De Gulden Passer. Jaargang 26

[p. 53]

Het mooie Boek in de Sovjet Unie
Enkele nota's door dr L. Landsman (Moskou)

1

Deze nota's hadden eigenlijk een andere titel moeten dragen, nl. het bibliophiele boek in de Sovjet Unie. Dergelijke titel echter zou, reeds bij een eerste indruk, enigermate ongewoon kunnen voorkomen. De letterkunde en het boek immers vervullen in de U.S.S.R. een essentieel utilitaire, opvoedende, leidinggevende rol. Dientengevolge moet het boek de breedst mogelijke lagen van de bevolking bereiken. Vandaar een politiek van massa-oplagen. Wat in zekere zin aan de antipode ligt van hetgeen, in de enge zin, onder bibliophiele uitgaven wordt begrepen.

De vraag naar boeken is in de S.U. op elk ogenblik ongelofelijk groot. Wie de boekenwinkels te Moskou niet heeft bezocht, kan zich moeilijk een denkbeeld van de intensiteit van deze behoefte vormen. Meestal is het boek slechts gedurende een zeer beperkte tijd - enkele weken, enkele dagen soms - verkrijgbaar. Vandaar dat sommige volledige uitgaven in ‘bouquineries’ ongewoon hoge prijzen kunnen bereiken, prijzen die soms schommelen tussen 200 en 5000 roebel. De te bedienen lezerskring is daarbij zeer talrijk en verscheiden. Te meer dat de doorsnee-mens te Moskou in de regel een boekenkoper en vooral een boekenlezer is. De boekenwinkels zijn practisch, op elk uur van de dag, al even propvol met klanten als om het even welke andere winkel.

2

Sinds ik einde 1945 te Moskou aankwam, heeft het uitzicht van het boek, even goed als het uitzicht van de kleedij der mensen, een bewonderenswaardige kentering ten goede ondergaan.

[p. 54]

In de enge, West Europese betekenis van de term, kan er nochtans bezwaarlijk worden beweerd dat er heden in de S.U. bibliophiele uitgaven bestaan, i.e. uitgaven met deze typisch beperkte oplage, genummerde exemplaren, verschillende reeksen naar gelang de soorten papier, gedrukt met keurige letter, vaak met de hand gezet. Met een woord uitgaven waarin de kunde, de kunst en de traditie van den drukker hun eigenlijk hoogtepunt bereiken, uitgaven welke daarenboven ingevolge de hoge prijs tot een bepaalde, niet zeer talrijke groep van lezers of verzamelaars begrensd blijven; lezers voor dewelke het in meer dan een geval meer snobisme dan fijnproeverij is.

Dit alles sluit echter op generlei wijze uit dat in de S.U. een niet gering aantal uitgaven op zeer keurige wijze worden verzorgd, terwijl daarbij steeds de oplage betrekkelijk, ten minste voor onze maatstaven, groot blijft. Enkele dezer uitgaven kunnen dan toch als bibliophiele uitgaven worden beschouwd, als b.v. de Konde van Igors Leger in een mooie naar oud Russisch model gesneden zeer donkere letter en verlucht door Palecha-illustraties (Palecha is een dorp waar vroeger ikonen werden geschilderd en waar heden prachtig versierde dozen in papiermaché worden vervaardigd).

De inspanning bij de keurige uitgaven verwezenlijkt mag bijna als bewonderenswaardig worden bestempeld, indien rekening wordt gehouden met de meestal betrekkelijk lage prijzen van alle nieuw gepubliceerde boeken.

Het uitgeversbedrijf is, in de S.U., evenals elke onderneming, in handen van de Staat. Het is deze factor die ontegensprekelijk op zeer gunstige wijze de prijs van het boek beïnvloedt. En deze factor heeft een onmiddellijke en grote sociale betekenis. Vooral in het domein van het schoolboek en in dit van het kinderboek werden zeer belangrijke uitslagen bereikt en kunnen netjes verzorgde boeken aan ongewoon lage prijzen worden aangeschaft.

3

Het reeds vernoemde jaar 1945 is in de Sovjet Russische boekdrukkunst een datum van belang.

Een te eenzijdig opgevatte doelstelling om in een zo vlug mogelijk

[p. *3]

S. Pozjarski, Band voor Dagboek van Karatygin

S. Pozjarski, Band voor De Expeditie van Nevelski naar de Amoer van V. Trenjov

[p. *4]

N.V. Koezmin, Titelblad van Kozma Proetkov, een satirische dichtbundel

N.V. Koezmin, Illustratie voor de Comedies van de Musset

[p. 55]

tempo een zo groot mogelijk aantal boeken op de markt te brengen (daarbij een markt waar voorlopig het aanbod de vraag nooit volledig dekt), behelst voor het keurig en verzorgd uitzicht der boeken onvermijdelijk een groot gevaar. Wat met de Sovjet Russische uitgaven dan ook het geval is geweest.

In Juli 1945 werd daarom door het Centraal Comité van de Communistische Partij een verordening uitgevaardigd waarbij op het te weinig mooi uitzicht van de boeken werd gewezen. Er werden tevens maatregelen uitgeschreven ten einde in ieder opzicht - papier, druk, letter, illustratie, band - de presentatie van het boek zo vlug mogelijk te verbeteren.

Aan de critiek werd terzelfder tijd opgelegd in de recensies ook over het uitzicht van het boek te spreken, terwijl de Centrale der uitgeverijen opdracht kreeg een bijzondere artistiek-technische school op te richten voor de opleiding van bevoegde krachten, onontbeerlijk voor de ontwikkeling van deze belangrijke sector in zake voorlichting.

4

Zijn de meningen aangaande de waarde en het peil van de huidige Sovjet Russische schilderkunst alles behalve eenstemmig, allen zijn het volledig eens om toe te geven dat de Sovjet Russische illustratie- en graveerkunst omwille van zeer vele hoedanigheden algemene bewondering afdwingt.

Er valt echter dikwijls te betreuren dat de reproductie van menig waardevol en keurig zwart-en-wit werk en meer nog van de meerkleurige illustraties technisch niet met de gewenste vaardigheid en volmaaktheid werd verwezenlijkt. Dit in de eerste plaats wat de tinten en de nauwkeurigheid der détails betreft. Doch sinds 1945 valt er reeds veel verbetering aan te stippen.

5

Heeft de Russische boekdrukkunst nooit op een echte traditie en op een wijd beoefend vakmanschap als deze ten onzent, in Holland, Duitsland,... kunnen bogen, toch had zij een eigen, hoogstaand

[p. 56]

en origineel patrimonium in zake illustratie weten te verzamelen. Vooral op de scheiding van de xix^e en xx^e eeuw was er een groep kunstenaars wier naam wijd buiten de grenzen was gekend. De Sovjet Russische graveerders en illustrators streven natuurlijkerwijze andere doeleinden na. Er kan echter moeilijk worden betwist dat, wanneer naar de intieme wortels van hun gezamenlijk werk wordt gezocht, men onvermijdelijk uitkomt in de voor deze voorlopers typische technische opvattingen en procédé's.

De meest vooraanstaande figuren onder deze voorlopers waren ontegensprekelijk Lanserjé, Doboezjinski, Narboet, Pasternak, Sjarlemanje. Een grote hoeveelheid van hun werk ligt verspreid in de prachtige en kostbare tijdschriften welke gedurende de aanvangsperiode van de xx^e eeuw werden gepubliceerd (en waarop de bibliophielen te Moskou een razende jacht maken) o.m. Apollon, Sjipovnik en vooral Mir Iskoestvo (de Wereld der Kunst), naar hetwelk deze kunstenaars vaak bestempeld worden als ‘miriskoesniki’.

Het werk van de miriskoesniki wordt gekenmerkt door keurige lijnen, sierlijkheid, geraffineerd aesthetisme, een elegante stylisatie, een voorliefde voor de xviii^e eeuwse motieven, een soms overdreven gezochtheid welke nochtans nooit de helderheid en de tere lichtheid van de tekening en van de wit-zwart-schakeringen komt schaden.

Lanserjé, Doboezjinski, Narboet,... hebben voor de Russische graphische school nieuwe wegen geopend. Zonder overdrijving mag er beweerd worden dat wat de omslag, de titelpagina's, de randillustraties, slotvignetten, initialen betreft, de huidige Sovjet illustratie-kunst technisch ten volle door het werk van deze kunstenaars wordt beïnvloed. Evenals de meeste dezer kunstenaars hechten ook de Sovjet illustrators een zeer groot belang aan de omslag van het boek.

Met de steeds sterker uitgesproken neiging om, in het domein van de Sovjet kunst, elke invloed van West Europa (en ook Amerika) te vermijden (en toch iets voort te brengen dat er de evenknie van is, - een der vele Russische paradoxen), kan worden vooropgesteld dat de jonge Sovjet Russische illustratie-kunstenaars meer dan ooit bij hun Russische voorlopers ter school zullen gaan. En wellicht

[p. *5]

N.V. Koezmin
Titelblad voor de verzameling Russische Sprookjes van Serova

[p. *6]

N.V. Koezmin
Illustratie uit Poesjkins ‘Jevgeni Onjegin’

[p. 59]

zelfs het bij hen zeer populair geworden procédé van Masereel als te on-Russisch buiten acht zullen laten.

Er dient toegegeven dat de miriskoesniki vaak iets door en door Russisch bezaten en dat zelfs hun grote voorliefde voor de xviii^e eeuw meer naar de Russische periode van rokoko en pruiken ging dan naar de vele motieven van de West Europese frivole eeuw van preciositeit en vernuft.

6

Onder de voornaamste kunstenaars die zich, wat het Sovjet boek betreft, verdienstelijk hebben gemaakt, moeten vooral vernoemd worden: Aleksejev, Chizjinski, Pozjarski, Rerberg, Kirnarski, Aljakrinski, Bazjanov, Mitroechin, Tsjechonin, Piskarjev, Iljin, Matorin,... enz.

Wanneer men de gehele dertigjarige periode van het Sovjet boek overschouwt, dan stelt men in de eerste plaats vast dat gedurende de aanvangsperiode de opvattingen van de miriskoesniki richtinggevend bleven. Daarneven daagde een andere, zeer linker streving op die gekenmerkt is door een nogal schreeuwerige, gezochte vorm, geheel afsturend op effect, ja op reclame, op plakaat, een vorm die ten dele beantwoordde aan een reeks toen zeer gangbare formalistische of anarchiserende litteraire werken, welke sinds lang als een niet integrerend deel van de eigenlijke Sovjet Russische letterkunde worden bestempeld. Tussen 1917-30 evolueerde de Sovjet Russische illustratie- en graveerkunst, om na 1932 haar eigenlijke richting te vinden. Hier wordt de inhoud, het thema als voornaamste factor beschouwd, terwijl al wat als zuiver of overwegend formalistisch zou kunnen doorgaan, geweerd wordt. Het boek moet zowel door zijn inhoud als door de graphische interpretatie ervan, spreken tot zo breed mogelijke lezerskringen. Eng formalistische opvattingen kunnen op generlei wijze aan deze doelstelling beantwoorden (het bijnaamwoord ‘formalistisch’ is dan ook de meest venijnige beet waarmee een ietwat door afgunst bezeten criticus iemand het artistiek nirwana kan inzenden).

De globale indruk, wanneer men de werken van de miriskoesniki neven deze van de Sovjet-kunstenaars beschouwt, is dat deze

[p. 60]

laatsten in hun producties de ietwat ingewikkelde mystische atmosfeer en de geraffineerdheid van hun voorgangers door een stevig, ietwat eenvoudig, maar zeer decoratief realisme hebben vervangen. Met daarbij een dubbele neiging:

1) de actuele thema's in het licht van wat in de Sovjet critiek ‘revolutionnair romantisme’ en ‘socialistisch realisme’ wordt genoemd, te behandelen (vaak wordt in West-Europa dit aspect van de Sovjet kunst onjuist begrepen en als propaganda bestempeld)

2) de voorbije periodes, b.v. in de illustraties van Sovjet historische romans, te behandelen van uit het standpunt van de actuele Sovjet-mens, namelijk door te onderlijnen wat voor de huidige opvatting van positief of negatief, maar steeds van onmiddellijk belang is. Waarbij steeds de inhoud de voorrang heeft op wat zuiver versierend, ja uitsluitend historisch is.

Het werk van de Sovjet Russische illustratie-kunstenaars wordt daarenboven gekenmerkt door een zeer grote voorliefde voor motieven uit de folklore, zowel uit de traditionele als uit de actuele folklore, aan welke laatste in de regel een niet gering belang wordt gehecht. Deze voorliefde beperkt zich niet uitsluitend tot de Russische volkskunst, maar gaat ook naar de zeer rijke en dikwijls zeer originele folklore van de talrijke volken van de U.S.S.R. Sommige uitgaven over de volkskunst van de volken van de S.U. - uitgaven welke in sommige gevallen bijna tot het eigenlijk bibliophiele genre zouden kunnen gerekend worden -, bevatten vaak een zeer smaakvolle weergave of behandeling van folkloristische decoratieve motieven.

7

Onder de talrijke Sovjet-kunstenaars van het boek gaat mijn persoonlijke voorkeur naar Pozjarski en vooral naar Koezmin. Van Koezmin (die lang voor de Revolutie debuteerde) dienen vooral vermeld zijn illustraties van Poesjkins Jevgeni Onjegin, voor Tartarin de Tarascon van Daudet en voor het tooneelwerk van de Musset.

Vroeg iemand mij een kort lijstje op te stellen van wat m.i. in het domein van het mooie boek (ik verwijs eens te meer naar wat

[p. 61]

hoger over het bibliophiele Sovjetboek werd gezegd) als uitstekend mag beschouwd worden, ik moet het bekennen, het zou een moeilijke taak zijn. En dit om twee redenen: a) het betrekkelijk groot aantal van dergelijke boeken en b) het feit dat de Sovjet Unie in dit domein (hier wordt niet de illustratie bedoeld) nog geen traditie bezit en daarbij een vorm wil tot stand brengen die enigermate nieuw is en vrij van ‘formalisme’, i.e. afbreekt met een niet gering gedeelte van het werk der voorgangers.

Het lijstje zou meer dienen beschouwd als een soort ruiker van mooie veldbloemen, dan wel als een tuil van geselectionneerde, verzorgde, ras-stevige bloemen. Niemand zal echter ooit durven ontkennen dat ook deze veldbloemen hun onweerstaanbare aantrekkingskracht hebben en, zijn zij wellicht min exclusief of min select, zij zijn bestemd voor al wie van een ruiker houdt.

De ruiker zou ik benevens wat reeds vernoemd werd, als volgt samenstellen (daarbij kiezend wat mij het meest bevalt):

1.	- enkele Academia-uitgaven: o.m. Duizend en Een Nacht. Armeense Sprookjes (illustraties van Sarjan). Russische Sprookjes (illustraties van Sjillingovski). Zevenstroom. De Palecha-Kunst (met talrijke reproducties).
2.	- Sommige uitgaven van Lenin, Stalin, en van de Grondwet.
3.	- Enkele kinderboeken geschreven en geïllustreerd door Tsjaroesjin.
4.	- I. Rerberg's Het Leven van Benvenuto Cellini.
5.	- E. Kogan's Farchad Sjirin. Schoppen Vrouw van Poesjkin.
6.	- I. Kritsjevski's Epos der Harten.
7.	- S. Tsjachirjan's Davis Sasoenski (eveneens een Caucasisch Epos met zeer goede illustraties).
8.	- M. Seregin's Ivan de Verschrikkelijke van Kostyljov.
9.	- B. Nikiforov's Het Russisch Volkslied. Sovjet Folklore (waar de kunstenaar op zeer fijne wijze en smaakvol moderne motieven heeft behandeld). Bylines.

[p. 62]

10.	- Favorski's Moskou.
11.	- L. Zoesman's Tijl Uilenspieghel van Ch. De Coster. De Reizen van Marco-Polo van V. Sjklovski.
12.	- Fisjer: enkele boeken over republieken van de S.U. met verfijnde aanwending van motieven uit de plaatselijke tapijtweefkunst.
13.	- enkele werken geïllustreerd of naar maquetten van Grozevsiki en Iljin.
14.	- Ivan de Verschrikkelijke van A. Tolstoj met illustraties van P. Sokolov-Skalj en P. Viljams.
15.	- De Mstera-Kunst (deze is een varieteit van Palecha).
16.	- Kibrik's Taras Boelba van Gogol.