De Gulden Passer. Jaargang 28

[p. 110]

Een brief van Adriaan Saravia over Lipsius en ‘het huis der liefde’
door Henri van Crombruggen
(Boom)

Het origineel van de brief, die wij hierbij publiceren, wordt bewaard in de bibliotheek van het Brits Museum te Londen, MS. Add. 28.571, ff. 214-218. De brief werd door Adriaan Saravia, op 20 Oktober 1608, gericht tot de Aartsbisschop van Canterbury, Richard Bancroft. Saravia (1530-1613) - protestants emigrant uit Vlaanderen, die het in Engeland tot hoge kerkelijke waardigheden bracht⁽¹⁾ - was op dat ogenblik praebendarius bij de Kathedraal te Canterbury. Van Mei 1584 tot bij zijn expulsie in November 1587 had hij, als professor in de theologie, te Leiden vertoefd, en er dus gelegenheid te over gehad om Lipsius van nabij te leren kennen. Toen hij, in Oktober 1587, verdacht werd van deelname aan het complot om Leiden onder het gezag van Leicester te brengen, zond hij aan Lipsius een brief, waarin hij hem van zijn onschuld trachtte te overtuigen⁽²⁾. Kort na zijn verbanning schreef hij, uit Londen, opnieuw⁽³⁾, - en wel om Lipsius naar Engeland te noden, waar zijn geschriften hoog werden geschat, en er geen gevaar bestond dat hij vroeg of laat, net als Saravia zelf,

(1) Over Saravia: van Schelven, in Nw. Ndl. Biogr. Wdb., IX, 934-939; C.F. Russell, A History of King Edward VI School, Southampton (privé-uitgave, Cambridge University Press, 1940), pp. 34-49.

(2) Burman, Sylloge, I, p. 363; brief van 31 Oktober 1587.

(3) ibid., p. 364; 26 Januari 1588. De verbanning was op 13 Januari uitgesproken.

[p. 111]

het slachtoffer van een valse beschuldiging zou worden. Lipsius' antwoord⁽⁴⁾ is zo typisch voor zijn relaties met Saravia, zijn zelfkennis en levenshouding, en als commentaar bij onderhavige brief, dat wij er hier de tekst van laten volgen:

Hadriano Saraviae.
Certe mihi iucundum fuit litteras tuas, et in iis te, regustare ex intervallo. Tamdiu cur siluisti? Scire debes me tui et fuisse, et esse, ex quo semel te novi, peramantem. Collegae fuimus, iuncti sermonibus saepe et consiliis: et ut illa nunc non sint (Deo visum aliter) manebimus tamen iuncti animo, optima illa parte nostri. Dissident quidem a te, qui mihi assident? nihil ad rem. Amare, et iudicare, ego possum: nec probo sane omnia, quae fero. Natura mitis et lenis sum, ut nosti: non facile me oppono, praesertim sine spe ulla profectus. Me et mea, quantum possum, compono et curo: publica fateor me nunquam tangere, nisi invitum. Perpetuum hoc mihi iudicium est, nec facile ulla Suada aut Sophia eripient mihi hunc errorem. Stoicos illos, quos saepe miror, scio hac in parte esse alios: qui in rem eunt, et, ut poëta ait, civilibus undis se mersant. sed mihi ingenium meum dictat aliud, et imprimis valetudo: quorum neutrum suadet mihi trahere hoc iugum. Itaque privatim amicus esse didici, et fidus amicus: iuvare patriam aut rempublicam, animo et voto possum, vix consilio aut facto. Quod me in ea loca invitas, vellem: sed valetudo nunc quidem arcet. Videbo quid haec aestas feret: animus quidem iamdiu avet videre pulcherrimam et maximam insularum. Vale. X. Kal. April. M.D.LXXXVIII.

- De Secte ‘Het Huis der Liefde’ was gesticht door Hendrik Niclaes (1502-± 1580)⁽⁵⁾; zij had een hiërarchie die sterk op de Roomse leek, doch streefde vooral naar een innerlijke vereniging met God, zonder dogma's of sacramenten. Niclaes noemde zichzelf de derde profeet, ‘den vergodeden mensch’, die tot zending had, de volmaakte Liefde aan het mensdom te openbaren; zijn volgelingen moesten zich van de wereld afkeren, en in mystische Godsbespiegeling leven - bespiegeling van God-in-henzelf. Niclaes' boeken, waarvan er sommige door Plantin waren gedrukt⁽⁶⁾, werden in 1570 en 1582 door het Concilie van Trente verboden,

(4) Lipsius, Epistolae, Cent. II Misc. 20; 23 Maart 1588.

(5) Algemene gegevens over Niclaes (‘H.N.’) in Nw. Ndl. Biogr. Wdb., V, 367-370 (L. Knappert); Dict. of Nat. Biography, XL, 427-431 (Mej. C. Fell Smith). - David Jorisz († 1566), die in de brief wordt vermeld, was een voorloper van Niclaes; over hem N.N.B.W., VII, 684-687.

(6) Bvb. Den Spegel der Gherechticheit, dorch den Geist der Lieffden unde den vergodeden Mensch H.N. uth de Hemmelische Warheit betüget (± 1560). - ‘Charitas extorsit per H.N.’ is het eindmotto van ieder boek van Niclaes.

[p. 112]

en later, in 1590, door een pauselijke bul veroordeeld. - Niclaes had veel aanhangers op het continent, en zijn secte bleef bestaan tot rond 1700; in Engeland was zij nooit zeer verspreid, al had Niclaes zelf (omstreeks 1550 of 1560) het eiland bezocht.

De tekst van Saravia's brief, zoals hij hier wordt afgedrukt, is een nauwkeurige copie van het origineel; alleen werden hier en daar aanhalingstekens gebruikt, en werd de interpunctie, ter verduidelijking, op enkele plaatsen gewijzigd.

Amplissimo Praesuli, Reverendissimo in Christo Patri, ac Domino honoratissimo D. Richardo, Dei Providentia Cantuariensi Archiepiscopo et Ecclesiae Anglicanae Primati, et Regiae Maiestati a sacratioribus consiliis, Domino meo S.P.P.

Quae aliquando Cl. T. in familiari colloquio de Justo Lypsio narravi, D. Pashiefieldus hortatur, ut in epistola illa eadem retexam: tibi gratum id futurum ait. Exordiar igitur ab amicitia, quae quondam inter nos non vulgaris intercessit: cuius rei ipsius ad me literae testes fuerunt, quas in prima earum editione, cum aliis pluribus evulgavit: sed in secunda praeterivit, nulla a me affectus iniuria. simul cum coelo mutavit animum, quando ad Romanistas transiit: apud quos male nomen meum audit hereticus. Ipse ille idem sibi similis non permansit constans, qui de constantia scripsit: nisi forte insignis dissimulator fuerit, qui aliud in pectore clausum tenuerit, aliud foris simulaverit. cuius rei tametsi non parva ediderit signa, cum apud nos viveret: nostri candoris non erat, male facta dictave amici interpretari. Dilexi hominem et colui quantum alius quivis ex Leydanae Academiae professoribus, tum propter ipsius raram eruditionem, tum etiam propter singularem morum mansuetudinem ac modestiam, qua se omnibus amabilem praebebat. Et cum ipsius scripta nescio quid tumidi et inflati spirare videantur, in moribus nihil erat huiusmodi. Doctrinam evangelicam nunquam professus est: illi tamen aperte, quod sciam, (quamdiu nobiscum vixit) nunquam adversatus est. In controversiis, quas nebulones illic moverant, meliori parti favere et assentiri, pacem et concordiam amare, et odisse seditiosos nobis videbatur. Sed familiae H.N. mos est, publica authoritate constitutae religioni palam non adversari: illius observantes videri et haberi volunt. A

[p. 113]

crassa Romanae Ecclesiae idolatria abhorrere sese profitebatur: quam tamen suo libro de Halensi idolo confirmavit. Ab illa vero quam nos profitemur non alienum habere animum, ex ipsius tum dictis tum factis mihi persuadebam. Sed in hoc generali et magno religionis dissidio, quod nulli parti se adiungeret, propter amicos quos multos habebat, non idem de religione sentientes, ne forte illorum quemquam offenderet, fieri credebam. Omnia sua scripta tunc ita attemperabat, ut religionem non tangeret, et lector nesciat, num illa quae scripsit profecta sint ab homine Christiano an ab ethnico. hoc quidem et a me, et ab aliis animadversum fuit: sed dissimulandum duximus, quia magnorum virorum se tueri poterat exemplo, qui cum Christiani essent, philosophica argumenta ita tractarunt, ut in illis nihil appareat Christiani. Levinus Torrentius, qui summus illi fuit amicus, in epistola quadam id notavit, et hominem ita philosophos admirari, ut Christi doctrina pennas teneat, graviter admonuit. Inter varios sermones, quos familiariter habuimus, incidit mentio antiquitatis morum priscae Ecclesiae, super illo apophthegmate, quo pro symbolo utitur, MORIBUS ANTIQUIS STAT RES ROMANA VIRISQUE: Quod quum non minus recessum sit Romae a moribus et doctrina Ecclesiae, quae ab Apostolis ibi plantata fuit, et viguit aliquot seculis, quam in rebus civilibus, quae fuerunt olim sub regibus, vel consulibus, vel imperatoribus, me plurimum mirari Jesuitas, qui propter variam eruditionem hoc ignorare non possunt, defendere tamen immensam illam potestatem quam hodie sibi arrogat Romanus Episcopus, in omnes tum Reges eorumque Regna, tum episcopos omnes et eorum episcopatus, quae ignorata fuit priscis temporibus, similiter imaginum usum in Ecclesiis, qui nullus erat antiquitus, et alia id genus quam plurima, tamquam ab apostolis tradita tam impudenter audere. Desperatae cuiusdam esset impudentiae ex praesenti rerum statu civili, aut qui ab his mille annis fuit, de illo iudicium facere velle, qui fuit olim sub Tullio aut sub Augusto, primisve Regibus. Lypsius a puero fuit a Jesuitis institutus in omni disciplinarum genere, et eorum mores apprime noverat. Is mihi ita respondit. primum parem non esse omnium eruditionem, plerosque antiquitatis esse ignaros, et illos qui ceteros eruditione et iudicio excellunt (qui pauci sunt) dissimulare quod sciunt. Quia eorum iudicio

[p. 114]

rudiores Christiani non inutiliter illa nesciant, et vulgus Christianorum in officio non male superstitione contineatur: a qua si illos liberes, aut in heresim aut in impietatem prolabentur: doctioribus illa nihil noceant. Alio tempore cum ex ipso audirem, nihil in nostra religione eum improbare, quaesivi ab eo, cur non se nobis in coenae Dominicae communione adiungeret. ‘O (inquiebat) tu foelix homo es, qui coniugem nactus es, tecum in religione consentientem: mea mihi adversatur: quotidianam pacem et domesticam cum uxore colere me oportet, si vivere volo.’ Plantini similiter uxor, et ipsius domestici ac familiares, uno Raphelengio seniore excepto, qui gener ipsius erat, papistae erant: eam autem religionem rudioribus animis aptiorem, mihi credere visus est. Cum tempore quodam ruri spatiaremur Lypsius, Plantinus, et ego, nobis de religione multus variusque fuit sermo: tunc Plantinus ‘religiones, inquit, sunt et semper fuerunt plurimae et variae, sibique invicem inimicae. Habent enim omnes simulationis et dissimulationis plurimum: contemnendae tamen non sunt, quamdiu nullum scelus habent admixtum, propter imbeciliores animos. Vulgus hominum rudimentis huiusmodi habet opus: celestia et divina aliter capere non potest. Una tantum pietas est, quae simplex est, nec habet quicquam simulati. Multos religiosos mundus semper habuit, pios vere perpaucos.’ Abruptus ab iis qui supervenerunt amicis hic fuit sermo, nec eundem resumendi post se obtulit occasio. Accidit quodam tempore, cum in Lypsii essem aedibus, advenire quendam senem, incessu et habitu externo gravem, cana et promissa barba, cum comitatu quatuor aut quinque virorum: ipse Antverpiae aliquando eundem hominem videram, cum pari comitatu, et tunc eum notaveram, ut de facie mihi notus esset: quippe quem mihi amici et fratres iudicassent esse patriarcham familiae charitatis, et successisse H.N. Hic non vulgari salutatione complexus est Lypsium: idem fecerunt ipsius comites. ego tacitus mirabar, unde haec tanta notitia et familiaritas esset Lypsio cum illo homine. Itaque cum post salutationem alloquerentur sese, erat in illo comitatu quidam mihi antea notus, quicum de religione multa fueram pluries Cortraci collocutus, ubi tunc diversabatur mercimoniorum causa. Illum ego salutavi, et quo modo se res ipsius haberent interrogavi: num nihil damni accepisset ex capto ab hostibus Cortraco. Postquam

[p. 115]

illi omnes discessissent, quaesivit ex me Lypsius, num homines illos nossem: respondi fieri posse, ut illos viderim, sed praeter illum unum quem salutaveram, esse pariter ignotos. Plantinum autem fuisse illius sectae presbyterum a pluribus accepi: et cum Leydae ageret, bibliopola quidem (qui ipsius erat famulus) hoc ei palam exprobravit: de quo tamen apud amicos conquestus non est, nec probri loco duxit. Istius patriarchae librum quendam, cui titulus est ‘Thesaurus in agro absconditus’, domi suae impressum, teutonice et gallice, ab eo accepi: pretio an dono, non memini. Totius libri summa huc redit, homines in sese habere thesaurum illum absconditum, et perverso errore homines extra se quaerere quod in eis latet, ipsisque est intimum. Et haec opinio a Stoicorum sententia non multum abhorrere videtur, quae hominis faelicitatem et summum bonum contendit, mortales habere in semetipsis, si vellent uti: et per ipsos stare, quod non sunt beati. Ad Stoicam quandam philosophiam mihi traducere videntur omnia, quae in sacris continentur literis. Illo libro quamvis author aliud agere videatur, et Christi mentionem faciat, omne Christi evertit meritum, et quod in Christo Christique meritis quaerimus, intra nos ipsos nos habere, disputat. Quum in Belgio flagraret persecutio Ducis Albani, Speculum Iustitiae H.N. aliaque ipsius opuscula Plantinus excudebat. ubi Christi fideles variis modis affligebantur, istius farinae homines nihil metuebant: cum omnes pii fugerent, et in exilium abibant, isti securi in pace et otio domus suae manebant. Quando istorum hominum libros lego, in labyrintho versari mihi videor. Per ambages lectorem deducunt, et suspensum tenent. identidem alia sermonis forma, idem inculcant: novis confictis vocabulis utuntur, quae in verbo Dei nusquam inveniuntur, nec veteres theologi illis sunt usi. Illa quidem videntur magnifica, et nescio quid exotici sonare. Sed ut dicam paucis quod sentio, defectionem veram docent a Christianismo: Christum enim nullum habent, nisi typicum. Sacras literas veteris testamenti et novi suis allegoriis trahunt, quo libet. Quidquid in novo testamento de Christo legitur, allegoria est, quae veritatem tollit historiae, et ad virtutes trahit, quas in quovis Christiano inveniri oportet. Ego pluries cum Plantino egi, quem sciebam illius doctrinae fumo infuscatum, ut aliquid ab eo discerem. Sed verbis assentiebatur

[p. 116]

nobis in omnibus, excepto ceremoniarum usu, et externo Dei cultu. Quem ut necessarium hominum vulgo fatebatur, ita superfluum eum esse perfectioribus aiebat. Ab illis tamen contemni non oportere, propter infirmorum scandalum. Quo quis illis minus eget, magis illis utetur, ne quemquam offendat eorum, qui externo illo cultu, veluti manu ducuntur ad meliorem et praestantiorem statum: quem vocant Christi. Id autem fit per regenerationem spiritus sancti in novum hominem, in qua homo fit Deus, et Deus homo. Et magnifice novis suis nominibus efferunt haec, quae imperitis speciosa videntur, cum sub ipsis lateant magnae blasphemiae. Illud quod de Christo legimus, quod Deus sit factus homo, et homo Deus, idem fieri oportere in quovis perfecto homine, novaque creatura docent. Et illam novam creaturam vocant in suo idiomate ‘vergodet mensche’, quem latine diceres ‘hominem Deificatum’. In cultu vero externo, qui hominem ducit ad Deum, et ad perfectiorem statum, missam aliasque papisticas ceremonias numerant. Huius familiae author H.N. commentariolum edidit in Missam, exponens quae ibi sunt mysteria, quae divinarum et celestium rerum imagines: quas sibi ob oculos praeponere debent missophili: gradus enim ipsis est ad praestantiorem Dei cognitionem. Invitant omnes alias sectas ad se, non ut illas relinquant, sed ut istam suae addant, tamquam colophonem: nimirum quod omnes deficiantur vera pietate, nisi haec accesserit. Mahumetista, Judeus, papista, cuiusvis ordinis, Episcopus, presbyter, monachus, Franciscanus, Dominicanus, Jesuita, et quivis alius hypocrita, immo ipsimet Cardinales, et alia pecora campi, in hac familia stabulari possunt. Quapropter ego nihil miror, hominem qui in hac fuit heresi, laudare potuisse idolum Halense. Invenere procul dubio acumine sui ingenii isti homines, in imagine Virginis Mariae, mysterium laude et commendatione dignum. Alias Lypsius ad laudandum mutum idolum pertractus nunquam fuisset. Missam commendat H.N.: quidni Lypsius imaginem virginis Mariae laudet? Utrobique latet mysterium, quod non omnes intelligunt. In commentariolo suo H.N. de mysteriis septem sacramentorum, et de praecipuis ceremoniis Ecclesiae Catholicae, ac in primis de Missa, ad quam colendam suam cohortatur familiam, illos omnes reprehendit, qui ab Ecclesia Catholica defecerunt, et contra tum

[p. 117]

septem sacramentorum, tum ipsius missae mysteria, scribere ausi sunt. Fuerunt meo tempore in Flandria, et similiter in Holandia, huius farinae ministri et seniores, qui nobiscum eandem profitebantur doctrinam, et eadem sacramenta ministrabant. Quidam ex illis mihi sua communicavit arcana, et libros, praefatus se negaturum omnia, si proderem. Sed nihil opus fuit: post ipse tandem satis seipsum prodidit, editione cuiusdam sui libri, simul cum Davidis Georgii precipuo volumine, quod typis mandaverat. De hac re convictus in Synodo, Magistratus urbis in qua ministeriis fungebatur, hominem defendit, et in suo munere ut antea perseverare iussit. Qua in re dissentiant David Georgius ab H.N. ego nescio: uterque deificationem docet: sed nihil Davidis ad meas manus pervenit. Ex sermonibus Tauleri, et Theologia Germanica, quam in latinum sermonem Castallio transtulit, suae doctrinae fundamenta isti desumere videri volunt. Utrumque tamen in suis scriptis commendat, ubi vero nescio, D. Lutherus: et ego cum in papatu vivebam illos libros legi, et omnia candide interpretabar: quod mihi viderentur homines ab externis et superfluis ceremoniis, quibus Dei cultus obruitur, transferre ad spiritualem et verum Dei cultum. Nunc vero quamvis in Taulero nihil quod tam foedis erroribus patrocinetur, inveniam, inter orthodoxos illum non habeo. Sed Theologia Germanica tota referta est theorematibus ambiguis, quae Doctrinam H.N. confirmare videntur. Liber brevis est, et facilis comparatu. Horum omnium T.C. iudicium esto. Haec pluribus forsan describo quam necesse est, ut melius quid de Do. Lypsio suspicer intelligas: quibus non plus fidei adhiberi desidero, quam res ipsa evincit. Hic igitur finiam, Deumque precabor, ut Cl. tuam multos annos servet Ecclesiae suae incolumen. Cantuariae 20 die Octobris 1608.

Tuae Clementiae observantissimus

Had. de Saravia.

(Omslag:)

To the most reverend father in God, and my honorable Lord, the Lord Archbishop of Canterbury his grace.