De Gulden Passer. Jaargang 31

[p. 133]

[Nummer 3-4]

De codicologisch-bibliografische nalatenschap van Willem de Vreese
door Prof. Dr. W. Gs Hellinga
(Amsterdam)

In de kring der philologen - niet alleen onder taal- en letterkundige neerlandici, maar zeker ook onder historici-mediaevisten, palaeografen en codicologen, en vooral ook onder bibliografen en bibliotheek-deskundigen - zal ongetwijfeld een studie ter sprake komen waarop in Juli 1953 de tegenwoordige conservator van de handschriften der Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage, Dr P.J.H. Vermeeren, aan de Universiteit van Amsterdam de doctorstitel verwierf. Het betreft hier een onderzoek van een der kostbaarste erfenissen in de geschiedenis der neerlandistiek: De Bibliotheca Neerlandica Manuscripta van Willem de Vreese⁽¹⁾. De schrijver - of eigenlijk moeten wij in de eerste plaats zeggen: de onderzoeker van dit apparaat, dat, zoals men wete, sedert Februari 1939 toevertrouwd is aan de Universiteitsbibliotheek te Leiden, is tegemoetgekomen aan een wens die, vooral ook in de kringen der Belgische philologen, reeds lang werd uitgesproken, door namelijk een uitvoerige beschrijving te geven van de tegenwoordige staat en door te demonstreren hoe een philoloog het apparaat dient te gebruiken. Dat de beschrijving tevens een oordeel

(1) Aldus de titel van het boek, dat thans, na het gereedkomen van de Index, door de auteur in eigen beheer is uitgegeven.

[p. 134]

over de aard en de tegenwoordige staat van het apparaat moest inhouden, zal eenieder duidelijk zijn; dat dit oordeel hoogst kritisch is uitgevallen, zal voor velen, althans voor velen die de BNM niet of nauwelijks uit eigen ervaring kennen, een onaangename verrassing betekenen. De eerste bespreker⁽¹⁾ heeft dan ook Vermeerens boek een ‘somber gestemde jeremiade over de “grote nood van de B.N.M.”’ genoemd. Hoe dit nu ook zij - ik ben elders op deze kwestie ingegaan⁽²⁾ -, Vermeerens boek appelleert aan het inzicht van iedere deskundige, van weinigen dus op dit zeer specialistisch terrein, maar geeft in ieder geval in het ‘positieve’ gedeelte een kostbare, om niet te zeggen de onmisbare handleiding voor menig gebruiker van het apparaat. Daarvoor mag de neerlandistiek hem, geloof ik, dankbaar zijn, want de jonge conservator heeft door zijn zeer tijdrovend en in hoge mate strikt dienend onderzoek getoond, hoezeer hij doordrongen is van een woord van M.F.A.G. Campbell, één der twee grootmeesters van de Haagse bibliotheek, dat luidt: ‘De bibliothecaris mag, als de priesters des Ouden Verbonds, eerst dan van de Toonbrooden eten, wanneer geen ander daarnaar hongert’.

Nu zal misschien juist het kritisch aspect van Vermeerens boek (helaas) de aandacht trekken. Menig lezer zal zich dan afvragen, van welk een hoedanigheid de erfenis was, die na de dood van De Vreese werd aanvaard. Terecht. Want wie hier wil oordelen moet evenzeer het verleden begrijpen als het heden kennen. Het verleden nu komt minder nadrukkelijk bij Vermeeren ter sprake dan zulk een lezer zal wensen. Dat is begrijpelijk. De doelstelling van de auteur was namelijk van bibliotheekkundig beschrijvende aard en in philologisch opzicht toetsend en demonstrerend. De kritiek was geen doel, maar - onvermijdelijk - nevenproduct. Het is daarom dat dit artikel een aanvulling wil geven van historische aard en een bijdrage wil zijn tot een juist inzicht in de

(1) Prof. Dr. C.B. van Haeringen, in De Nieuwe Taalgids 46 (1953) 338-341.

(2) W. Gs Hellinga, De Bibliotheca Neerlandica Manuscripta, in: De Nieuwe Taalgids 47 (1954), 28-31.

[p. 135]

structuur en de waarde van de Bibliotheca zoals die door De Vreese werd nagelaten.

De roep die in de kringen der neerlandistiek uitging van De Vreese's documentatie berustte, evenals zijn roem als palaeograaf, in hoge mate op andere factoren dan die van kennis en inzicht. Bibliografie, palaeografie en codicologie-avant-la-lettre lagen - en liggen trouwens nog - over het algemeen buiten het gebied waarop de gemiddelde neerlandicus-philoloog zich meer of minder thuis voelt. Heeft men zulk een hulpwetenschap nodig en is men zich daarvan bewust, dan zoekt men meestal de raad en de daad van een specialist op wiens deskundigheid men alleen reeds vertrouwt omdat men zijn werk en de waarde van zijn uitspraken niet kan beoordelen noch het oordeel van 's mans vakgenoten kan afwegen, gesteld dat men ze onder ogen krijgt. Zo ontstaat de sfeer waarin gebabbel over onvoldoende of niet begrepen ervaringen, en vermoedens die men voor inzicht houdt, kortom: waarin lekenpraatjes een ‘naam’ maken, waardoor één-oog koning kan worden en een man van kwaliteit een soort tovenaar en regenmaker. Aan de werkelijke betekenis van iemands kundigheid doet dergelijk gefabel niets toe of af; ja gelukkig ook niets àf. Het is alleen de wetenschap als zodanig onwaardig, - of althans het ideaal dat men in de beste gevallen van wetenschap heeft.

De Vreese nu was, behalve een goed philoloog, inderdaad een uitmuntend specialist op de zojuist genoemde gebieden. Hij was echter geen tovenaar, - wat overigens niet wil zeggen dat hij niet van tijd tot tijd ook eens toverde. Maar in de laatste gevallen - b.v. bij het dateren van codices op zogenaamd palaeografische gronden - kon hij zich dan ook flagrant vergissen. Grondslag voor zijn buitengewone deskundigheid was echter zijn enorme ervaring als handschriftenkenner. Dat weerspiegelen in zijn nalatenschap de vele aantekeningen en de vele, soms zeer uitvoerige beschrijvingen van codices, in de eerste plaats van die welke hij op zijn studie- en speurdersreizen in het buitenland onder ogen en in handen kreeg en waarvan hij kon aannemen dat hij ze nooit meer of moeilijk weer eens ter beschikking zou krijgen.

[p. 136]

Sommige philologen en ook wel personen die enigszins deskundig geacht mogen worden op het gebied van handschriften, hebben hun verbazing uitgesproken over het geduld waarmee De Vreese vaak zeer uitvoerige incipits en explicits afschreef uit wat men ‘oninteressante’ getijden- en gebedenboeken noemt. Men heeft het zelfs gewaagd hier ter verklaring te spreken van een kopieermanie. Intussen zijn het juist deze beschrijvingen, waarbij de aandacht van de onderzoeker spreekt uit de evenwichtige bibliotheekhand, die ons het geheim verklappen van De Vreese's kennerschap. Waar anderen een tekst zagen die hun belangstelling als philoloog meer of minder - maar meestal minder - wekte, zag De Vreese als palaeograaf en archéologue du livre (om een term uit de Scriptorium-kring te gebruiken) een ‘hand’ en het boek-als-materie. Hij begreep hoezeer onze kennis van de boekenproductie gebaat zou zijn door het inzicht in de groeperingen en filiatie van deze uitgaven voor een ruime markt⁽¹⁾. En wetende ook

(1) In de nieuwe bewerking van Milkau's Handbuch der Bibliothekswissenschaft, waarvan het eerste deel in 1952 onder leiding van Georg Leyh voltooid is, gaat Albert Boeckler (§ 121, blz. 345) uitvoerig in op de betekenis van de kennis van de productie der gebeden- en getijdenboeken in de Nederlanden. Wij geven een citaat ten behoeve van die philologen die moeilijk kunnen inzien dat De Vreese's registratie van juist ook dit materiaal zeer belangrijk is, zelfs zo belangrijk, dat alleen reeds hiervoor de uitgave van de Index op schrijvers en werken met korte beschrijving (Short description catalogue; een uitgave die thans door Belgisch-Nederlandse samenwerking in voorbereiding is) een belangrijke bijdrage zal zijn tot de internationaal georiënteerde wetenschap van het boek: ‘Neben den zahlreichen Werken der Profanliteratur, die auf den Markt gebracht wurden, galt das Interesse vor allem den Gebet- und Stundenbüchern, welche sich seit dem durch die Mystik geförderten Aufkommen der Privatandacht wachsender Beliebtheit erfreuten. Im 15. Jahrhundert wurden die illuminierten Livres d'Heures zu einer Mode, die weiteste Kreise erfasste, ein auch von Zeitgenossen glossiertes Zeichen veräusserlichter Frömmigkeit. Die ungezählten Werkstätten vermochten der Nachfrage wohl zu genügen: sie lieferten dem fürstlichen und vor allem dem zahlungskräftigen Besteller Exemplare, die unter mitarbeit der besten künstlerischen Kräfte entstanden waren und höchste Ansprüche zufriedenstellten; daneben wurden bescheidenere Stücke, ja sogar billige Serienware auf Vorrat gearbeitet und höchstens nachträglich Wappen oder Devotionsbild des Käufers eingemalt. Textliche Zusammensetzung, Format und Ausstattung wechselten in ungezählten Varianten. Fast jede mittlere Bibliothek besitzt ja noch heute mehrere, oft Dutzende solcher Stundenbücher, und wir sind noch weit davon entfernt, auch nur einigermassen die riesige Produktion zu überblicken und nach ihrer künstlerischen Herkunft und Bedeutung zu gliedern.’ In de literatuuropgave ontbreekt helaas de verwijzing naar de BNM. Moge in afwachting van de publicatie van de Rotulus (Index; d.w.z. de voor uitgave bewerkte Index) het boek van Dr Vermeeren ertoe bijdragen dat de aandacht van de codicologen meer op het levenswerk van De Vreese wordt gevestigd. Men kan ten bate van de wetenschap hierop niet genoeg aandringen. Ik vermeld hier nog een geval waarop Dr Vermeeren mijn aandacht vestigde. In het Bulletin of the John Rylands Library Manchester Jrg. 36 (1953), 23-38 publiceerde W.B. Lockwood onlangs een studie over A Manuscript in the Rylands Library and Flemish-Dutch and Low German Accounts of the Life and Miracles of Saint Barbara. De schrijver noemt p. 25 n. 1 diegenen die hem in Nederland en België behulpzaam waren bij het opsporen van de bronnen bij name, maar rept niet over de BNM, een apparaat dat daarbij toch even onmisbaar moet zijn geweest als de specialisten-kennis van iemand als J. Deschamps. Intussen sterven mensen, maar het apparaat blijft.

[p. 137]

hoe moeilijk het is om juist op dit soort materie vaste greep te krijgen en van hoeveel waarde daarbij een teksthistorisch onderzoek kan zijn, zette hij zich tot het kopiëren van incipits (initia) en explicits, die voor deze uniforme teksten uit de aard der zaak van grote omvang dienen te zijn. Dat is het geduldwerk - het ‘koeliewerk’ denkt de buitenstaander -, dat iedere wetenschapsman van tijd tot tijd in dienst van zijn onderzoek moet verrichten. En de bijzondere winst die De Vreese hierbij behaalde, was, dat hij door het nauwkeurig afschrijven aandachtig doordrong in de ‘hand’ die hij moest volgen. Ook hier geldt het, dat men ontvangen zal al naar men geeft.

Maar deze aantekeningen en beschrijvingen vertellen ons nog meer. Zij laten zien hoe goed De Vreese gekeken moet hebben naar ‘handen’ en codices, ook als hij die alleen maar behoefde te registreren omdat hij ze gemakkelijk kon bereiken. Zij vertellen ons dus ook van de zin van de zogezegde ongelijkmatigheid van het materiaal in wat men dikwijls, maar dan ten onrechte, als de kern van het BNM-apparaat beschouwt. Het is zeer begrijpelijk dat iemand die niet zelf codicologisch ziet en denkt onder de indruk komt van De Vreese's dikwijls zo bijzonder uitvoerige en minutieuze beschrijvingen en deze voor objectieve registraties van waarnemingen houdt. Intussen is niets minder waar dan dit laatste. Het zijn - uit de aard der zaak op een basis van vaak vèr doorgevoerde nauwkeurige waarneming - verslagen van weten-

[p. 138]

schappelijk onderzoek, waarin het persoonlijk standpunt en telkens ook het persoonlijk oordeel van de onderzoeker evenals in andere wetenschappelijke studies de beslissende factoren zijn. In dit opzicht verschillen zij dan ook wezenlijk van b.v. incunabel-beschrijvingen, hoe wetenschappelijk gefundeerd in het laatste geval het vakmanschap ook is dat de bibliograaf in staat stelt een uitgave te determineren en een exemplaar in zijn bijzonderheden te beschrijven⁽¹⁾. Wie nog nimmer met aandacht een grote beschrijving van De Vreese gelezen heeft - b.v. in zijn (helaas onvoltooid) standaardwerk over De handschriften van Jan van Ruusbroec's werken⁽²⁾ -, kan nu gemakkelijk de aard van zulk een wetenschappelijke mededeling in de vorm van een beschrijving leren kennen uit Bijlage IV van Vermeerens studie, waarin een Proefblad voor de uitgave der B.N.M. door Willem de Vreese in 1911 ontworpen is afgedrukt. Neemt men nu zulk een beschrijving over, dan ziet men dus af van zelfstandig wetenschappelijk onderzoek, - hetgeen niet getuigt van goed vakmanschap, maar wel ‘goed recht’ is. Doet men dit echter zonder vermelding of zonder duidelijke aanwijzing van de bron, dan gaat men gemakkelijker om met het geestelijk bezit van een ander dan officieel gebruikelijk is in de kringen van de wetenschap⁽³⁾.

Met dat al, zo zal men misschien nog zeggen, is De Vreese's

(1) De bibliograaf-codicoloog heeft in eerste instantie altijd te maken met één exemplaar en kan in voorkomende gevallen daarna een serie-productie van een scriptorium te onderzoeken hebben. De bibliograaf dient echter voor het gedrukte boek uit te gaan van een uitgave (al gaat hij bij zijn onderzoek natuurlijk uit van de afzonderlijke exemplaren); eventuele verschillen tussen de exemplaren beschouwt hij daarna in het kader van de uitgave. Dit maakt dat men voor het gedrukte boek - althans binnen bepaalde perioden - gemakkelijker tot standaardbeschrijvingen is gekomen dan voor codices, al is het ook voor de laatste binnen bepaalde perioden tot op zekere hoogte niet onmogelijk. Overigens stelt dit geen geringere eisen van wetenschappelijke aard aan de bibliologie dan aan de codicologie.

(2) Uitgave der Koninklijke Vlaamsche Academie. Eerste stuk, Gent, 1900; tweede stuk, Gent, 1902.

(3) Waartoe misvatting omtrent de betekenis van De Vreese's werk als bijzondere, wetenschappelijke prestatie kan leiden, zelfs in vakkringen, signaleert Vermeeren in een lange noot op blz. 115 vlgg.

[p. 139]

werk toch onvoltooid. Die opvatting voert echter tot een onjuist oordeel over de man die de BNM tot stand bracht. Natuurlijk is het De Vreese's eigen wetenschappelijk ideaal geweest om alle codices die voor hem de bronnen voor de studie van het, voornamelijk literaire, Middelnederlands waren, in de BNM te beschrijven. Wie zijn wetenschappelijke persoonlijkheid ook maar enigszins heeft leren kennen, zal begrijpen hoe onvermijdelijk zulk een grootse doelstelling voor hem moest zijn. Maar wie weet waarom het hier gaat: hoeveel bronnen er zijn, zelfs bij de beperking die De Vreese zich oplegde, hoe verspreid zij zijn, en hoeveel studie het maken van een zogezegde ‘beschrijving’ van een codex telkens weer vereist, - die zal tevens begrijpen, hoe onmogelijk het was om dit persoonlijk ideaal te verwezenlijken. Evenzeer dient men dan ook te begrijpen, dat de betekenis van dit gedeelte van De Vreese's wetenschappelijk werk nu juist niet gelegen is in de eis van voltooiing. Men kan De Vreese's werk ten aanzien van de beschrijvingen niet navolgen alsof het een bibliografie was die op één bepaalde wijze kan worden voortgezet en aangevuld tot men een Gesamtkatalog heeft. Een beschrijving van De Vreese is, behalve een theorie waarvan iemand in het kader van zijn philologisch onderzoek wellicht op één of andere wijze gebruik zal maken, steeds een les in codicologie: in waarnemen, combineren, concluderen. Wie, met de codex vóór zich, De Vreese in een beschrijving gevolgd heeft, heeft veel geleerd, - en moet, in het kader van de wetenschap van het middeleeuwse boek, waarvan De Vreese een der grote grondleggers is, daarna verder, naar nieuwe inzichten, nieuwe principes, nieuwe mogelijkheden, die men kan nastreven omdat juist ook hij de codicologie zo ver heeft geleid. Elke nieuwe zogezegde beschrijving, hetzij van een codex die nog nimmer werd bestudeerd, hetzij van een codex waarop De Vreese of een ander reeds zijn aandacht richtte, draagt bij tot de BNM als documentatie-apparaat, - of zij daarin nu wordt opgenomen of niet, mits zij althans daarin wordt geregistreerd. Maar zij draagt niet bij tot de voltooiing van de zogenaamde ‘kern’⁽¹⁾ - omdat wetenschappelijk onderzoek als zodanig nim-

(1) Zo leze men ook het ‘Woord vooraf’ van G.I. Lieftinck vóór de door hem bewerkte Catalogus van de handschriften van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde (Bibliotheca Universitatis Leidensis. Codices manuscripti V. Leiden, 1948). Het was niet de ambtenaar die thans belast is met ‘het klasseren en voortzetten’ van de BNM die deze catalogus maakte, maar de conservator van de Westeuropese handschriften van de Leidse bibliotheek.

[p. 140]

mer voltooid is, maar slechts ophoudt als de wetenschap ophoudt te bestaan.

Bij het nastreven van zijn onbereikbaar doel om alle voor hem in aanmerking komende bronnen te bestuderen en te beschrijven heeft De Vreese echter de ontzaglijke prestatie geleverd om als individueel werker de grondslag te leggen voor een inventarisatie van de middelnederlandse literaire bronnen, die wij volledig mogen noemen omdat in zulk een geval volledigheid de mogelijkheid van aanvulling insluit. Wij vinden het resultaat van dit onderdeel van zijn levenswerk, dat voor een groot deel wat dit betreft bestaan heeft uit het excerperen van bibliotheek- en verkoopcatalogussen, antiquariaatsaanbiedingen, tijdschriftartikelen en wat niet al, naast de zogezegde beschrijvingen in de inventarisatie-mappen en -dozen, en daar vormt dit materiaal dan het al vaak en steeds ten onrechte gewraakte ‘onvoltooide gedeelte’ van de zogenaamde ‘kern’. Maar het belangrijkste is, dat deze gegevens verwerkt zijn in de Index op schrijvers en werken. Daardoor is dat apparaat niet alleen een sleutel op de BNM geworden, maar een sleutel die gehanteerd moet worden door eenieder die de weg zoekt naar de middelnederlandse philologie en weten moet waar van een bepaalde tekst of een bepaald onderwerp de bronnen liggen⁽¹⁾, gesteld dat men op het apparaat kan vertrouwen. De

(1) Aldus ook de zeer juiste opmerking van de tegenwoordige beheerder G.I. Lieftinck in het artikel Bibliotheca Neerlandica Manuscripta in: Winkler Prins Encyclopaedie IV⁶ (1949), 131: ‘Het voornaamste apparaat is de Index operum et auctorum, waarmede men zich oriënteert in het handschriftenmateriaal van een bepaalde auteur of anoniem werk’. - In dat artikel verandere men het sterfjaar van De Vreese, opgegeven als 1937, in 1938. Het in de toegevoegde korte literatuuropgave genoemde opstel van G.I. Lieftinck in Het Boek, staat niet in jrg. XVI, maar in XXVI; de titel van zijn Congresrede, gepubliceerd in Leuvense [niet: Leuvensche] Bijdragen XXXVI (1944-46) [niet: 1946] is onjuist opgegeven en luidt De Leidse Universiteitsbibliotheek als centrum voor de bronnenstudie van het Middelnederlands. - Nadien verscheen R. Roemans, Het werk en de betekenis van Prof. Dr Willem de Vreese, Antwerpen, 1950. Daarin vindt men, behalve een beschouwing met uitvoerige literatuuropgave op blz. 53 vlgg., eerst de twee testamenten van De Vreese (blz. I-VI), waarvan men goed dient kennis te nemen om een juist begrip te hebben van zijn bedoelingen.

[p. 141]

betekenis van de BNM als wetenschappelijk apparaat in een openbare bibliotheek ligt in het aspect van dit veelzijdig geheel, dat hierdoor een handschriftencatalogus in vergevorderde staat van opbouw genoemd mag worden. In vergevorderde staat van opbouw, want De Vreese heeft ook dit onderdeel van zijn werk niet voltooid. Wat De Vreese naliet was weer een in hoge mate persoonlijk apparaat, zijn instrument, zijn privé-sleutel op zijn schatkamer, de schatkamer van een onderzoeker van groot formaat en van een hartstochtelijk bibliograaf die alles wilde en dus veel kon, - maar ook niet meer dan véél. Wat er aan apparaat en instrument ontbrak, hetzij quantitatief hetzij qualitatief, werd aangevuld door het streven van de Meester die het schiep, door zijn droom, zijn idealen, zijn rusteloze arbeid, door zijn ervaring en zijn geheugen. Dit blijkt mede uit de bijzonder grote onregelmatigheid van de bibliografie. Juist de literatuurkennis is een geestelijk bezit dat men alleen op fiches registreert wanneer de gegevens in de periferie liggen van het gebied waarop men bij zijn studie en onderzoek is geconcentreerd. Het sluitstuk op de BNM bij het leven van De Vreese was De Vreese zelf.

Toen De Vreese wegviel was dus aanvulling, omwerking, contrôle, kortom reorganisatie van zijn apparaat en instrument absoluut noodzakelijk, wilde men deze kans voor de philologie behouden. En juist ook de bibliografie behoort systematisch te worden bewerkt om van de BNM een documentatieapparaat te maken⁽¹⁾. Hoeveel

(1) Een bibliografie moet uit de aard der zaak ‘volledig’ zijn. Die eis verbijstert nogal eens - zoals zeer wel te begrijpen is - iemand die niet vertrouwd is met de problematiek op dat gebied (zie b.v. Van Haeringen in zijn hierboven genoemde bespreking). Bibliografische volledigheid vereist echter grensbesef, een principe dat zo op het oog een paradox lijkt, maar in wezen de wetenschappelijke zin geeft aan het werk van de bibliograaf. Georg Leyh zegt het dan ook iets anders, namelijk ‘dass wissenschaftliche Bibliographien niemals das Ziel haben dürfen, vollständig zu sein’, en voegt daaraan toe: ‘Bibliographische Arbeiten um ihrer selbst willen bedeuten keine Vertiefung, sondern eine Verflachung des Berufes, ein Versinken in das Mechanische’. Men vindt deze opmerkingen in zijn grote essay over Die Bildung des Bibliothekars (Library Research Monographs published by the University Library, Copenhagen, 3), Kopenhagen, 1952 (aldaar blz. 63), een studie die men in handen van alle philologen zou wensen die zich een oordeel willen vormen over vraagstukken van bibliotheekkundige aard, en in ieder geval voordat zij oordelen in zulke kwesties. - Bij Vermeeren kan men intussen lezen dat aan de eisen die gesteld moeten worden aan een bibliografie in een wetenschappelijk documentatie-apparaat te Leiden nog niet is voldaan. Voor de principiële zijde zie men trouwens ook een opmerking van G.I. Lieftinck, De Middelnederlandsche Tauler-handschriften (diss. Univ. van Amsterdam), Groningen-Batavia, 1936, Inl. blz. xxiv, noot 5.

[p. 142]

De Vreese ons naliet en welk een mogelijkheid hier aan de wetenschap van de philologie werd geboden kan men thans te weten komen bij Vermeeren. En voor het verwerkelijken van deze mogelijkheid was het beslist noodzakelijk, dat de kostbare erfenis met de sleutel werd toevertrouwd aan een grote wetenschappelijke bibliotheek⁽¹⁾. De nukken van het instrument dat, als vrijwel alle inaliënabel bezit, slechts feilloos wenste te luisteren naar de stem van de Meester zelf, moeten door de ervaring en de organisatiemogelijkheden van een moderne bibliotheek weggewerkt worden om het onpersoonlijk functionnerende documentatie-apparaat te kunnen verkrijgen dat de wetenschap nodig heeft indien zij zich wil onttrekken aan de onmiddellijke bedreiging die ligt in elk persoonlijk noodlot.

Slechts zelden zal één man een werk kunnen nalaten, dat tot basis kan worden voor een groot apparaat van bibliotheek-economische aard. Onwillekeurig denkt men dan aan namen als Hain

(1) Dat de BNM na een reeks onderhandelingen en andere gebeurtenissen thans toevertrouwd is aan de Bibliotheek van de Rijksuniversiteit te Leiden, is een historisch feit waartegen van wetenschappelijk, en speciaal ook bibliotheek-economisch standpunt in principe geen enkel bezwaar is. Integendeel, moet men zelfs zeggen, gezien de traditie, de functie en de outillage van die bibliotheek. Eventuele kritiek op het tegenwoordig of toekomstig beheer en beleid te Leiden kan aan die opvatting niets veranderen. De aard van de BNM als documentatie-apparaat brengt intussen met zich mede, dat juist ook de philologie in dezen het recht van oordeel heeft. Dat oordeel is namelijk aan de wetenschap, maar ook alléén aan de wetenschap. Ik leg hierop de nadruk, omdat de vijf Leidse hoogleraren die voor het verkrijgen van gelden uit particuliere bron de Circulaire van Maart 1938 ondertekenden (zie: Vermeeren, Bijlage II), het verwerven van de BNM een ‘bij uitstek nationaal doel’ hebben genoemd. Ten onrechte. Het behoud van de BNM voor de wetenschap gaat nog niet eens uit boven het nationale sentiment; het staat er eenvoudig nààst, of zo men wil: het behoort tot een gebied waarin het nationale hoogstens een object van onderzoek kan zijn. De enige criteria die kunnen gelden bij het aanvaarden van de taak die de zorg voor een apparaat als de BNM was en is, mogen die van outillage, bekwaamheid en toewijding zijn.

[p. 143]

en Léopold Delisle, want alleen een zeer grote wetenschappelijke persoonlijkheid kan een plan ontwerpen en kan in zijn éne menselijke leven de lijnen voor de uitvoering daarvan aangeven, waardoor het werk van hen die na hem komen nog lange tijd wordt bepaald. Nu behoeft men de hoogte waarheen de figuur van Willem de Vreese reikt, ook niet te overschatten. Maar dat hij een wetenschappelijke persoonlijkheid van uitzonderlijk formaat was, wie zou dat op grond van zijn werken en ontwerpen nog durven ontkennen? Om zulk een figuur ontstaat echter altijd een mythos, ja vaak méér dan één mythos. Bewondering en ontzag spreken alleen in een koor waarin ook de stemmen van de vrees en de afgunst klinken en er is geen standbeeld zonder een keffertje dat tegen het voetstuk plast. Zo wordt ook de herinnering aan De Vreese bedreigd. Het lijkt of sommigen boven het hoofdstuk dat hij in de geschiedenis van de Nederlandse philologie schreef, ‘Die Unvollendete’ als titel willen plaatsen om te suggereren dat deze man zijn grenzen niet kende en de verhouding niet wist vast te stellen tussen hooi en vork. Ja, in zijn zucht naar registreren, kopiëren en het vele andere dat meer lijkt te getuigen van vlijt en verzamelwoede dan van zin voor onderzoek, zou zijn wetenschappelijke persoonlijkheid met het vermogen dat men thans wel ‘planning’ pleegt te noemen, zijn vastgelopen. Alsof de scheppende gedachte niet altijd verder reikt dan de draagkracht van het menselijke leven! Alsof zij niet haar voltooiing vindt in het vruchtbare plan zelve!

Intussen blijven het ontwerp en het werk. In hun eigen aard, die, zoals wij hier hebben willen schetsen, bepaald is door de persoonlijkheid en de biografie van één man, leggen zij in hoge mate de taak vast van de eersten die deze erfenis mogen en kunnen aanvaarden. Daarna zal de idee die zich verwerkelijkt in de BNM, waarschijnlijk nog enige generaties lang het werken en de doelstelling van de bibliotheek-economie op dit gebied sterk beheersen. De taak die thans verricht moet worden stelt hoge eisen. Slaagt echter deze generatie, dan draagt zij hoge verplichting aan het nageslacht over. En steeds zal iemand die de eisen wil leren kennen, die het verrichte werk van nu en straks wil leren waarderen en de verplichtingen die het ons vandaag en morgen oplegt wil leren

[p. 144]

begrijpen, zijn blik terugwenden naar dat wat De Vreese naliet, en hij zal dan kunnen zeggen met een variant op een woord van Ameilhon⁽¹⁾ dat J.W. Holtrop eenmaal citeerde:

Au moins j'ai appris, en me faisant connaître ce qui y manque, quels doivent être et les qualités et les talents d'un vrai bibliographe.

Amsterdam, December 1953.

(1) Zie Citoyen Ameilhon (Mémoires de l'institut national des sciences et arts. Littérature et beaux arts. II (an VII [= 1799]), p. 491), door Holtrop aangehaald in het Voorberigt tot zijn vertaling van Eberts Die Bildung des Bibliothekars,² Leipzig, 1820: De vorming van den bibliothekaris, door Frederik Adolf Ebert, naar de tweede verbeterde uitgave uit het Hoogduitsch vertaald. 's-Gravenhage, 1832.