De Gulden Passer. Jaargang 28

[p. 104]

De geschriften van Joannes Nemius
door Dr M.A. Nauwelaerts
(Putte-Mechelen)

Een eigenaardig man, Joannes Nemius. Eigenlijk heette hij Jan Goverts. Was geboren te 's-Hertogenbosch. Vandaar zijn humanisten-naam: Nemius = Van den Bossche. Studeerde aan de Keulse universiteit. Werd priester. Was leraar aan verschillende Latijnse scholen. Gaf schoolboeken uit. Schreef Latijnse cantilenen. Dichtte graag over het zware leven van de schoolmeester: ‘...Schola ditat nulla docentem’, luidde het in zijn van zijn poëzieën. Zei de school vaarwel, maar keerde er weer naar terug. Steeds vol humor en schalkse lach en ironie. Vertaalde de legende van ‘Uilenspiegel’ in het Latijn. Publiceerde op het einde van zijn leraarsloopbaan een geleerd en degelijk werkje over Latijnse orthographie.

Verschillende historici, biografen en bibliografen hebben zich - dikwijls ten koste van de waarheid - met deze priester-dichter en docent bezig gehouden⁽¹⁾. Het beste en het meest zekere van

(1) Valerius Andreas, Bibliotheca Belgica, 1^e uitg., Leuven, 1623, blz. 517-518; 2^e uitg., Leuven, 1643, blz. 544-545; Fr. Sweertius, Athenae Belgicae, Antwerpen, 1628, blz. 456; J.F. Foppens, Bibliotheca Belgica, II, Brussel, 1739, blz. 701; M.G. Delvenne, Biographie du Royaume des Pays-Bas, II, Luik, 1829, blz. 175; J.A. Coppens, Nieuwe Beschrijving van het Bisdom van 's Hertogenbosch, II, 's-Hertogenbosch, 1841, blz. 335; A.J. van der Aa, Biographisch Woordenboek der Nederlanden, folio-uitgave, IX (letter N), Haarlem, 1872, blz. 38; L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's Hertogenbosch, IV, St. Michiels Gestel, 1873, blz. 410; P. Bergmans in Biographie Nationale... de Belgique, XV (1899), col. 585-588; J. Fruytier, in Nieuw Nederlandsch Biographisch Woordenboek, VIII (1930), col. 1208-1210. - Paquot, Mémoires pour servir à l'histoire littéraire des dix-sept provinces des Pays-Bas..., folio-uitgave, II, Leuven, 1765, blz. 235, beloofde over Nemius verder te zullen handelen, maar het is niet geschied.

[p. 105]

zijn leven en zijn werk komen we te weten uit zijn boeken en uit zijn opdracht-brieven en door zijn luchtige babbeltjes in zijn Latijnse verzen.

Enige vaststaande feiten en data. Jan Goverts werd in Juli 1537 als Johannes Godefridi Buscoducensis ingeschreven in de artistenfaculteit van de universiteit te Keulen; behoefde slechts gedeeltelijk het inschrijvingsgeld te betalen: quia pauper in parte; werd er in 1541 licentiaat in de vrije kunsten⁽²⁾.

In de opdracht van zijn Apologia Scholae principalis⁽³⁾ spreekt hij van zijn leraarsambt ‘apud Colonienses, Menapios, Eburones, gentem Magicam, denique apud natale Nemus’; dus te Keulen, Antwerpen (?) of ergens in Brabant (?), te Luik of in het Luikse, te Nijmegen - waar hij was in 1550 -, te 's-Hertogenbosch, in October 1552. Dan was hij van plan het baantje van schoolmeester op te geven en als beneficiaat van de Sint Janskerk te 's-Hertogenbosch te blijven. Hij laat zich echter overhalen om rector te worden van de grote school, Schola principalis, te Amsterdam, waar hij blijft van 1556 tot 1559⁽⁴⁾. In 1562 wordt hij vermeld onder de priesters-beneficiaten van de Bossche Sint Janskerk⁽⁵⁾. In de zeventiger jaren is hij wederom verbonden aan de kapittelschool van 's-Hertogenbosch, waarvan hij in 1572 de Leges scholae zou hebben geredigeerd, in welk jaar hij ook zijn Orthographia uitgeeft. De datum van zijn overlijden is evenmin bekend als het jaar van zijn geboorte.

Wij laten hierna volgen een overzicht van zijn bewaarde versjes en brieven, en van hun vindplaatsen, alsmede van de nog bekende geschriften⁽⁶⁾.

(2) H. Keussen, Die Matrikel der Universität Köln, II, Bonn, 1919, nr 593, 46.

(3) Van dit boekje schreef C.P. Burger Jr., in Het Boek, 9 (1920), blz. 33: ‘... ook is, voor zoover ik weet, geen exemplaar aan het licht gekomen van zijne Apologia Scholae principalis in Urbe Amstelodamo, bij J. van Turnhout te 's-Hertogenbosch gedrukt’. Toch moet toen het werkje reeds aanwezig zijn geweest in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage.

(4) J. ter Gouw, Geschiedenis van Amsterdam, VI, Amsterdam, 1889, blz. 434-435.

(5) Analecta Gijsberti Coeverincx. Pars I, bewerkt door G. van den Elsen en W. Hoevenaars, ['s-Hertogenbosch, 1907], blz. 26.

(6) Voor de niet teruggevonden werken zij hierbij verwezen naar Foppens en Biographie Nationale... de Belgique (= BNB), t.a.p.

[p. 106]

I. Gedichten van J. Nemius

1.	Hexastichon constans Hexametro & Iambico trimetro. Incipit: Vt philomuse puer... (6 regels). S. Pelegromius, Synonymorum Sylva, 's-Hertogenbosch, 1546, bl. 4. Eveneens in latere herdrukken van hetzelfde werk.
2.	Ad puerum elementarium. Incipit: Vt studiose puer... (13 regels). J. Murmellius, De compositis verborum... Opuscula (uitgegeven door J. Nemius), 's-Hertogenbosch, 1555, bl. 2 r.-v.
3.	Epitaphium Iambicis trimetris Georgio Macropedio scriptum ab Ioanne Nemio. Incipit: Quis ô benigne lector... (25 regels). Christophorus Vladeraccus, Apotheosis D. Georgii Macropedii, Antwerpen, 1565, bl. 12 v.

II. Gedichten opgedragen aan J. Nemius

1.	Joannes Cuppifex (Cuyper). Hexastichon Ioannis Cuppificis ad philomusos, de Ioanne Nemio. Incipit: Ingenium Nasonis habet... (6 regels). J. Murmellius, De compositione verborum... Opuscula (uitgegeven door J. Nemius), 's-Hertogenbosch, 1555, bl. 1.
2.	Christianus Schindelius (van Schijndel). a) Incipit: Vno labore ut multa... (5 regels). J. Nemius, Syntaxis D. Erasmi, 's-Hertogenbosch, 1556, bl. 1. b) Octastichon Christiani Schindelij in Stultitiae humanae Triumphum. Incipit: Est ulula, atque ululas pariet... (8 regels). J. Nemius, Triumphus humanae stultitiae, Utrecht, 1558, bl. 1 v. c) Hexastichon D. Christiani Schindelii ad nouum scribam. Incipit: Nec liber hic nugas... (6 regels). J. Nemius, Orthographiae ratio, Antwerpen, 1572, bl. 1 v.
3.	Petrus Apherdianus (van Afferden). a) Carmen Petri Apherdiani in Portum Nepotum. Incipit: Nobilis hic Portus describitur... (8 regels). J. Nemius, Portus nepotum, 's-Hertogenbosch, 1557, bl. 1. b) Decastichon Petri Apherdiani in Triumphum humanae Stultitiae. Incipit: Nequitia exultat mundus... (10 regels). Gevolgd door: Distichon eiusdem. Hactenus es uisus Germanos Tyle per omnes, Nunc etiam Latium doctus adire potes. J. Nemius, Triumphus humanae stultitiae, Utrecht, 1558, bl. 1.
4.	Christophus Vladeraccus (van Vladeracken). Christophori Vladeracci in Orthographiam Ioannis Nemij, Epigramma Protrepticon. Liber loquitur. Incipit: Tu quemcunque iuuat facili... (14 regels). Gevolgd door: Eiusdem Distichon.

[p. 107]

Quicquid habent veteres, quicquid docuere recentes, Vt rectè scribas; continet iste liber. J. Nemius, Orthographiae ratio, Antwerpen, 1572, bl. 2.

III. Opdracht-brieven van J. Nemius

1.	Nemius aan Joannes Aegidius te Arnhem. Nijmegen, 1 September 1550. J. Nemius, Syntaxis D. Erasmi, 's-Hertogenbosch, 1556, bl. 2 r.-v.
2.	Nemius aan de Familie Buys (Busaeorum familiae) te Nijmegen. Nijmegen, 20 September 1552. J. Nemius, Epitome ex opere D. Erasmi Roterod. de conscribendis epistolis, Antwerpen, 1556, bl. 2 r.-3 v.
3.	Nemius aan Simon Pelegromius (Pelgrom) te 's-Hertogenbosch. 's-Hertogenbosch, 1 Januari 1554. J. Murmellius, De compositis verborum... Opuscula (uitgegeven door J. Nemius), 's-Hertogenbosch, 1555, bl. 1 v.
4.	Nemius en Lambertus Longolius aan Joannes Cuppifex (Cuyper). (1554). Ibidem, bl. 1 v.-2 r.
5.	Nemius aan Henricus Haematander (Bloeymans) te 's-Hertogenbosch. Amsterdam, 1 November 1556. J. Nemius, Apologia scholae principalis, 's-Hertogenbosch, 1556, bl. 2.
6.	Nemius aan Adrianus Martini te Sneek. Amsterdam, 12 Augustus 1557. J. Nemius, Portus nepotum, 's-Hertogenbosch, 1557, bl. 2 r.-v.
7.	Nemius aan Simon Pelegromius te 's-Hertogenbosch. (Amsterdam), 1 December 1558. J. Nemius, Triumphus humanae stultitiae, Utrecht, 1558, bl. 2 r.-v.
8.	Nemius aan Gerardus Matthisius te Keulen. 's-Hertogenbosch, 23 Februari 1572. J. Nemius, Orthographiae ratio, Antwerpen, 1572, bl. 3 v.-5 v.

IV. Gedrukte werken

1.	De imperio et servitute Ludimagistri, carmina, additis scholiis. Noviomagi, 1551, 4^o. Foppens. BNB.
2.	Epitome ex opere Erasmi Roterodami de conscribendis epistolis. Antverpiae, 1552. 8^o. Foppens. BNB.
2a.	Epitome ex / opere D. Erasmi Roterod. de Conscribendis Epi- / stolis: cui quod ad scribendi artem pertinet, accessit/ex Ecclesiaste, Copia rerum, castioribus Collo- / quijs, & alijs Erasmi scriptis. Item ex / Rhetorum libris, quos ipse in Ope / re de Componendis Episto- / lis subinde consulen- / dos esse, admo- /

[p. 108]

	nuit. / Concinnatore Ioanne Nemio, Scholae Apostolicae, / apud Nouimagium Archididascalo. / [Houtsnede in ovaal: zaaiende landman; errond de tekst: Spes alit agricolas.] / Antverpiae, / Excudebat Ioannes Latius. Anno / Domini. M.D.LVI. / Cum Gratia & Priuilegio. / kl. 8^o, 40 bll. Gent, U.B.
2b.	Epitome... Antverpiae, Excudebat Ioannes Latius. 1465 (lees: 1565). kl. 8^o, 40 bll. Gent, U.B.
3.	Parens et Noverca. Antverpiae, apud Silvium, 1553, 8^o. Foppens. BNB.
4.	De composi= / tis verborvm, deqve verbis com- / munibus & deponentalibus opuscula duo ab Ioanne Murmellio in puerorũ / vsum olim conscripta. Iam verò exonerata ineptorum aliquot versicu- / lorum tricis, & exornata versibus conuenientioribus, vt qui nunc / morale quid, nunc etiam quiddam prouerbiale sapiant. / Idqʒ opera Nemij Gelrobrabanti. / ... / [Houtsnede: twee herders met kudde in een landschap; tekst: Pasce tvvm pastor pecvs, vt pascaris ab illo.] / ... / Sylvaedvcis / Sub intersignio Missalis, excudebat Ioannes Schoefferus. Anno / 1555. / Cum Gratia & Priuilegio Caes. Maiesta-/tis ad Tres annos. / 8^o, 80 blzn. (Op blz. 66, r. 15: De verbis Cõmunibus & Deponẽtibus opusculũ posterius.) Luik, U.B.
5.	Apologia / scholae principalis in vr- / be Amstelredama, aduersus literarum osorem / autoritate multorum circummunita, per / Ioannem Nemivm / Archididascalum. / paLLas MerCVrIo nVnC gaVdet ConIVge ConIVnX, / fertqVe Vtero sano pIgnora grata IoVI. / [Houtsnede, in ovaal: Abraham offert Isaac; errond de tekst: In Domino confido. Psal. 10.] / Sylvaedvcis, / Sub intersignio currus igneï Heliae, apud Ioannem / à Turnhout, typographum à Caes. Maiest. ad- / missum. Anno redemptionis nostrae / 1556. / 8^o, 12 bll. (Titel in zwart en rood.) 's-Gravenhage, K.B.
6.	Syntaxis / D. Erasmi / Roterodami olim apvd / Novos Gelriae Magos adno- / tatiunculis aspersa, Iamqʒ nouis accessionibus/in Hollandicae pubis vsum adaucta, metri=/ cisqʒ numeris absoluta: sic tamen vt in=/ geminata modum non excedat, sed / absolutissimi libelli nomencla=/ turam facilè tueatur. / Avtore Ioanne Nemio / scholae Principalis apud Am=/ stelredamos Archidi=/ dascalo. / ... / Sylvaedvcis, / Sub intersignio currus ignei Heliae apud / Ioannem à Turnhout, typographũ / à Caesarea Maiestate admissum. / Anno 1556. / kl. 8^o, 56 bll. 's-Hertogenbosch, Bibl. van het Provinciaal Genootschap.
6a.	Annotationes in Syntaxin Erasmi. Antverpiae, Plantinus, 8^o. Foppens. BNB.
7.	Portvs / nepotvm carmine / elegiaco Cantilenae schola- / sticae loco conscriptus, quo male viuentes / ad meliorẽ frugem inuitantur, autore / Ioanne Nemio, / apud Amstelredamos Archididascalo./ ... / [Houtsnede, zoals op nr 5.]/Syluaeducis / Sub curru igneo Heliae, apud Ioannem à Turnhout, / typographum à Caes. Maiest. admissum. / Anno 1557. / 8^o, 6 bll. 's-Gravenhage, K.B.

[p. 109]

8.	Trivmphvs / hvmanae / stvltitiae, vel Tylvs / Saxo, nunc primùm Latinitate dona- / tus ab Ioanne Nemio. / ... / Vltraiecti. / Harmannus Borculous excudebat. / Anno. 1558. / kl. 8^o, 82 blzn. Amsterdam, U.B.; Brussel, K.B.; Gent, U.B.
8a.	Vlvlarvm specvlvm, / alias Trivm=/ phvs hvmanae stvlti- / tiae, vel Tylvs Saxo, / nunc primùm Latini- / tate donatus, / ab / Ioanne Nemio. / [Houtsnede: uil in ovaal; er om heen in rechthoek geplaatst de tekst: Vt sapiens / fias cvm vlv / lis vlvlare / memento.] / Cum Gratia & Priuilegio ad de- / cennium. / Anno M.D.LXIII. / (Utrecht, Borculous). kl. 8^o, 76 blzn. bedrukt + 2 onbedrukt. Amsterdam, U.B.; Brussel, K.B.; Gent, U.B.
8b.	Ulularum speculum. / Aliâs / Triumphus / Humanae stultitiae, vel Tylus Saxo, / nunc primùm Latinitate donatus, / Ab / Ioanne Nemio. / Ut Sapiens fias, cum Ululis Ululare memento. / [Houtsnede: man met snoeimes een struikgewas snoeiend; errond de tekst: Para te ad peiora, spera melioro (sic!)] / Zutphaniae, / Typis Christophori Lomeieri, / Anno M D C, XLI. / kl. 8^o, 70 blzn. Amsterdam, U.B.
9.	Leges Scholae Silvae-ducensis. Silvaeducis, 1572, 8^o. Foppens. BNB.
10.	Orthographiae / Ratio, / Non levibus coniectvris, sed / grauissimorũ scriptorum auctoritate constãs: / Cui vt affinis accessit / Copiosissimus Index, complectens Graecorum ac Lati- / norum vocabulorum rectam pronuntiationem: / Opera Ioannis Nemii, apud Sylvuamducis / Gymnasiarchae. / [Drukkersmerk] / Antverpiae, / Ex officina Christophori Plantini / Prototypographi Regij. / M.D.LXXII. / kl. 8^o, 112 blzn. Amsterdam, U.B.; Antwerpen, Museum Plantin-Moretus; Gent, U.B.; 's-Gravenhage, K.B.; 's-Hertogenbosch, Bibl. van het Provinciaal Genootschap; Leiden, U.B.; München, S.B.; Parijs, Bibliothèque Nationale en Bibliothèque Mazarine.
11.	Scholia in supplicium Cassiani, per Prudentium. z.p., z.j. Foppens.