Cramoisy, Typographum Regis, M DC XL.

[p. 213]

140 × 78 mm., 3 dln. front. - Paris, École Polytechnique, Q - I - 57. Aanwezig in: Frankrijk: Montpellier UB; Paris, Éc. polytechnique; Soissons; Italië: Milano NB; Velletri; Spanje: Zaragoza, Sem. S. Carlos.

Venetië 1643. L. Annaei Senecae Philosophi Tom. III Continens questiones naturales et M. Annaei Senecae Opera que exstant. Venetiis, Apud Baba, M D C XLIII. 130 × 70 mm., 794, [14] blz., front., drukk. merk. - Firenze, B. Marucelliana, 6 J XII 64. Aanwezig in: Duitsland: Erlangen UB; Passau; Frankrijk: Reims; Strasbourg; Italië: Agrigento; Cagliari UB; Casamari; Castiglioni; Fiorentino; Como; Cremona; Firenze, B. Marucelliana; Firenze BN; Foligno; Lonato, Ugo da Como; Napoli BN; Padova; Perugia; Pistoia; Reggio nell'Emilia; San Severino; Urbania; Venezia, B. Mecharista; Oostenrijk: Kremsmünster, KloosterB; Wien NB; Portugal: Lisboa, Acad. Sc.

Genève 1646. Annaei Senecae tum Rhetoris tum philosophi [... dezelfde titel als Geneefse uitgaaf van 1604]. Genevae, Ex typographia Petri Chouët Senioris, M.DC.XLVI. 167 × 100 mm., [16], 807, [37], 377-910, [32] blz., 2 dln in 1 bd, portr. - SB Maastricht, 147 H2. Aanwezig in: Duitsland: Dusseldorf, Göttingen UB; Greifswald UB; Hannover; München UB; Passau; Frankrijk: Chartres; Marseille; Strasbourg UB; Groot-Britannië: London, Brit. Mus.; Nederland: Leiden UB; Maastricht; Oostenrijk: Michaelbueren, StiftsB; Polen: Wroclaw UB.

Leiden 1649. L. Annaei Senecae philosophi opera omnia Ex ultima I. Lipsii & I.F. Gronovii emendat. et M. Annaei Senecae Rhetoris quae exstant Ex Andr. Schotti recens. Lugd. Bat., Apud Elzevirios, 1649. 132 × 72 mm., 4 dln, front., drukk. merk. - KB Brussel, V.H. 3794. - Willems, Les Elzeviers, nr. 672. Aanwezig in: België: Brussel KB; Leuven UB; Denemarken: København KB; Duitsland: Erfurt; Halle/S UB; Hameln; Hannover; Jena UB; Leipzig UB; Marburg UB; München UB; Frankrijk: Grenoble SB; Grenoble UB; Melun; Montpellier SB; Paris, Arsenal; Paris, Institut de France; Paris BN; Rouen; Tarbes; Troyes; Versailles; Vesoul; Groot-Britannië: Aberystwyth NB; Cambridge, Trinity College; Cambridge, Emmanuel College; Edinburgh UB; London, Dr. Williams L.; Manchester, J. Rylands L.; Oxford, Bodleian L.; Oxford, All Souls Coll.; Oxford, Corpus Christi Coll.; Westminster Abbey; Hongarije: Pannonhalma, KloosterB; Italië: Fermo; Firenze, B. Medicea; Padova, Seminario; Nederland: Amsterdam UB; Den Haag KB; Leeuwarden, BumaB; Oostenrijk: Salzburg, St. Peter B; Vorau StiftsB; Wien NB; Polen: Gdansk; Wroclaw UB; Spanje:

[p. 214]

Madrid NB; Mafra, Palacio nacional; Zweden: Uppsala UB; Zwitserland: Lausanne, Fac. Théol. Libre; Neuchâtel.

Venetië 1658. M. Annaei Senecae Rhetoris Suasoriae, Controversiae, cum Declarationum Excerptis. Ex ultima Andreae Schotti Recensione. Tomus Tertius. Venetiis, M.DC.LVIII, Ex officina Brigoncia. 142 × 77 mm., 462, [148], blz. drukk. merk. - Firenze, Bibl. Riccardiana TT (Imp) 18573-5, cum notis mss. Ant. Salvinii. Aanwezig in: Italië: Ancona; Brescia, B. Queriniana; Correggio; Cremona; Firenze, B. Riccardiana; Firenze UB; Gubbio, B. Sperelliana; Lonato, Ugo da Como; Manduria; Mirandola; Noto; Roma BN; Roma, B. Vallicelliana; Rovigo, Acad. dei Concordi; Termini Imerese, B. Liciniana; Trento, Bologna, Archiginnasio; Oostenrijk: Innsbruck, AmtsB; Klosterneuburg, StiftsB.

Amsterdam 1659. [Dezelfde titel als Leiden, 1649.] Amstelodami, Apud Elzevirios, 1659. 132 × 78 mm., 4 dln, front., drukk. merk. Dl I is gedateerd op 1659; de overige 3 dln op 1658. - Brussel KB, V 3536. - Willems, Les Elzeviers, Nr 1228-1251. Aanwezig in: België: Brussel KB; Kortrijk; Duitsland: Augsburg, Staatl. B; Bautzen; Heidelberg UB; Göttingen UB; Greifswald; Jena UB; Oldenburg; Stralsund; Worms; Finland: Helsinki UB; Frankrijk: Chaumont; Grenoble; Lons-le-Saulnier; Montpellier, Soc. archéologique; Nîmes, B. Séguier; Paris, Instit. de France, Paris, BN. Groot-Britannië: Cambridge, Christ Coll.; Corpus Christi Coll.; Emmanuel Coll., St. John's Coll.; Cardiff; Colchester; Durham UB; Edinburgh UB; London, Victoria & Albert Museum.

Genève 1665. [Dezelfde titel als Vignon 1604.] Genevae, Sumptibus Samuelis Chouët, M DC LXV. 165 × 99 mm., 2 dln, portr. - UB Genève, 1532 Hd; UB Strasbourg, C 142 537. Aanwezig in: Denemarken: København KB; Duitsland: Dresden; Greifswald UB; Halle/S UB; Leipzig UB; München UB; Frankrijk: Strasbourg UB; Groot-Britannië: Cardiff PL; Italië: Milano NB; Monte Maria Malles Venosta, KloosterB; Roma, B. Angelica; Roma, B. Vaticana; Oostenrijk: Klosterneuburg, StiftsB; Polen: Wroclaw UB; Portugal: Lisboa, B. de Ajuda; Spanje: Barcelona, B. prov.; Tjekoslovakije: Olomouc UB; Yoegoslavië: Zadar, Naucna B; Zweden: Linköping; Zwitserland: Genève UB.

Venetië 1669. L. Annaei Senecae Rhetoris Suasoriae, controversiae cum Declarationum Excerptis. Tomus Tertius, Venetiis, M. DC. LXIX, Typis Nicolai Pezzana.

[p. 215]

Sommige exx. dragen het bibliografisch adres: Typis Combi & La Noù. - Vorau StiftsB, nr. 5393. Aanwezig in: Italië: Milano, B. Castello Sforzesca; Modena, B. Estense; Padova, Mus. Civico; Sienna; Udine, Abb. di Moggio; Oostenrijk: StiftsB. Vorau; Yoegoslavië: Dubrovnik, B. Franjevaca.

Amsterdam 1672. M. Annaei Senecae rhetoris quae exstant, integris Nicolai Fabri, Andr. Schotti, Joh. Fred. Gronovii et selectis variorum commentariis illustrata, et praeterea indice accuratissimo aucta. Accedunt Johannis Schultingii in eundem notae et emendationes, hactenus ineditae. Tomus III. Amstelodami, Apud Danielem Elsevirium, CIƆ IƆ C LXXII. 180 × 105 mm., [24], 750, [2]; 316, [28] blz., drukk. merk. - UB Liège, XVII 161 23. - Willems, Les Elzeviers, 1477. Aanwezig in: België: Liège UB; Denemarken: København KB; Duitsland: Augsburg SB; Bamberg, Staatl. B; Coburg; Dresden LandesB; Erfurt; Erlangen UB; Görlitz, Oberlaus. B. der Wiss.; Halle/S, Franckesche Stiftungen; Halle/S UB; Hannover; Hildesheim DomB; Jena UB; Leipzig UB; Marburg UB; München UB; Oldenburg; Stralsund; Weimar; Finland: Helsinki UB; Frankrijk: Dijon; Paris Arsenal; Paris BN; Paris, Instit. de France; Paris, B. Mazarine; Soissons; Strasbourg UB; Versailles; Groot-Britannië: Aberystwyth NB; Armagh; Cambridge, St. John's College; Cambridge, Christ College; Peterhouse; Durham UB; Leeds UB; Liverpool, Athenaeum; London, Victoria & Albert Mus.; London, Dr. Williams L.; Manchester, Joh. Rylands L.; Hongarije: Budapest, Bibl. Acad.; Italië: Bologna, Archiginnasio; Brescia, B. Queriniana; Firenze BN; Firenze, B. Medicea; Firenze UB; Firenze, B. Marucelliana; Firenze, B. Olschki; Lonato, B. Ugo da Como; Milano NB; Molfetta, B. Trivulziana; Napoli BN; Novarra; Padova, Mus. Civico; Padova, Seminario; Reggio nell'Emilia; Rovigo, Acad. dei Concordi; Treviso; Venezia BN; Nederland: Leiden UB; Noorwegen: Oslo UB; Trondheim; Oostenrijk: Salzburg, StudienB; Wien NB; Wien UB; Polen: Poznan; Wroclaw UB; Portugal: Lisboa, B. de Ajuda; Spanje: Madrid NB; Mafra, Palacio Nacional; Zaragoza, Seminario S. Carlos; Yoegoslavië: Zadar, Naunca B; Zweden: Linköping, Lund UB, Uppsala UB; Zwitserland: Bern, LandesB; Chur, KantonsB; Genève UB; Lausanne UB; Neuchâtel; Winterthur.

Venetië 1675. L. Annaei Senecae Philosophi ex ult. J. Lipsij et J.F. Gronovij emendat. Et M. Annaei Senecae Rhetoris Quae exstant; ex Andrea Schotti recensione. Duobus tomis, Hac Novissima impressione redact. Venetiis, M.DC.LXXV. Typis Stephani Curtij. 148 × 77 mm., 2 dln, titelvignet. - Reggio nell'Emilia, nr. 3484. Er bestaan exx. met volgend bibliografisch adres: Typis Abundij Menafoldij (Trieste, nr. 1823). Aanwezig in: Italië: Foligno; Lonato, B. Ugo da Como; Mantova; Montalcino, Reggio nell'Emilia; Roma BN; Trieste; Vicenza, Seminario; Udine, Abb. di Noggio; Yoegoslavië: Dubrovnik, B. Franjevaca.

[p. 216]

Venetië 1681. L. Annaei Senecae Rhetoris Suasoriae, Controversiae cum Declarationum Excerptis. Tomus Tertius. Venetiis, M.DC.LXXXI, Typis Stephani Curtij 133 × 63 mm., 3-456, [144] blz., titelvignet. - Bamberg, L.r.d. 165 a. Aanwezig in: Duitsland: Bamberg Staatl. B; Italië: Aquila; Bagnocavallo; Casamari; Padova. Mus. Civico; Padova, Seminario; Pistoia, Seminario; Savona.

Venetië 1695. [Zelfde titel als Venetiaanse uitgaaf van 1681.] Venetiis, M.DC.XCV, Apud Io. Baptistam Indrichum. 132 × 72 mm., 462, [126] blz. - Firenze UB, 1,4,3,21. Aanwezig in: Hongarije: Pannonhalma, KloosterB; Italië: Carmagnola, Correggio, Cremona, Firenze UB; Manduria; Milano NB; Mondovi-Piazza, Seminario; Napoli NB; Napoli UB; Reggio nell'Emilia; Roma B. Angelica; Roma BN; Trani; Yoegoslavië: Dubrovnik, B. Franjevaca; Zagreb UB.

Patavii 1713-1728. [Van deze twee uitgaven hebben wij niet tijdig inzage gekregen.]

Zweibrücken 1783. M. Annaei Senecae Rhetoris opera as optimas editiones collata studiis societatis Bipontinae. Editio accurata, Biponti, Ex typografia Societatis, CIƆ IƆ CC L XXXIII. 200 × 123 mm., VIII, 500, [10] blz., portr. - BN Paris, R 17872. Aanwezig in: België: Brussel KB; Duitsland: Eichstätt, Staatl. B; Rastatt, Gymnasium; Ueberlingen, Gymnasium; Frankrijk: Paris BN; Oostenrijk: Linz, StudienB; Yoegoslavië: Beograd UB; Zwitserland: Aarau.

Straatsburg 1810. M. Annaei Senecae Rhetoris Opera ad optimas editiones collata studiis societatis Bipontinae. Editio secunda emendatior. Argentorati, Ex typographia societatis, M D CCCX. 205 × 125 mm., XVI, 512 blz. - UB Amsterdam, 1232 G 17; en BN Paris, 8^o Z 18496.

Parijs 1831. L. Annaei Senecae pars secunda sive opera declamatoria quae recognovit et selectis Fabri, Schotti, Schultingii aliorumque commentariis illustravit M.N. Bouillet [...]. Parisiis, Colligebat Nicolaus Eligius Lemaire M D CCC XXXI.

[p. 217]

210 × 130 mm., VIII, 702 blz. - SB Antwerpen, 1064 - 22 - VI.

1857: Annaei Senecae Oratorum et rhetorum sententiae, divisiones, colores, Conradus Bursian recensuit et emendavit, Lipsiae, impensis Breitkopfi et Haerteli, 1857.

1872, 1922^2, 1935^3: Annaei Senecae Oratorum et rhetorum sententiae, divisiones, colores. Recognovit Adolphus Kiesling, Lipsiae, sumptibus B.G. Teubneri, 1872. (=Bibliotheca scriptorum graecorum et romanorum teubneriana).

1887: L. Annaei Senecae Oratorum et rhetorum sententiae divisiones colores edidit H.J. Müller, Vindobonae, F. Tempsky, 1887. (= Bibliotheca scriptorum Graecorum et romanorum edita curante Carolo Schenkl).

1902, 1932^2: Sénèque le Rhéteur. Controverses et Suasoires. Nouvelle édition, revue et corrigée, avec introduction et notes par Henri Bornecque, Paris, Garnier, Frères, 1902.

1928: The Suasoriae of Seneca the Elder, by W.A. Edwards, Cambridge, University Press, 1928.

II. De Vertalingen.

A. - De Chalvet-vertalingen.

Parijs 1604. Les oeuvres de L. Annaeus Seneca mises en françois par Mathieu de Chalvet, Con^er du Roy en son Conseil d'estat, & President es enquestes du Parlem^tde Tolose. A Paris, chez Abel Langelier au premier pilier de la grand'salle du palais, M VI^e IIII. 400 × 250 mm., [8], 522, [28] blz., front. - BN Paris, Res. R 236; Stralsund SB. De Suasoriae en Controversiae staan in deze uitgaaf niet afgedrukt, ondanks de bewering van Catalogue de la Bibliothèque Nationale de Paris, 170 (1947), col. 592. Een ander ex. om. te Rouen, nr. 1 29^1 [124^1], draagt de datum 1605.

Parijs 1609. [Dezelfde titel en colophon als voorgaande editie.] M VI^c. IX. 368 × 230 mm., [3], 523, [15] bln., front. - Grenoble, B 286. De meeste exx. dragen de aanduiding 1610: Paris, École Polytechn., Q^1 59. Aanwezig in: Frankrijk: Cahors; Carpentras; Grenoble; Paris, École Polytechnique; Groot-Britannië: Cambridge, Trinity College; Oxford, Bodleian L.; Italië: Reggio nell'Emilia.

[p. 218]

Parijs 1616. [Dezelfde titel als editie van 1604.] Chez la veuve l'Angelier au premier pilier de la grand'salle du palais M.VI^e XVI. 427 × 280 mm., [8], 523, [15] bln. BN Paris, Rés. R 670.

Parijs 1617. [Dezelfde titel als editie van 1604.] A Paris, M.DC.XVII [Michel Blageart]. 359 × 227 mm., 2 dln. - Amiens (Sc. & Arts 94-95); Alençon, Nancy.

Rouen 1618. [Dezelfde titel als voorgaande editie.] A Rouen, Chez Claude Le Villain, Libraire et Relieur du Roy, ruë du Bec, à la Bonne Renommée, M DC XVIII. 243 × 170 mm.; 2 dln. - Bordeaux, S.7781 en D 10668. Sommige exx. dragen het bibliografisch adres van Estienne Vereul (Paris, Arsenal, 4^o S 107), van Robert Vallentin (Bibl. St. Omer 1501) of van Manassez du Préaulx (St. Etienne, 5482). Aanwezig in: Frankrik: Aix en Provence; Bordeaux; Paris, Arsenal; Paris BN; Paris, Sorbonne; Rouen; St Etienne; St. Omer; Spanje: Toulouse; Madrid BN; Zaragoza, Sem. S. Carlos.

Lyon 1619. Een ons niet verder bekende uitgaaf van Lyon, Ancelin, 1619, werd ons gesignaleerd door SB Bastia.

Genève 1621. [Dezelfde titel als Parijse editie van 1604.] A Geneve, par Philippe Albert, M DC XXI. 236 × 161 mm., [24], 559, [24], 326 blz., titelomlijsting. - Firenze UB (Barid VII 3 7 12). Aanwezig in: Frankrijk: St. Dié; Italië: Firenze UB; Torrepelice, Bibl. Valdese.

Parijs 1623. [Dezelfde titel als voorgaande editie.] A Paris Chez la veufve l'Angelier Au premier pilier de la grand Salle du palais, M.VI^c XVIIII. 415 × 275 mm.; [7], 523, [15] bln; [2], 318 blz., front. - Grenoble A 851. De Controversiae en Suasoriae beginnen met een speciaal titelpagina waarvan

[p. 219]

het bibliografisch adres luidt: A Paris En la boutique de l'Angelier Chez Claude Cramoisy, au premier pillier de la grand'salle du Palais, M.DCXXIII. Aanwezig in: Frankrijk: Grenoble; Poitiers; Valence; Versailles; Vienne.

Parijs 1624. [Dezelfde titel als voorgaande editie.] A Paris, Chez Claude Collet, au Palais, en la Galerie des prisonniers, à l'Estoile d'Or, M.DC.XXIV. 356 × 220 mm., [3], 568 bln., front. - BN Paris, R 486-487. Het ex. van St. Omer (nr. 1329) draagt volgend bibliografisch adres: A Paris, Chez Guillaume Loyson, au Palais, en la Gallerie des Prisonniers, près la Chancellerie M.DC.XXIV. Het ex. van Beaune (Bibl. publ.) draagt volgend bibliografisch adres: A Paris, Chez Hervé du Mesnil au Mont St. Hilaire, près le puits Certain, au Bellerophon couronné. M.DC.XXIV.

Rouen 1626. [Dezelfde titel als voorgaande editie.] A Rouen, chez Iean-Baptiste Behourt, tenant sa boutique ruë aux Juifs, près le Palais, M DC XXVI. 240 × 170 mm.; 326 blz. - Mons SB, 3418. Aanwezig in: Bayeux; Lucca, B. Governativa; Mons.

Parijs 1634. [Dezelfde titel als voorgaande editie.] A Paris, Chez Estienne Richer, ruë S. Iean de Latran à l'Arbre verdoyant: Et en sa boutique au Palais, sur le Perron Royal. M.DC.XXXIV. - SB Maastricht 36 D 6. 357 × 22 mm., [2], 439, [15] bln; 235 blz.

Rouen 1624. [Dezelfde titel als voorgaande editie.] A Rouen chez Jacques Cailloué tenant sa boutique dans la court du Palais MDCXXXIIII. 235 × 170 mm., [6], 555 bln, 326 blz. - BN Paris R 5870-1. Andere exx. dragen het bibliografisch adres van I.B. Behourt (SB Maastricht, 127 G 31) of van Adrien Oryn, (Paris Arsenal, 4^o Sc. A. 109).

Parijs 1637. [Dezelfde titel als voorgaande uitgaaf.]

[p. 220]

A Paris Chez Michel Blageart et Michel Brunet près le Palais, M.DC.XXXVIII. Aanwezig in: Enghien, Maison St Augustin; Bayeux, La Rochelle, Paris Arsenal; Paris UB, Fac. Médecine; Salins-les-Bains.

Parijs, 1638. Les oeuvres de Luc. Ann. Sénèque mises en françois par Matthieu de Chalvet, Conseiller du Roy et son Conseil d'Estat, & President ès Enquestes du Parlement de Tholose. Augmentées en cette édition de plusieurs Traictez, non encore veus Et fidèlement traduits sur le Manuscrit, par I. Baudoin. A Paris, Chez Pierre Rocolet, Impr. et Libraire ordinaire du Roy, au Palais, en la Galerie des prisonniers, aux armes du Roy et de la Ville, M.DC.XXXVIII 354 × 215 mm., [3], 259 bln; 260-[341] blz.; 331-508 bln, front. - BN Paris, 489-490.

Rouen 1643. [Dezelfde titel als uitgaaf van 1604.] A Rouen, Chez Iacques Cailloué, tenant sa boutique dans la Court du Palais, M.DC.XLIII. - Neuchâtel 48.14.3. Sommige exx. dragen het bibliografisch adres van J. Bertelin (Paris, Arsenal, 4^o Sc A 110) of van I.B. Behourt (Ibid., 4^o Sc A III). Herdruk van Rouen, 1634. Aanwezig in: København KB; Metz; Neuchâtel; Oslo UB; Paris Arsenal; Rouen; Uppsala UB.

Parijs 1647. [Dezelfde titel als voorgaande editie.] A Paris de l'imprimerie de Michel Blageart, demeurant au bout du Pont-neuf, au coin de la ruë Daufine, M.DC XLVII. 362 × 223 mm., 212 blz., drukk. merk. - B. Mazarine, Paris, nr. 3644. Aanwezig in: Amiens; Dieppe; Paris, Fac. Médecine; Paris, B. Mazarine; St. Pontalier; Utrecht UB; Zaragoza, B. Aula Dei.

Parijs 1889. Sénèque le Rhéteur. Suasoire VI; préfaces de Controverses. Extraits d'une traduction complète et inédite de Sénèque le Rhéteur, par Auguste Damien [...] d'après les éditions de Bursian et de Kiessling et d'après la vieille version de Matthieu de Chalvet (1604). Paris, G. Pédone-Lauriel, 1889, In-18, 83 blz. - BN Paris 8^o R 9693.

[p. 221]

B. - Vertalingen die de Suasoriae niet bevatten.

Paris 1639: Les Controverses de Sénèque [par B. Lesfargues], Paris, Camusat, 1639.

Paris 1569: Les OEuvres de Sénèque de la traduction de Messire François de Malherbe, Paris, de Sommaville, 1659.

Paris 1656: Les Controverses de Sénèque [par B. Lesfargues], Paris, A. de Sommaville, 1656.

Lyon 1663: id., Lyon, Fourny, 1663.

Lyon 1669: id., Lyon-Paris, Compagnie des Libraires associez, 1669.

III. - De Excerpta-vertalingen.

s.d., s.l. [inc.] [fol. a i^ro] Flores Senece de moribus [...] [fol. a IV^vo] Idem in declamationibus. [...] [fol. CIII^vo] Annei lucii senece de remediis fortuitorum liber finit. 135 × 92 mm.; - Paris BN, Rés R 2. 748

Napels 1475. Incipit lucii annei Senecae Cordubensis liber de moribus [...]. [fol. 5^vo] [...] Incipit liber declamationum Senecae. Exigitis rem magis [...]. [fol. 30] Explicit liber declamationum Moralissimi Senecae. Deo Gratias. [fol. 145] Sub domino Blasio Romero monacho Populeti philosopho ac theologo celebri est impressum hoc opus in civitate Neapolis Anno domini: M.lxx iiiii. Divo Fernando regnante. 390 × 260 mm.; [595 blz.] - Paris BN, Rés. R 231-232 (2 exx.) Aanwezig in: Duitsland: Marburg, ehem. Wiss. Bibl. Berlin; Frankrijk: Paris, B. Mazarine, BN; Groot-Britannië: Manchester, J. Rylands Libr.; Italië: Firenze BN; Milano, B. Trivulziana; Napoli BN.

Treviso 1478. Incipit Lucii Annei Senecae Cordubensis liber de moribus [...]. [fol. 4^vo] Incipit liber declamationum Senecae. [fol. 26] Explicit liber declamationum Morallissimi Senecae. [fol. 212] Impressum Tarvisij per Bernardum de Colonia. Anno Domini, M.CCCC.LXXVIII. 320 × 214 mm., [426 blz.], - Paris BN, Rés R 594. Aanwezig in: Duitsland: Bamberg, Staatl. B; Erlangen UB; Memmingen; Finland: Helsinki UB; Frankrijk: Boulogne s/M.; Paris, B Magazine; BN; Groot-Britannië: Manchester, J. Rylands Libr.; Italië: Firenze BN; Napoli BN; Oostenrijk: Zeitz, Stifts B; Spanje: Madrid BN.

[p. 222]

Basel 1527. L. Annei Senecae declamationes aliquot, cum Rodolphi Agricolae viri doctissimi commentariolis, ante hoc non excusis. Basileae, per Io. Bebelium, M.D.XXIX. 148 × 100 mm.; 89, [5] blz. - Amsterdam UB, nr. 1365 F 19. Aanwezig in: Duitsland: Gottingen UB; Neustadt a/d Aisch, Kirchen B; Frankrijk: Paris BN; Italië: Ravenna, B. Classense; Nederland: Amsterdam UB; Spanje: B. Aula Dei; Zwitserland: Bern, Landes B.

Parijs 1549. M. Fabii Quintiliani, Oratoris eloquentissimi, de institutione oratoriae libri XII [...]. Eiusdem Quintiliani Declamationum Liber. L. Annei Senecae Declamationum Liber unus, cum Rodolphi Agricolae luculentis commentarijs [...]. Parisiis, Apud Audoenum Parvum in via quae est ad D. Iacobum, sul insigni Lilii. M.D.XLIX. [Col.:] Ex officina chalcographica Michaelis Vascosani. 340 × 226 mm.; [21], 198, 59, 58 blz., titelomlijsting. - Paris, BN X-750; Antwerpen, C 1067. Aanwezig in: België: Antwerpen BN; Duitsland: Erlangen UB; Göttingen UB; München UB; Frankrijk: Limoges; Paris BN; Groot-Britannië: Cambridge UB; London BN; Italië: Treviso.

La tradition typographique de Sénèque le père

On peut discerner quatre étapes dans la tradition typographique des Controverses et Suasoires de Sénèque le Père. Les incunables et les éditions du 16^e siècle commençant - y compris celles d'Erasme - sont basés sur un manuscrit tardif, d'ailleurs fort élégamment calligraphié, le Bruxellensis 9144, olim Cusanus.

C'est seulement à la fin du 16^e siècle que Marc-Antoine Muret (Rome, 1585) et principalement André Schott (Heidelberg, 1604) publièrent des éditions basées entre autres sur notre meilleur manuscrit, le Vaticanus latinus 3872. Les impressions du 17^e, 18^e et du début du 19^e siècle sont toutes des copies de l'édition d'André Schott.

La fin du 19^e siècle nous réserva un nouveau apport scientifique avec les éditions de Bursian (1857), Kiessling (1872) et Müller (1887).