De Gulden Passer. Jaargang 25

[p. 313]

Eduard de Dene als villonisant
door D^r Gilbert Degroote
(Brussel)

Brugge heeft als cultuurmilieu in de xv^e en xvi^e eeuw enkele onzer voornaamste rhetrozijnen voortgebracht.

Anthonis de Roovere (± 1415-1482) was er de eerste rederijker van formaat, de gevierde poëet, tegelijk begaafd voor de beeldende, muzikale en litteraire kunst, de organisator der volksfeesten, niet alleen in een tijd dat Brugge nog de grote wereldhaven was en de Bourgondische hertogen deze rijke en praallievende stad tot een hunner residenties verkozen hadden, doch ook wanneer, nog vóór het einde der eeuwwisseling, het Zwin verzandde, de Engelsen hun handel naar Antwerpen en Calais verlegden; wanneer de oorlogen van Karel de Stoute haar rijkdommen uitputten en, gedurende het rampzalig tijdvak van Maria van Bourgondië en Maximiliaan van Oostenrijk, de stad haar betekenis van oude wereldhaven definitief verloor. De grootheid en het verval van zijn beminde vaderstad heeft A. de Roovere intens medegeleefd. Zijn zwanezang was het incarnacioen op het afsterven van Maria van Bourgondië: in haar tragisch verscheiden heeft hij met weemoed de ondergang van de rijke wereldstad herdacht.

In het xvi^e-eeuwse kwijnende Brugge, waar de oude schittering nog niet helemaal tot dofheid was geworden, met de nog talrijke overblijfselen van vergane glorie en het nog steeds pittoreske volksleven, vertoont het werk van Cornelis Everaert (± 1480-1556) en van Eduard de Dene (1505- ± 1578), alhoewel niet in dezelfde mate, nog iets van de uitbundigheid, zo kenmerkend voor de vroegere periode van welstand en feestdrukte.

[p. 314]

Aan A. de Roovere besteedde D^r G.C. van 't Hoog een uitgebreide monographie⁽¹⁾ terwijl Th. de Jager een bloemlezing uit het werk van deze Brugse dichter samenstelde⁽²⁾. De werken van C. Everaert werden uitgegeven door D^r L. Scharpé en J.W. Muller⁽³⁾. Een dergelijke synthetische poging werd nog niet gewaagd met betrekking tot het overigens nogal verspreide oeuvre van E. de Dene⁽⁴⁾. Inzonderheid zijn voornaamste werk, de grootse gedichtenverzameling: ‘Testament Rhetoricael’, waaraan hij werkte van 1557 tot 1561, werd omzeggens nog niet bestudeerd.

De xix^e-eeuwse rederijker J. Van Damme⁽⁵⁾ heeft in 1838 het handschrift van ‘Testament Rhetoricael’, waarvan hij zelf de bezitter was, gedeeltelijk afgeschreven onder de titel: ‘Letterlijke Uittreksels van een tot hiertoe (1838) niet in het licht gegeven handschrift in versen, ten tijtel voerende, testament rhetoricael van Eduwaerdt De Dene (van Brugge), bij hem zelven geschreven en ondergeteekend’.

Het handschrift van ‘Testament Rhetoricael’ kwam daarna in het bezit van de familie de Wolf te Brugge. G. Gezelle voor zijn taalstudie en L. De Bo voor zijn ‘West-Vlaamsch Idioticon’ hebben het herhaaldelijk geraadpleegd⁽⁶⁾.

In aansluiting bij de door K. de Wolf in ‘Biekorf’⁽⁷⁾ reeds

(1) Anthonis de Roovere, Amsterdam, 1918.

(2) Anthonis De Roovere, Een Keus uit zijn Werk, in de Zonnebloem-Boekjes, uitgegeven door ‘De Waelburgh’ Blaricum, z.d.

(3) Spelen van Cornelis Everaert, Leiden, Brill, 1920; D^r J. Van Ham gaf in Klucht en Esbatement (Dishoeckje N^o 10), Bussum, N.V. Uitg. Mij C.A.J. Van Dishoeck, z.d., p. 35 vlgg. het aan de editie van D^r L. Scharpé en J.W. Muller ontleende kluchtspel Nichte uit.

(4) D^r L. Scharpé heeft in Het Belfort, 1895, pp. 5-17 een overzicht gegeven van het leven van E. de Dene, door ons met nieuwe gegevens aangevuld in Leuvensche Bijdragen, 1942, pp. 126-141; in dit laatste tijdschrift publiceerde D^r L. Scharpé, 1900, p. 5 vlgg., eveneens een verhandeling over de fabelbundel van E. de Dene: de Waerachtighe Fabulen der Dieren; in De Gulden Passer, 1943, pp. 298-300, gaven wij het gedicht uit dat E. de Dene als inleiding liet voorafgaan aan J. Pelser's tractaat Van de Peste.

(5) Cfr. D^r L. Scharpé, Het Belfort, p. 12.

(6) Vgl. K. de Wolf, Biekorf, 1935, p. 124.

(7) Jrgn: 1935, p. 123 vlgg.; 1936, pp. 76-81; pp. 119-124; pp. 301-304; 1937, pp. 176-186.

[p. 315]

in het licht gegeven fragmenten uit het ‘Testament’ - alle ontleend aan het oorspronkelijk handschrift en welke hoofdzakelijk van stichtelijken aard zijn, laten wij hier enkele andere gegevens volgen als bijdrage tot een zo mogelijk vollediger waardering van een veelzijdige en pittoreske figuur onder onze Vlaamse rederijkers en van dezes tot hier toe minst toegankelijk werk.

Het dichterlijk testament.

Zoals bekend bestaat het poëtisch testament gewoonlijk uit een verzameling gedichten voorafgegaan door een proloog, waarop volgen: uitvoerige wilsbeschikkingen met betrekking tot de uitvoerder van het testament en tot de begrafenisplechtigheden; schikkingen tegenover ouders, bloedverwanten en vrienden, waarna gewoonlijk de religieuze orden en de liefdadigheidsinstellingen aan de beurt komen. Adieu's en afscheidsgroeten worden uitgebracht in de loop of aan het einde van ongeveer elk testament. Soms zijn deze uitgegroeid tot een zelfstandig gedicht, zoals b.v. ‘den langhen Adieu’, één van de laatste poëmen waarmede onze dichter zijn ‘Testament’ besluit⁽⁸⁾.

De oorsprong van deze dichtsoort is niet met zekerheid uitgemaakt. In de antieke letterkunde schijnt geen voorbeeld hiervan voorhanden te zijn. In de Franse literatuur zijn er echter verschillende dergelijke gedichten aan te wijzen. Fr. Villon is er niet de eerste geweest die een dichterlijk testament heeft samengesteld⁽⁹⁾.

In het begin der xvi^e eeuw was de invloed, die van Fr. Villon's donker-bewogen kunst uitging, vrij aanzienlijk⁽¹⁰⁾; deze bleef niet tot Frankrijk beperkt maar verbreidde zich eveneens over de

(8) Nopens de adieuliederen als afzonderlijke dichtsoort, zie D^r J.F. Vanderheyden, Het Thema en de Uitbeelding van den Dood in de Poëzie der late Middeleeuwen en der Vroege Renaissance in de Nederlanden, uitg. der Kon. VI. Academie, 1930, p. 77.

(9) Cfr. L. Thuasne, François Villon, OEuvres, Paris, A. Picard, 1923, p. 82.

(10) Cfr. H. Guy, Histoire de la Poésie Française au XVi^e Siècle, Paris, H. Champion, 1910, I, p. 13 sqq., waar hij handelt over de verschillende soorten van testamenten: ernstige, met religieuze of historische achtergrond; andere zijn luchtiger en vrolijker; merkwaardig lijkt: Le Grand Testament de Taste-vin, Roy des Pions (1488), waarop we verder nog even terugkomen.

[p. 316]

Bourgondische erflanden, o.m. bij onze Vlaamse rederijkers.

Onder onze villonisants - zo kunnen we ze noemen, al ware het maar om de blijkbaar aantrekkelijke titel: testament, door sommigen voor hun werk gekozen, ofwel omwille van het motief van het testament dat ook wel eens in hun voortbrengselen opduikt, - mogen we vooral aanstippen: Loys Porquin, met zijn: ‘Uyttersten Wille’⁽¹¹⁾ en met zijn ‘Een lieflick Memorieboeck’⁽¹²⁾; Joncker Jan Van Hembyse met ‘Het Beclach’⁽¹³⁾; Gillis de Rammeleere met ‘Het Testament’⁽¹⁴⁾; Jan Splinters met zijn ‘Testament’⁽¹⁵⁾; Kanunnik Jakob Cammaert met zijn ‘Testament’⁽¹⁶⁾; in Jan Van den Dale's ‘de Wre vander doot’ komt ditzelfde thema voor⁽¹⁷⁾ en ten slotte hebben we hier E. de Dene's ‘Testament Rhetoricael’.

(11) Leeuwarden, 1653, n^r II, 40617 der Koninklijke Bibliotheek te Brussel; degelijke samenvatting er van bij D^r J.F. Vanderheyden, l.c., pp. 80-81.

(12) S.L., 1565, n^r II, 94724 der Koninklijke Bibliotheek te Brussel.

(13) Uitgegeven door de Maetschappy der Vlaemsche Bibliophilen, n^o 1, Gent, D.J. Vanderhaeghen-Hulin, 1839.

(14) Uitgave door M.C.P. Serrure, Vaderlandsch Museum, 1861, IV, p. 177 vlgg.

(15) Behalve voor de titel van zijn gedicht zouden we J. Splinters bezwaarlijk tot de villonisants kunnen rekenen. Het is de genoeglijke geschiedenis van een grappenmakker, die ‘rentemeester’ geweest was te Delft en te Schiedam in twee ‘susterhusen’. Wanneer hij oud geworden is, vergeet men gemakkelijk zijn jarenlange, trouwe dienst. Maar hij verzint een list en weet op behendige wijze de beide kloosters in de waan te brengen dat hij geld bezit, door 's avonds op zijn kamer ‘blikpenningen’ te laten rinkelen. Van dat ogenblik af is hij te Delft en Schiedam een graaggeziene gast. Na zijn dood echter, bij het plechtig openen van zijn koffer, bemerkt men de grap. De ‘provisoer’ zegt:

‘Dese gulden sijn van gouden roet;
Men coopt er wel hondert om iij groot’.

Men voelt de satire op de hebzucht van de kloosters. Daarop volgt het moraliserend slot: ‘spaar een appeltjen tegen de dorst!’ De in dit slot vervatte wijsheid bedoelt de auteur als zijn testament tegenover de lezer.
De tekst van dit gedicht komt voor bij Nap. De Pauw, Middelnederlandsche Gedichten en Fragmenten, Gent, A. Siffer, 1893-1914, 3^e Afl., p. 684 sqq. - Uitgaven van Jan Splinters' Testament, Belzebub's Testament en het Testament van der Oorloghe, waarover J.W. Muller handelde in Tijdschrift voor Nederlandsche Taal en Letterkunde, 18 (1899), pp. 211-215 hebben we niet onder ogen gehad.

(16) Uitgave met korte biographische nota over deze Kanunnik van Sinte Goedele door J.-Th. de Raadt, Annales de la Société d'Archéologie de Bruxelles, VI, 1892, pp. 302-311.

(17) Cfr. onze uitgave van Jan Van den Dale's gekende Werken, Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel, 1944, p. 23.

[p. 317]

Meer dan deze stukken konden wij vooralsnog niet aantreffen doch deze schijnen wel degelijk op het bestaan - ook bij ons - van een vrij drukbeoefend testamentengenre te wijzen.

Wellicht dienen hiermede ook in verband gebracht de verschillende adieu's en testamenten van ter dood veroordeelde hervormingsgezinden uit die tijd waarop reeds door D^r L. Scharpé gezinspeeld werd⁽¹⁸⁾.

(18) In Het Belfort, l.c., p. 6; vgl. aldus ook T.J. Van Braght's tweedelig: Het bloedig tooneel of martelaers spiegel der Doopsgesinde², Amsterdam, 1685, pass.

Testament rhetoricael.

Door deze titel doet de poëet zich blijkbaar niet alleen voor als villonisant doch tevens als een bewust rederijker, welke aldus zijn litteraire nalatenschap overmaakt aan het nageslacht.

K. de Wolf gaf van het oorspronkelijke handschrift⁽¹⁹⁾ een zeer korte beschrijving: ‘groot 20 bij 30 cm., bevat 451 bladen, 14 bladen ongetalmerkt, een voorwoord in verzen, en een inhoudstafel’. J. Van Damme tekende in het begin van zijn ‘Letterlijke Uittreksels’, waarvoor hij gelijkaardige foliobladen als het origineel gebruikte, met betrekking tot zijn voorbeeld o.m. aan: ‘bestaet uit 451 fol. Doch, daer de fol^s 76-77 en 201 door den schrijver, zonder afbreking van tekst, zijn overgeslagen geworden, beloopt het aantal slechts 448, en dat der bladzijden, het werk zijn einde nemende met f^o 451 recto, slechts 895’. Hij liet verder nog opmerken dat er op fol. 229 en 356 van het oorspronkelijke handschrift een briefje geplakt werd met een kort gedicht en op fol. 39 ‘een grove afbeelding van Rhetorica, Prvdentia en Inventio’.

Of het manuscript, in zijn huidige vorm, deze of gelijksoortige bijzonderheden bewaard heeft, werd door K. de Wolf niet aangestipt.

Blijkens J. Van Damme (cfr. hierboven, p. 314) is het manuscript door E. de Dene eigenhandig geschreven en ondertekend.

Het werk zelf is zeer langdradig en bevat c. 25.000 verzen. Naar de gemelde ‘Letterlijke Uittreksels’ en naar wat D^r L. Scharpé

(19) In Biekorf, 1935, p. 124.

[p. 318]

en K. de Wolf hieromtrent mededeelden, kunnen we de inhoud er van als volgt samenstellen:

1.	de verschillende schikkingen worden opgesomd welke de dichter treft ten opzichte van zijn eigen ziel en lichaam; men hoort er over zijn ‘jonsten’ aan kerken, kloosters, scholen en gilden (ff. 10-130).
2.	daarna volgt een regeling in verband met zijn aardse goederen; hij gedenkt vrouw en kinderen, vrienden en kennissen (ff. 130-181).
3.	vervolgens richt hij allerhande vermaningen en raadgevingen tot de geestelijke en wereldlijke overheden, en ook, met het oog op de zeven hoofdzonden, tot al de mensen (ff. 182-440).
4.	eindelijk besluit hij zijn ‘magnum opus’ met een samenvattend en algemeen vaarwel, ‘den langhen Adieu’, met een beroep op de drie testamentarissen: Redene, Goetdyncken en Discretie, en met een paar grafschriften (ff. 440-451)^(20).

We hebben reeds aangestipt dat onze dichter van 1557 tot 1561 aan deze verzameling arbeidde. Hij schijnt er als het ware een eigen anthologie aan te leggen, waarin hij zijn veelal onbeheerste welsprekendheid aan alles meent te moeten wijden wat hem maar voor de ‘pen’ schijnt te komen.

Hij begint zijn ‘Testament’ onder aanroeping van ‘de drie Zantinnen’, als vroom broeder van de gelijknamige inrichting:

‘Catharina / Barbara / Magdaleene

Whiens ghildebroeder / huut een godsvruchtich beminnen

Ick zy onweerdich onreene...’

De ondertoon die zijn bundel doorzindert lijkt wel deze van de dood, waardoor E. de Dene als het ware nog tot het herfsttij behoort, en het treft reeds bij de aanvang, hoe hij, naast het speelse van menig vers, al spoedig herinnert aan het welbekende: ‘Memorare novissima’ wat de aanleiding vormt tot het oproepen, in een refrein, van allerlei figuren uit zijn tijd.

(20) De fragmenten, welke we hier weergeven, zijn ontleend aan het afschrift van J. Van Damme hetwelk, door D^r L. Scharpé, zeer nauwkeurig genoemd wordt; ze zijn diplomatisch en de versnummering hebben we zelf aangebracht. Deze ‘Letterlijke Uittreksels’ berusten op het stadsarchief te Brugge.

[p. 319]

Verder zien we dat hij op zijn slaapkamer schrijft:

‘Voorts beghonstick in myn doormter schryfvende stille
Myn wyf huut om zurckel ghynck als de ghestoorde

Ick screef/ en dit es myn huuterste wille

Alsoo hier naer volght van woorde te woorde

Oock maeckende myn staet met goeden accoorden’

Hij wil zonder enige plechtigheid begraven worden in het ‘Sint Janshuus’ en een jaargetijde wenst hij niet.

Zijn parochiepastoor, de kloosters en kerken van Brugge bedenkt hij met refreinen; in het bijzonder wijdt hij een uitvoerig gedicht aan de 28 vensters, met hun 3 afdelingen, van de kerk der Augustijnen-broeders en het is, met menig ander dergelijk poëem, cerebraal maakwerk van de vervelendste soort; daarna heeft hij het over de ‘Caermer-broeders’, bij wie hij ‘zomtijds ghebrast [heeft] inde reiftere’.

Zijn bedenkingen en raadgevingen wisselt hij af met liederen en jaargedichten welke in geen of in los verband staan met elkaar; of met niet onwelluidend woordgegoochel, waardoor hij als typisch rederijker ontpopt, zoals:

Somme der ganscher theologastrie

Speculum lupanarizantium

Iuramentum gansmachtidis

Bribbelamentum vetulorum vetularum

Lourdardus de vita briguardorum

Tartaretus de modo caccandi

Lapsimarsorium japsandi⁽²¹⁾

Dan gaat hij verder weer de lof van de heilige Barbara verkondigen. De ‘hallebardiers’ gunt hij na zijn dood twee ‘groene waterstocken / Om elck andren naer tlyf te darsschene’; aan de ‘bolders’ zegt hij, dat, alhoewel gildebroeder, hij nooit lidgeld betaald heeft; de schutters wenst hij iedere ‘Schietdag’ een ‘carre poteerde’. Van zijn eigen familieleden, inzonderheid van zijn vrouw en kinderen, neemt hij afscheid:

(21) Sommige dezer wendingen vinden we terug in zijn ‘den langhen Adieu’ die hier verder volgt.

[p. 320]

Myn Weduwe

 

Goetjonstich wilickse niet wesen contrarie

 

Ken maeck van tgoed gheen werck / ick spint al te vlasse

 

Ick laet huer volghen / gheel huer duwarie

 

Alvoren / datse eerst huer pennynghen passe

5

Van den alder ghereerdsten huut myn gheltcasse

Midsgaders oock de myne der mede in begrepen
Gheef ick in testamente van nu voort an
Ghevoolense deerste nacht gheen doonepen
Voor tjaer / mueghen hebben / een ander man
Deen rauwe zal dander vercoelen dan

In ‘Leuvensche Bijdragen’⁽²²⁾ haalden we de verzen aan waarin E. de Dene verschillende wenken geeft aan zijn zonen; voor zijn drie dochters vinden we hier nog het volgende:

Myne dochtren ghecommen eensdeels thuwen jaren

En constick noyndt veel eerdsch schat vergaren

Beveel hemlieden / dies spa ende vrouch

Datse God beminnen / end huer eere bewaeren

Zo hebben zy schat ende goeds ghenough

Van hemlieden drie / een / ofte twee

Als ick zal (hop ick) inder Gods ghelee

Zullen huerlieder moeder by staende blyfven

Maer beveel hemlieden / by goeden beschee

Datser emmers achter niet en leeren kyfven

Ofte zynser inne te hooghe gheleert

Das ghelicx zynde by huer ghezeten

Doch datter elck zynen zin afkeert

En datse die lessen / eer zy worden vermeert

Met myn doodt / beede tsaemen vergheten

Zijn ‘inctpot, pennen, schriftooris’ maakt hij over aan ‘oudbolleghe clercken van tsmoeders zyde’:

Al myn pypers halaem incpot schriftooris

Pennen naer of ghesneden van myn broeders // tyde

Gheefick als dynckende / dat oorboor // is

Indiender in myn sterfhuus zo veel ghehoor // is

Oudbolleghe clercken / van tsmoeders // zyde

(22) 1942, p. 133 vlgg.

[p. 321]

De huisbel geeft hij, mits toestemming van zijn weduwe, aan de ‘clynckers der brugsher stede’:

De vier clynckers der brugsher stede
Indien zy wilden beyaerden / over my
Naer myn doodt / gheef icxse tdraghene mede
Behoudens myne weduwe tconsent der toe dede
De belle die aan myn voorduere zy

Het ‘Testament’ bevat heel wat poëzie die stamt uit de sfeer van het erotische en zelfs van het triviale, welke in scherpe tegenstelling staat tot het hoog aantal gedichten welke hun ontstaan danken aan een religieuze bewogenheid. Volgend liedeken is in dit opzicht, mede om de afwisseling van Vlaamse en Franse regels, kenschetsend:

Tant que vivray

Zo bem ick noch niet doodt

Ie serviray

Tvrauken in huren schoot

Iusques a tant

Dat huer buucxken word groot

Par son playsir

Nam icxse by der handt

Pour mon desir

Leed icxse an eennen cant

Nous feismes bonne chiere

Wy screvent anden wandt

Son alyance

Was een dobbel kansse

Zou was by my

End ick daer by

En ma playsance

Was ick ten dansse

Puisque ainsy // doe waeren wy

Par bon vouloir

Waeren wy vroylick daer

Gentil debvoir

Dede zou tmywaerts claer

Fort amoureux

Toufde zou my voorwaer

Le bon accoeul

Huers lichaem gracieux

Tristesse doeul

Verjough victorieux

[p. 322]

30

Nous feismes bonne chiere

 

Met herten couragieux

 

Son alyanche &^a

 

Du bon du coeur

 

Goethartich ghemaniert

35

Ioyeulx labuer

 

Hebben wy ghehanthiert

 

Et gentillesse

 

Minsaemich daer verziert

 

Par hardiesse

40

Creegh ick van huer consent

 

Et sans rudesse

 

Tusschen vier aermkens gent

 

Nous feismes bonne chiere

 

An Venus tafelment

45

Son alyanche &^a

 

Princesse myn

 

Pour tousjours tryumpher

 

Dyn claer aenschyn

 

Me faict perseverer

50

In huwe liefde heet

 

Madame par amours

 

Gheen ick en weet

 

De qui jattens secours

 

Dan van hu ghereed

55

Oft anders nuyct et jours

 

Zo moestic draeghen tcleedt

 

De doeul en noir velours

 

Son alyanche /

 

Was een dobbel kansse

60

Zou was by my

 

End ick daer by...

De voorstelling van de ontrouwe vrouw, in de middeleeuwen en de xvi^e eeuw zo gangbaar, komt hier ook voor, waarbij de dichter de ongelukkig-gehuwde mannen berusting en moed inspreekt:

Myn Wyfveken es myn wyfveken
End ick bem huren man
Lack es in huer bedryfveken
Waddynghe lighter an
Onder eennen hoop gendaermen
Can zou huer wackerlick verwaermen
Dees neerynghe zou can
Zou ghaet als de pronckcaukens
In een fraey clocxken // snel

[p. 323]

10

Steppende zeer naukens

 

Zulck kent dit mocxken // wel

 

Tsnuchtens tylick tsnavents laete

 

Rynckelroyet achter straete

 

Tes een leylecker vel

15

Parnaetjens en zulcke fruutjens

 

Zou huter mauwe gheeft

 

Met jonghe mispel ghuutjens

 

Zou dicwils zondich sneeft

 

Caeperkens metten wyn int zoken

20

Can zou meesterlicke coken

 

Dees gracyen zou heeft /

 

Zou draeght trypen pantouffelkens

 

Omtrent een duumken breed

 

Met twee fluweele mouffelkens

25

Huer handekens zyn becleed

 

Tsnuchtens vrough ter eerster messe

 

Vyndse huere coppelesse

 

Die hueren ubi weet

 

Dit aerdich zoete doontjen

30

Comt haestich rechtevoort

 

Daer huer menich persoontjen

 

Ontbiedt maer met een woord

 

Met hanneken Pierken Copken Claeyken

 

Wintse inden mey een zomerbaeyken

35

Met fluweele gheboordt

 

Ze doet wel huer besoengneken

 

Secretelick ghemaniert /

 

Tes jammer dat dit schoon troengneken

 

Hem niet bet en regiert

40

Tcan hem lodderlick pareren

 

Als ter buerse wil passeren

 

Tcomt amoureux verchiert

 

Appelkens van Oraengnen

 

End ander liefvelick fruut

45

Brynghtse dickwils huut spaengnen

 

In huren schoot gheduut

 

Van huer wercxken es zou milde

 

Zou gherieft een schaemel ghilde

 

Om eennen vlieghuut

50

Princelicke mannen

 

Die dus meshuwet zyt

 

Wilt druck huut therte bannen

 

En passeert huwen tydt

 

Es hu wyfveken lack van aerde

55

Blyfter mede de ghepaerde

 

Peynst hy verwint die lydt /

[p. 324]

Het klankschilderend talent en het satirisch vermogen van de Dene die ons in bovenstaand liedeken treffen, samen met de talrijke woordvondsten, verloochenen zich slechts zelden in de meeste zijner liederen. In het navolgende klinkt de ruwe lach der middeleeuwse boerden:

Éen ander liet

huut Raxiamus bondeken

Om der mede ziet

Danssen een rondeken

Een nieu huepssche ghehuwde vrauwe
Van eenen rycquaert zeer bemint
Gheerne wouf hy up haer ghetauwe
Dicwils wasser oock toeghezint
Omme tsaemen marjoleren
Ghynghen wandelen huter ste
End om tbancket daer fraey stofferen
Droughen den wyn met flasschen me
Zelveren croesen ende schaelen
Waerer oock ghebruneirt wit
Elck zochter Venus cheyns betaelen
In liefden waeren zy bee verhit /
Zy reysden ter ghestelder huren
Van spyse voorzien zonder bezwaer
Maer twee ghezellen van avonthuren
Die volghdense van verre naer
Omme dien rycquaert minnen leeren
End huutrechten die vrauwe lack
Duvels hoofden en duvels cleeren
Droughen zy me in eennen zack
Zy laeghen ghedoken achter een haeghe
Te wylent dat rycquaert besich was
Daer rees up een donderslaeghe
En tblexemde zeere up dat pas
Ieghens tempeest luden de clocken
Dus hebben dees twee ghezellen zaen
Haer duvels hoofden anghetrocken
Haer duvels cleeren oock anghedaen
Daer dander twee laeghen dees ghezellen
De bruloft ghynghen bestoormen zy
Duer dicke duer dinne met hueren bellen
Rommelden tot ser quamen by
Rycquaert hadde groote vaere
Duer dit duvelssche gheluudt
Zy liettent daer al teenegaere
En schoyde wech met zyn zoete bruudt

[p. 325]

 

Twas der ghezellen begheeren

 

Datse naemen zoo den vlucht

 

Zy ghynghen dryncken en vroylick smeeren

40

Zy vonder den haeszack metten bucht

 

Rycquaerts keerle croesen en flasschen

 

Eer zy mochten zyn bekent

 

Eer mense mochte daer verrasschen

 

Steeckent in huren zack al gent

45

Anderssins ghynghen zy hem vercleeden

 

Dander bleven int loopen moe

 

Met pack ende zack onder hem beeden

 

Schoyden zy naer taveerne toe /

 

De weerdinne was goederhande

50

Zo was hy oock Ian goede weerdt

 

Rycquaerts keerle bleeffer te pande

 

Voor zes guldens daer vertheert

 

Waer zy met tzelverwerck bevoeren

 

En rycquaerts tassche bezelvert wyt

55

Zullen wy hier naermaels roeren

 

Ende vulzynghen / een ander tydt

 

Oorlof elck amoureuse ghilde

 

Die Venus wercken meest behaeght

 

Als ghy wandelen ghaet int wilde

60

Secretelicke te neste draeght.

Deze en dergelijke stukjes hebben meestal een epische allure zoals ook onderstaande, soms weinig kiese tekening van een meisje en haar verleider:

Tzoud een meysken ghaen om wyn
Tsnavents inde mane
huer volgd eennen knispaert fyn
Tot voor by de craene
Verschiet niet hier // sprack knispaert fier
Maer vrauwelick dier
Pyndt doch tstille tstaene
Hu hebick ghewacht // om desen nacht
Schoon lief met my te ghaene
Ten mach niet wesen tmeysken sprack
Myn morken zou my quellen
Knispaert clouck naer zyn ghemack
Int wiel ghyngh hy se vellen
Laet staen laet staen // laet ghaen laet ghaen
Riep tmeysken zaen
Ghy zoudt my zeker zeer doen
Mindt ghy my nu // zo zweer ick hu

[p. 326]

 

Ien zullet my niet meer // doen

 

Tschilde tmeysken niet een haer

20

Knispaerts frobbeleren

 

Int wafelcraem ghynghen der naer

 

Zeer vroylick bancketeren /

 

Den wyn gecruud // droncken zy huut

 

Als een vrau bruudt

25

Zat tmeysken goederhande

 

An Venus braem // int wafelcraem

 

Den wynstoop bleef te pande

 

Onderweghe zoot geviel

 

Naer amoureuse chieren

30

In tvoornoemde craenewiel

 

Ghyngh hy tmeysken festieren

 

Ziet Knispaert ziet // wats myns gheschiet

 

Aldus om niet

 

Mueght ghy my ghaen tekere

35

Twierd huren danck // diese hyse schanck

 

Een stootten voor huer eere

 

Knispaert track van danen voort

 

Tot up de Vlamincbrugghe

 

Tmeysken by huer selfs accoordt

40

Viel daer over rugghe

 

Knispaert bezweet // gaf huer ghereedt

 

Daer coud end heet

 

En niet daer tseghen zeyse

 

Maer liettet zaen // innewaerts ghaen

45

Als voor de derde reyse

 

Cnispaert bleef dit meysken by

 

Zoot quam by ghevalle

 

Inde stove ghynghen zy

 

slaepen bachten walle,

50

Peynst hoe dat voer // dit meyskens moer

 

Die up tclyncksnoer

 

De duere heeft ghelaeten

 

Als tmeysken fraey // hilt huer labaey

 

Die zonder wyn daer zaeten

55

Tmeysken was en bleef ghepropt

 

Met blyden upzette

 

Voor tstove heester een gheclopt

 

Met een ronde bonnette

 

End om ghewin // lietmen hem in

60

Naer zynen zin

 

Wild hy een vrauken hebben

 

Knispaert terstondt // die was goet rondt

 

Liet tmeysken by hem crebben

 

Eerlick schietter Knispaert of

[p. 327]

65

Want zyn lust cesseirde

 

Dander sprack hem danck en lof

 

Dat hy hem zoo stoffeirde

 

Eer Knispaert ghynck // den jonghelynck

 

Een gouden rynck

70

Van zyn handt wild hy blooten

 

En lietse daer // dits claer en waer

 

Te pande voor twaelf grooten

 

Princhelicke meysken gent

 

Wackerlick te beene

75

Als men hu tsnavents om wyn huutzendt

 

En ghaet doch niet alleene

 

Ia want Knispaert // clouck onvervaert

 

Naer zynen aert

 

Zou tooghen oock zyn treken

80

End in hu schilt // jae en ghy wilt

 

Zoud hy zyn lanche steken

Steeds verdiept in hetzelfde populaire rijmenspel laat hij zijn verzenstroom ruisen; nu eens heeft hij het over de ‘coppelessen’ en de ‘lichte vraukens wuenende in twaelfvaert straetken’, dan weer plaatst hij de eerbare vrouwen uit de bijbel en de klassieke Oudheid tegenover ‘doncuussche’, in droge refreinen, waar b.v. de regels als aanvangswoord hebben: ‘wech’ en ‘comt’:

Wech Cleopatra ghy luxurieuse // vrauwe

Comt weerdeghe Hester myn ferie verchieren

Wech Messalina / periculeuse // trauwe

Comt Rachel die ick als damoureuse schauwe

Wech wanckelbaer Brezeda / vul van dangieren

Comt edele Suzanna reyn van manieren...

Het in de middeleeuwen veel voorkomend motief van twee vriendinnen, die een gesprek voeren over hun wederzijdse huwelijksbevindingen, ongemerkt afgeluisterd door de dichter, treffen we hier ook aan; dit doet denken aan het bekende gedicht ‘De Stove’ van J. Van den Dale.

In vele gevallen heeft de Dene zijn natuurlijke opwinding niet kunnen dwingen in de regelmaat van een gewoon beheerste taal, waarvoor volgende regels uit zijn ‘Twaelf clausulen vanden dronckaerts’ typerend lijken:

Wech ghy Marcus anthonisten wech baldadighe zacken
Snoode ghulseghe dronckaerts die groote backen

[p. 328]

 

Int lichaem besteidt

 

Hu zelven uptassende veel onghemacken

5

Duer hu ghieten gaepen ghulpen en innesmacken⁽²³⁾

In dezelfde sfeer horen ook thuis zijn ‘Lof vanden Wyne’ en zijn ‘Balade vanden Wyn’; zijn ‘Argumentich proces’ opgesteld in ‘rhetoricale snede’ en waarin aangetoond wordt:

Wie van hem beeden de beste es

Dronkenscap ofte soberhede

en de soberheid aldus besluit:

Adieu besmatert dronckaert end ick verhuse

Naer abstinentie myn oude cluse

Hu ydel clap staet my niet langher an

Hu keelgat gaept als een watersluse

De voorguele es rechts een coornemuse

Die elck van beeden niet verzaet wesen can

Een dronckaert es / daer me scheedicker van

Tsvyands instrument / clouck ende coene

Omme zyns onwetens / alle quaet te doene /

Als afwisseling worden b.v. anagrammatische verzen ingelast als deze:

Culeg silenroc	Geluc Cornelis
Lew edeog team	Wel goede maet
Nait stad nee moc	Tjan dats een com
Culeg silenroc	Geluc Cornelis
Coo edem neppoc	Ooc mede coppen
Ne eknord seam	En droncke maes
Culeg silenroc	Geluc Cornelis
Lew edeog team	Wel goede maet

om dan weer verder te gaan met een liedeken:

Aen de Slampampers jongleurs ende schotsche paepen
Die tkeelgat weten niet te bedwynghene

(23) Vergelijken we hiermede het fijne, opgewekte begin van Le Grand Testament de Taste Vin, Roy des Pions:

Au nom du pot, au nom du verre

Au nom de la grosse boteille,

A qui, comme bien povez croire

J'ay maintes fois tiré l'aureille...

(Vgl. An. de Montaiglon, Recueil de Poésies Françoises des XV^e et XVI^e siècles, Paris, Janet, MDCCCLVI, T. III, p. 77 vlgg.).

[p. 329]

dat onder zijn drinkliederen uitmunt door klank en rhythme, en waarin sappig, het genoegen aan het leven zelf, uitgezongen wordt:

Weerdinneken ontsteict ons een vul vat
En brynght ons goe pottaige
Dat eerste bier was veel te plat
Ten hadde gheen couraidge
Reprinse - Weerdinneken &^u
Wy hebben een durstich keelgat
Ten mach gheen drooghe fouraidge
Dus drynck wy daeglicx tbuucxken zat
In Bachus hermitaige // Weerdinneken &^u
De minste tueghe een claverblat
Alsoo es ons usaige
Elck onser gaedert gheenen schat
Dan tslichaems avantaige // Weerdinneken &^u
Alst al ghepoyt es moe en mat
Gheworden povers paidge
Naer thuseken metten cruce dat
Word dan ons pilgrimaidge // Weerdinneken &^u
Wy hebbens beter eens ghehad
Vraulicke personnaidge
Brynght ons van daer de cat up zat
Schoon amoureux visaige // Weerdinneken &^u
Zo langhe dat wy hebben wat
Van spaeren speelwy schuvaidge
Wy zitten eecken plancken glat
Met sober habituaidge // Weerdinneken &^u
Wie wast die laetst voor my bad
Hier an des tafels staidge
Ick brynght den laetsten dieder at
Om winnen bierbuucx gaidge // Weerdinneken &^u
Zomtyds bezoucken wy Venus bat
In een doncker passaidge
Al word wyr omme bachten nat
Wy schoyen naer bruwaidge // Weerdinneken &^u
Wy hebben hier gheen zeker stad
Voor een vruecht veel quellaige
Laets vroylick zyn / maer niet te brat
Doende Bachus hommaidge // Weerdinneken &^u
Weerdinneken ontsteict ons een vul vat
En brynght ons goe pottaige
Dat eerste bier was veel te plat
Ten hadde gheen couraidge /

_**_*

[p. 330]

Ten slotte willen wij nog de aandacht vestigen op het, in menig opzicht, merkwaardig gedicht: ‘den langhen Adieu’.

Het is naar alle waarschijnlijkheid zo geheten omdat het een van de langste gedichten is uit het ‘Testament’ - het telt 301 regels - tevens omdat het als de zwanezang is van de dichter.

Belangwekkend lijkt het ons als het volledigste vaarwel aan al het aardse, vooraleer ‘te reysen naer Adams moer’, dat we vooralsnog, in een dergelijke vorm, van een Vlaams rederijker kennen; daarbij ook als uiting, althans wat het eerste gedeelte betreft, van een nog typisch middeleeuws provincialisme. We kunnen immers vaststellen hoe de Dene zijn adieu's richt tot ‘Vlaendren int ronde’, tot de voornaamste steden, gemeenten en dorpen, waarbij ieder met zijn bijzondere scheldnaam bedacht wordt (verzen 1-75)⁽²⁴⁾.

Het is bekend hoe de locale nijverheden, de eigen voorrechten en bronnen van welvaart van elke stad, niet zelden een onderlinge afgunst tot gevolg hadden; het gemis aan veelvuldige betrekkingen door de schaarste aan gemeenschapsmiddelen, het leven binnen een beperkte en vaak bekrompen begrenzing, verklaren voor een goed deel de veten tussen steden en gemeenten onderling, het smalen op elkaar en het wederzijds toedichten van spits- en spotnamen. Egoïsme en broodnijd scherpten niet zelden de vernuftige vindingrijkheid van de middeleeuwse volksgeest nog aan.

Wat betreft de mogelijke oorsprong van deze spotnamen in E. de Dene's gedicht, kan men vaststellen:

1.	dat deze dikwijls verband houden met een bepaalde locale bedrijvigheid: b.v. cupers van Damme; beenhauwers van Male; Hudevetters van Gheerdsberghe;
2.	eten en drinken spelen een rol in de ironiserende naamgeving: b.v. Snoecketers van Axel; Roodbierdrinckers van Harlebeke;
3.	vele spitsnamen schijnen op een bijzondere eigenschap te wijzen, doch in hoever deze namen verdiend waren, kan evenmin

(24) Deze eerste 75 regels werden, vooral om de folkloristische eigenaardigheden, reeds gepubliceerd door A. Gittée, Volkskunde, 5^e Jrg., 1892: Steden en Dorpen tegen elkaar, pp. 125-151 en p. 167 sqq.; - vroeger ook door B^on J. de S^t Genois, in Messager des Sciences et des Arts de la Belgique, T. VI, p, 19; J. Fr. Willems in Belgisch Museum, 1839, p. 99 sqq.

[p. 331]

	uitgemaakt worden: b.v. Kaalheeren van Gysegem; Gierigaards van Audegem; Zuipers van Damme (vgl. met cupers!); Dieven van Erpe;
4.	de bijnaam lijkt soms op een bepaalde bodemteelt te zinspelen: b.v. Raepeters van Waes;
5.	andere namen vinden hun verklaring in een geschiedkundig of verdicht voorval: b.v. Maneblusschers van Mechelen.

Deze schertsnamen konden ook op een plaatselijk feit berusten, thans vergeten, dat de buurman echter veel pret verschafte, zodanig dat de bijnaam bleef voortleven. Deze neiging om ‘op de kap van de buurman te zitten’ werd reeds vroeger opgemerkt⁽²⁵⁾.

Van de verzen 75-296 volgen zijn adieu's, zonder veel plan of logisch verband. De poëet lijkt er zich te bedwelmen aan zijn eigen woordenroes en vooral bezorgd maar niets te vergeten in dit opperste afscheid dat reikt van de Brugse torens tot ‘al de brugsche brugghen, aexterooghen, vlieghuten, hoornebeesten, mugghen’.

In zijn toon treft soms een mengsel van luchthartig cynisme en komische ernst. Zijn los knittelvers kan echter wel een bekoorlijke klank hebben, zoals b.v. in v. 126:

‘Ghy clappeykens wiens tonghe clyncken als bellekens

Adieu’

E. de Dene was allerminst een purist als zijn rijmgenoot A. de Roovere en als niet een rederijker doorweeft hij achteloos zijn verzen met allerlei Latijnse en Franse wendingen, zoals we hierboven reeds zegden, benevens met tal van zelfgesmede woordcombinaties.

Ten slotte heeft men (v.v. 297-301) de gebruikelijke verontschuldigingsverzen.

Scheldnamen op gemeenten en steden waren bij hem tot een soort van poëtische gemeenplaats geworden gezien het herhaaldelijk

(25) Vgl. voor de eventuele oorsprong van al deze namen de gemelde bijdragen van A. Gittée e.a. onder (24) reeds aangestipt; verder ook nog: Mone, Anzeiger für Kunde der teutschen Vorzeit, 1835, p. 299; B^on Reinsberg-Düringsfeld, Internationale Titulaturen, 1863, II, pp. 45-48; Lambin, Belgisch Museum, I, p. 270; Mertens, Lettervruchten van het Leuvensch Genootschap ‘Tijd en Vlijt’, 1847, II, p. 236; J. van de Velde, Belgisch Museum, III, p. 176.

[p. 332]

voorkomen er van in het ‘Testament’, en dit soms met een of andere variant; inzonderheid het hieronder volgend refrein preludeert op het bont repertorium van dergelijke benamingen in het opperste vaarwel van ‘den langhen Adieu’. Dit geval van zelfherhaling is niet het enige in de Dene's bundel en meteen treft ons het geïmproviseerd karakter van dit zijn memorieboek, waaraan hij zijn impressies, zelfs de meest vluchtige, zonder veel onderscheid of kritische zin, toevertrouwd heeft.

Hier gaat het gemeld refrein, ter vergelijking met de daaropvolgende ‘langhen Adieu’:

Refereyn up verzenderkens dach

Twelck den eersten april te zyne plach /

Tsa lichtvoet myn lyfcnape fraey ende fier
Met veel beraus houdick myn bruloft schier
Dies moetje den boonacker up ghaen pleyen
Eerst wilick hu zenden naer twest quartier
Te Curtrycke zult ghy doen backen pasteyen
Om conynen moet ghy te Dunkerke reyen
Om drynckers te Winnocxberghe der naer
In Thilleghembusch zult ghy hauwen de meyen
Cappoenen moet ghy coopen te Meessene zwaer
Te Moerbeke vyndt ghy goe room voorwaer
Bestiert my dit / ghy zult de bruloft wenden
Wel meester ghy zeght wel / maer daers een maer
Ick vreese tIan dat ghy my wilt verzenden
Neenick kir ick zoud een quack liefver waer ick dood
Reyst tOosthende om mostaert / zou wordter noodt
Te Dentelghem zult ghy de papeters spreken
Bezoorght oock zout van Biervliet in een slaussche boot
Laet my musselkens van Brugheers oock niet ghebreken
Noch Blankebergsche gheernaert voor een paar weken
Brynght peperlooc van Ecloo dat de bruud wel mach
Bespreict te Coolkercke waermoes rasch onbezweken
Raepen vyndt ghy in Brabandt zoot voortyds plach
TIan meester ick waen ick noyndt tsgelycx en zach
End hier gheseyt / eer ick wil wech belenden
Met dat juiste nu es verzenderkensdach
Ick vreese tIan dat ghy my wilt verzenden
Voorwaer neen ick Lichtvoet houd dat in pachte
Meent ghy dat ick de lueghenaers van Ardenburch slachte
Neenick niet twaere emmers quaelick ghedaen
Dus hoort noch tmynder bruloft by daeghe by nachte
En wilick hekelaers van Ofstaede ontfaen

[p. 333]

 

Laet de slaepers van Vuerne / oock an deen zyde staen

 

Noodt oock gheen drooghaerts van Werveke niet

 

Tuusschers van Theemseke laet die voor by ghaen

35

Oock de platte ghezellen van Sledynghen ziet

 

Dovermoedeghe van Ronsse ooc voor by schiet

 

Zultje Lichtvoet / en Casselsche vechtende benden

 

Maer meester / in al wat ghy my te doene ghebiedt

 

Ick vreese tIan dat ghy my wilt verzenden

Prinche

Kir lichtvoet trect duere / ghewillich wilt schoyen
Te Meenen daer zult ghy gheloyden cnol poyen
En van danen zultje reyen dit moetje weten
Dat de kynders van Ypre tgars commen stroyen
De blootvrauwen vyndt ghy in tstove ghezeten
Darynckbarners vanden vryen / bidt die int vermeten
Gheen grootsprekers van Thoroudt of ze maecten geschil
De Reppelmondsche tholnaers / zeght vry myn secreten
Om tsbrulofts thol ontfanghen / elck als hy wil
TIan meester doet dat zelve / want zonder bril
Zaegh ick niet hoe ick dit last zou vulhenden
Dat meer es / tes nu deersten dach van April
Ick vreese tIan dat ghy my wilt verzenden

Aucteur

Mynen langhen adieu

Niet oudgestich

In tjaer ghemaect nieu

1500 ende tzestich⁽²⁶⁾

Adieu voorts noch ende wederom oorlof adieu
Al dat oud was / ende zuchtent gheworden nieu
Adieu en al dat zy binden Brugsche mueren
Adieu alle brauwereyen / daer men goet mout brieu
Van tschoon schepminnewaeter duer de drie dueren
Adieu visschers die ter reye naer paelyngh pueren
Adieu moeten oock binden vichtien daeghen ontfaen
Die vanden helighbloetdach zoo langhe tzal ghedueren
Gecleedt onghecleedt / ende baervoets ommeghaen
Adieu zomerkelder daer de acht leeuwen up staen
De carperkeyte drynctmer vry van assyse
Adieu / an alle de marctwyfs doende vermaen

(26) Dit gedicht Mynen langhen adieu werd meer dan eens verward met het eigenlijke Testament Rhetoricael zelf (vgl. ook D^r L. Scharpé, Het Belfort, p. 9). - Daar de eerste 75 verzen reeds gepubliceerd werden en omwille van de gedwongene beperking, wordt het poëem hier vanaf v. 76 weergegeven.

[p. 334]

 

Dats hemlieden clokeren met ghewoonlicker spyse

 

Oorlof nemen zo bem ick oock van den advyse

90

An dappelmanden radysen menich musselvoer

 

De vueghelmarct pottemarct ick inghelycx bewyse

 

Adieu / eer ick reyse naer Adams moer.

 

 

 

Adieu tsint Donaes an der musycken zanck

 

Sint Salvators verchiert metten ommeghanck

95

Als busschoppelicke kercke / oock oorlof neem ick

 

Tonservrauwen daer es de thorre lanck

 

Adieu van Sint Gillis der clocken gheclanck

 

Oock an alle die daer wuenen in tquartier stick

 

Och doch ick hebber voortyds verwaermt den rick

100

Maer / dats al gheweist in diebus illis

 

Niet meer eylaes / doe ick derwarts beschick

 

Want metten drie leden nu tmynent gheschil is

 

An meester Andries schoolmeester van Sint Gillis

 

Neemick oock adieu eer ick zal moeten ghaen

105

Summus amicus meus ex millis

 

Tandren tyden heeft my zomtyds boorghbier huutghedaen

 

Ick gheloofver noch vyf of zes bierkens staen

 

Dat hy daer in maecke doch gheen beroer

 

Ick zalse hem betaelen tmynder weercomste zaen

110

Adieu / eer ick reyse naer Adams moer

 

 

 

Adieu alle lapperdeys van vreimden ordune

 

Knyebooters meest voorknye draeghende crune

 

Iabbens cloetens cluntens vodden vrau vulen

 

Gesoffraende morjaenen wat streckende up tbrune

115

Adieu breebaerden maeckende groote mulen

 

Adieu alle die onder tcloterspaen schulen

 

Wiens capeeukens zyn becleed met een bieseken wit

 

Adieu die by nachte gheerne steken bulen

 

Metten vuusten weerende / daer zulck tsdaeghs up zit

120

Adieu die met tleylecker evel zyt besmit

 

Adieu alle oude suffaerts / en jonghe ghesellekens

 

Adieu cisteernen daer men Salus populi huutpit

 

Adieu alle kercken cloosters godshuusen cappellekens

 

Adieu alle cortghehielde ende lacke vellekens

125

Die consenteert zwygende / met eennen loer

 

Ghy clappeykens wiens tonghe clyncken als bellekens

 

Adieu / eer ick reyse naer Adams moer

 

 

 

Adieu alle platbroucx ende walsche graven

 

Aerme Josueen / aerme bluts aerme slaven

130

Popelaers kerckhuuls smadeghe verwyters

 

Adieu an alle die oyndt liefver namen dan ghaven

 

Vloerduven prachers ende lyse verslyters

 

Adieu laete bancketeirders / ende vrouch inbyters

[p. 335]

 

Adieu zoldermeerykens / spaenssche jhennetjens

135

Adieu alle voorvechters hauwers ghoyers smyters

 

Alle pistaveernekens ende sluuplocketjens

 

Adieu patouffelaers / met ghekeilcoorde bonnetjens

 

Adieu jonghe gaepcaukens draeghende bandekens

 

Adieu lavuetghevers huuter handt schufletjens

140

Adieu alle quiste goeykens ende lammertandekens

 

Adieu stoffel duerdraegher in alle landekens

 

Bona dies salvete bonne vie bonjoer

 

Tytjens die hebben huutgheleydt huer randekens

 

Adieu / eer ick reyse naer Adams moer

 

 

145

Adieu alle clospoorten ende rollebaenen

 

Adieu van allen thorren draeyende weirhaenen

 

Adieu mortepaeyn loftuters en fleeuwers

 

Alle maeghertueghen / die tbier laeten becaenen

 

Adieu alle mallaerts schimpbecte gheeuwers

150

Adieu spaenssche wandelaers straete besneeuwers

 

Adieu an alle de bruudcommen ende die bruwen

 

Adieu vynckenaers vyncken / ende rutsepeeuwers

 

Adieu joncker post / met die huulkens schuwen

 

Adieu vul vreimde babben ende loose cockuwen

155

Adieu an alle waghenaers / elck met zyn panneel

 

Adieu breykens / die ter bruloft zonder huwen

 

Zomtyds waerm vleesch tsaemen brynght zonder platteel

 

Adieu slockers van menich lecker pryckmorseel

 

Adieu maegdekens / tot tmaegdom ter nuersensteert huutzwoer

160

Adieu / alle die hebben int dulhuuseken deel

 

Adieu / eer ick reyse naer Adams moer

 

 

 

Adieu adieu adieu / an alle weerden weerdinnen

 

Die liefver veel naeyen dan quaet ghaerne spinnen

 

Aechte kendt Truwe wel met loose Jannekens

165

Oorlof alle hooghduudsche buten tslands of binnen

 

Van huerlieder wyfs weghe heetende hannekens

 

Adieu alle speckspaen nieuwe verghoten mannekens

 

Die in Venus fournoys / zyt zo zoetjens versmeit

 

Wiens dranck men verwaermt noch / in steenen cannekens

170

Tot datse styfboorich worden wedergheleidt

 

Zulcke liefver noch een gebraen appelken eit

 

Dan asenuetkens craecken noyndt zynde verkutst

 

Mids datse noch zo weecxkens zyn gheel ontvreidt

 

Dat tcaeckharnasch es gheel huter zwe ontschutst

175

Die delleboghe gheerne oyndt hebben ghelatst

 

Adieu oock an zo menich fraey hoppen broer

 

Die in de Winter voor tvier gheerne tcanneken clutst

 

Adieu / eer ick reyse naer Adams moer

 

 

 

Alle thorren adieu / clippels clocstrynghen cloeken

[p. 336]

180

Adieu den averechten Boi met al zyn pocken

 

Adieu van alle clapbancken de relders

 

Adieu alle longue roben / ende corte rocken

 

Adieu an alle goede wyn ende coele bierkelders

 

Adieu an alle die begraven zyn zonder pelders

185

Adieu an alle goeuprechtzinneghe ruters

 

Adieu an alle Iobs boden veel lieden quelders

 

An alle pannestokers ende keersesnuters

 

Adieu / an alle bynghels ende groote cornuters

 

An alle schufelscapraen ende penssejaeghers

190

Adieu rekenaers, / huerlieder ghelagh infraters

 

Adieu lancrocx trysen ende bouckzackdraghers

 

Schoeljen ghuten lueren plattheel straetevaghers

 

Adieu die upcoppelt zo menich buersesnoer

 

Adieu Vrau alverneims / ende ghy naer niemaer vraghers

195

Adieu / eer ick reyse naer Adams moer

 

 

 

Adieu die voortyds leeplick ter loudge morelde

 

Adieu verheven weduwe vanden velde

 

Driehouckich cuecken houdende ter ravencost

 

Adieu huse verkutsers volghers vanden wynghelde

200

Adieu wynterspreeuwen ghaende ghezoct / en ghedost

 

Adieu die gheerne den besloten pemnyngh verlost

 

Ende laeten hem verluchten rasch onder den man

 

Adieu joncker huulken gheseyt meester post

 

Die gheen lamptezughers kerckhuuls gheluchten can

205

Adieu Venus slutsepesen int voorghespan

 

Te wulpschelick huuthebbende gheschoten hu schichten

 

Adieu myn oom van leentjens weghe / en adieu dan

 

Van Adams weghe / al myn ooms moeyen neven nichten

 

Adieu constenaers die cappe ende knevel verdichten

210

Adieu reynhuutzeylders / adieu die zit an troer

 

Oock witmuenicken / die gheerne twafelmeil huutzichten

 

Adieu / eer ick reyse naer Adams moer /

 

 

 

Adieu an al die oyndt jeghens de mane pisten

 

Adieu brugsche stockhouders vier gheef an vul listen

215

Die met levende ende doode hueren ougst indoen

 

Adieu die haer parafernele goedynghen verquisten

 

Adieu / meest thuusbrynghende / verslytynghe van schoen

 

Adieu ghaernepotspinneghen oock int cotthoen

 

Adieu die jaerken doch liefst coopen dan vercoopen

220

Zottinnen die den stock volghen / meer dan tsermoen

 

Zottinnen doch wantter dhonden noch of loopen

 

Adieu an al de bovenzanghers met grooten hoopen

 

Die ter besloten steencappelle zyn in tbedwynghen

 

Adieu an al dhooghcouters daer / die met ydel stoopen

225

Liefver zouden den baes / gheel plat beneden zynghen

 

Adieu visschers bachten nette die noyndt gheernaert vynghen

[p. 337]

 

Crevitsedans danssers met een dobbelen toer

 

En ghy hoofden vul processen die om een veiste dynghen

 

Adieu / eer ick reyse naer Adams moer

 

 

230

Adieu an alle morosophourons hadde renten

 

Adieu an alle epicurieneghe studenten

 

Inde duumdicke besmoutte bibebrarie

 

Horologium quo eundi noch niet in prenten

 

Adieu an al dat edel boucxken bughender knie

235

Albarib dim gotfano / en de ghuene die

 

De myfeldose der trufatoryen gheerne lesen

 

Le boutinet des vicontes / der gheluferde partie

 

Adieu an dat voluumken van menich ghepresen

 

An tmierenest der futselynghen naer desen

240

An tkempkeilcordelet van penitentien

 

Den raescops calengier / moet oock adieu wesen

 

Oock an der beghutten preickstoel met diligentien

 

Dan esser noch een boucxken huut reverentien

 

Voor de buckvysteghen ende zom ruud plomp loer

245

Tartaretus de modo caccandi vul sentencien / Adieu & /

 

 

 

Adieu an alle doude ende nieuwe cuenynghen

 

De jongh end oude boghe metten hovelicke wuenynghen

 

Der handboghen ardchieren metten conynghlicke staeten

 

An tcaeckenbeen aldaer / mids des stoels ommestuenynghen

250

Met al dier in zitten zullen / ende oyndt in zaeten

 

Colvevryniers halbardiers wilick niet achterlaeten

 

Zonderlynghe an tscolvevryniers hof daer ick ghepoyt

 

Hebbe / ande steenen tafel / ander plaetsen ghelaeten

 

Mids dat icker theerknechten vand ghezeghelt gheloyt

255

Ande bollaerts / voor wien hondt catte vueghel schoyt

 

Als zy schietende huutslyngheren tsterck ghebolde clyt

 

An coram nobis hoveken / al was icker noyndt

 

Neemick oorlof, / daer men dovervlieghers castyd

 

Adieu an tleeuken vander halle / twelck hoet zulck spyt

260

Ghetooght word / den coopers van het hitsico snoer

 

En tbreydelstraetken / daer menich vreimd haer duerlydt

 

Adieu / eer ick reyse / naer Adams moer

 

 

 

Adieu alle die zyn hier vooren vergheten

 

In alle de braryen pannen drooplepels speten

265

Naer twithuus de daeghelicxsche voyaidgiers

 

Adieu an alle die dobbel practycke weten

 

Van buten in te brynghene veel wyns en biers

 

Adieu alle laetst huutghezonden pyonniers

 

Adieu an elck die de luus in de oore heeft

 

 

270

Adieu symoniacquen metten foenanchiers

 

Die vetbuuckich up tzweet en bloedt van menich leeft

 

Adieu meester Coster die tpaes van achter gheeft

[p. 338]

 

Oock an zyn leerknecht die de hondscodde draeght

 

Adieu an alle dat gheerne up tru ghetauwe weeft

275

Adieu an alle wien de uprechte artycke plaeght

 

Adieu zuvelhuus daer men de pupstekers daeght

 

Adieu an alle dat noyndt baert en schoer

 

Adieu blende / met die ghy liefver ziende zaeght / Adieu &

Princelicken

Adieu an al de brugsche brugghen
Aexterooghen vlieghuten hoornebeesten mugghen
Ande baervoete broederkens waer ghaende ghezoct
Adieu an alle ghebultte cromme rugghen
Adieu galactipoten al inden melck ghebroct
Adieu die dicwils tlavuet metter sausse insloct
Adieu eerbaer mannen die gheerne vaeghen de mauwen
Adieu an die tschemynckel thuus houden ghebloct
Adieu der fielten pachtgoed staende by onser vrauwen
Adieu ter straetewaerts werckers meeste veynster cauwen
Daer een vueghel niet voor by vlieght laetter een plume
Adieu gheetleeders die dicwils met beele berauwen
Adieu ghetrauwe biertappers vul metten schume
Adieu subtyle ledersnyders metter loo dume
Adieu cock crauwel pot lepel hanghel heyse
Adieu die noch weecken de gypsche zoppen crume
Adieu eer ick rume
Adieu eer ick naer Adams moer reyse

Aucteur

Es ydelheyt hier inne gheoorboort
In werck ende woord // wilt het onydel vullen
Huut goeder meenynghe // tot nyemands vercleenynghe
Es tzelfde ghefaselt / om fantasie verdullen
Keeret ten besten diet leist of lesen zullen

Nog een twaalftal stukken volgen op ‘den langhen Adieu’ en eindelijk zien we E. de Dene zijn ‘Testament’ besluiten met een ‘Carnation’, waaruit blijkt dat hij in de loop van Kerstnacht, 1561, te elf uur - honderd jaar nadat Fr. Villon zijn ‘Grand Testament’ (1461) voltooide - zijn ‘Testament’ beeindigde en ondertekende met zijn zinspreuk: Edelick bewaert de Redene (te vergelijken met zijn andere leuze: Rasch up ende hene).

Het luidt als volgt:

Carnation

24^de December 1561

[p. 339]

 

Corts up den woensdach Kerstnacht elleven hueren // by

 

Dit testament / vulhend / was / int labueren // vry

 

Edelick bewaerd de Redene

Het spreekt vanzelf dat we aan de hand van deze beperkte keus uit de zeer overvloedige productie welke E. de Dene ons in zijn ‘Testament’ naliet, hetwelk we daarenboven niet in het oorspronkelijk manuscript noch volledig, onder oog konden krijgen, maar een zeer voorlopig oordeel kunnen vellen over dit zijn memorieboek. Toch menen we ons na deze vluchtige peilingen enkele beschouwingen te mogen veroorloven omtrent:

E. de Dene als villonisant.

E. de Dene kunnen wij geen Vlaamse Villon noemen, geen ‘Villon Flamand’ naar de formule van D^r L. Scharpé⁽²⁷⁾ daar hij niet alleen niet een even groot dichter als Fr. Villon, maar zelfs geen groot dichter is, doch wel, naar ons voorkomt, de volmaaktste villonisant, die we tot hier toe onder onze rederijkers kennen, want:

1. behalve de titel heeft E. de Dene met Fr. Villon het procédé gemeen volgens hetwelk hij zijn testament samengesteld heeft: een proloog, reeksen wilsbeschikkingen, dit alles echter bij E. de Dene nog heel wat uitvoeriger voorgesteld. Voor Fr. Villon vormt het testament een omlijsting voor allerlei stukken van verschillend karakter; hij brengt hier een soort van bloemlezing samen van eigen werk, welke hij wellicht waardig achtte over te maken aan het nageslacht en waarbij niet steeds op een logische volgorde gelet werd. E. de Dene heeft aan zijn testament een nog chaotischer karakter gegeven dan Fr. Villon aan zijn werk, door zijn refreinen, liederen, carnationen, balladen en psalmbewerkingen, zonder veel ordening, aan ons oog te laten voorbijtrekken als een soms vinnigbewogen revue van de xvi^e-eeuwse maatschappij en van zijn eigen leven. In deze bonte wemeling van gedichten duiken wel eens eigenaardige tegenstellingen op: een refrein over eigen dronke-

(27) Vgl. zijn lezing: Un Villon Flamand, Eduard de Dene, verschenen in: Compte Rendu du troisième Congrès Scientifique international des Catholiques, tenu à Bruxelles du 3 au 8 septembre 1894, Bruxelles, 1895.

[p. 340]

mansleven en huiselijke onenigheid kan men b.v. opmerken naast een liedeken als: ‘O hoogste God die de liefde zyt...’; niet zelden mengt hij het ernstige en het luimige, het verhevene en het platte in één zelfde gedicht. Ook bij Fr. Villon zien we naast elkaar: ‘La Ballade du temps jadis’ en deze van ‘La grosse Margot’ - ‘La Prière à la Vierge’ en ‘La Leçon aux enfans perduz’.

In verband met gedichten bij Fr. Villon als ‘La Grosse Margot’ kunnen we vaststellen dat we, althans in het afschrift van J. Van Damme, bij E. de Dene de liefde als persoonlijke ervaring niet aangetroffen hebben en deze zal men in het ‘Testament Rhetoricael’ wel niet in dezelfde mate terugvinden als bij Villon, die onverbloemd spreekt over ‘ses amours avec Rose, avec Margot... avec les deux gentes Poitevines’ om daarna de bekentenis af te leggen:

Je renye Amours et despite
Et deffie a feu et a sang.

2. Hiermede komen we tot een treffende overeenkomst tussen Fr. Villon en E. de Dene: hun beider leven is ongeregeld. Bij de eerste is er zelfs, zoals bekend, roof en moord; bij de laatstgenoemde is het te groot verteer in bierhuizen en taveernen, kommerloos slempen met - vanzelfsprekend - het verwaarlozen van ambtelijke bezigheden, huiselijke onenigheid, geschillen met stadsgenoten en ook - evenals bij Fr. Villon - gevangenis⁽²⁸⁾.

Villon's kunst is daarbij echter donker doorhuiverd van zonde en berouw; vol diepe zin spreekt deze dichter soms over zijn losbandig leven met een mengsel van bittere wijsheid en smartelijke zelfironie, hetwelk aan zijn werk zulk een tragische grootheid verleent. E. de Dene is niet als Villon aangegrepen door de raadselachtige dualiteit in zijn eigen wezen en zijn nuchtere zin voor het evidente maakt het hem onmogelijk de meester in zijn duistere herfstigheid te benaderen; evenmin bezit hij dezes menselijkheid wat H. Guy, met betrekking tot Villon's Franse epigonen, genoemd heeft: ‘l'habitude de la douleur et du vice’.

Ook in de drinkliederen van onze rederijker deunt er wel iets

(28) Vgl. hieromtrent onze gegevens in Leuvensche Bijdragen, 1942, p. 126 vlgg.

[p. 341]

na van de vaak studentikoze animositeit van Villon⁽²⁹⁾; de Dene is in dit opzicht wellicht de beste illustratie in onze xvi^e-eeuwse letteren van het zo bekende: Rederijker-Kannekijker.

De ironiserende toon van Fr. Villon, waar we o.m. zien hoe hij al zijn bezittingen, of wat hij als dusdanig beschouwde, wegschonk, - om alleen maar te vernoemen: ‘à son barbier, les rognures de ses cheveux; à son savetier, de vieux souliers’ - bleef ook aan E. de Dene blijkbaar niet vreemd, vermits naar we hierboven reeds aanstipten, bij hem eveneens gelijkaardige giften voorkomen.

3. Refrein en ballade behoorden ten tijde van E. de Dene al lang tot de gevestigde rhetoricale kunstvormen, en zoals D^r G.C. Van 't Hoog reeds met betrekking tot A. de Roovere liet opmerken⁽³⁰⁾, zijn onze rhetrozijnen, voor een goed deel, door deze poëtische vormen, inzonderheid de ballade, uit Villon's kunst, niet onbeinvloed gebleven, zodanig dat we mogen veronderstellen dat Villon's voorbeeld in dit opzicht ook E. de Dene tot het veelvuldig hanteren er van mede kan aangezet hebben. Aldus is het treffend vast te stellen dat, waar Villon zijn testament met een ballade besluit, waarin hij ‘crya mercy à chascun’, ook E. de Dene in een gelijkaardige ‘langhen Adieu’ zijn algemeen vaarwel uitspreekt. E. de Dene blijft echter, spijts de bovengemelde overeenstemming met Fr. Villon, origineel, want waar Villon's kunst de tijd (± 1460) en het ingewikkeld gevoelsleven van haar schepper weergeeft, zo weerspiegelt het werk van de Dene niet alleen zijn omgeving van een eeuw later (± 1560), maar tevens, zij het niet in dezelfde mate als dit bij Villon het geval is, zijn eigen zieleleven en dit met een vaak taalscheppend vermogen.

Textuele overeenkomsten met Villon zal men wel niet opdiepen. Onze welbespraakte Bruggeling lijkt hierbij anders in zijn verhouding tot het Franse voorbeeld dan de Bourgondisch-Brusselse school, met Colyn Caillieu, Jan Pertcheval, tegenover haar Franse meesters. Waar in de Bourgondisch-Nederlandse literatuur, schrij-

(29) Het leven van deze verlopen Parijse hoogstudent werd voortreffelijk geschetst in het werk van Paul Kenis, Het Leven van Meester François Villon, Amsterdam-Antwerpen, Uitgeverij ‘Regenboog’, 1928.

(30) Cfr. o.c., p. 76.

[p. 342]

vers als Van der Noot, de onbekende bewerker van ‘vanden drie blinde danssen’ of zoals de twee zoëven vernoemde, hun voorbeeld vertalen, leunt de Dene niet zo dicht aan bij Villon. De taal zelf van de Dene is meer populair realistisch dan deze van voormelde auteurs; in veel gevallen is ze kleuriger, spontaner doch ook ruwer; de Dene's woordenschat weerspiegelt meer het dartel, weinigbeheerste xvi^e-eeuwse volksgemoed. Zijn knittelvers is over het algemeen minder pezig, zijn strophenbouw minder vast; de stokregel komt niet zo veelvuldig voor, en is niet altijd zo precies aangewend, als door de Bourgondisch-Nederlandse dichters, onder Franse invloed.

Uit de verwantschap tussen het werk van E. de Dene en van Fr. Villon menen we te mogen besluiten dat de eerste Villon's gedichten zal gekend hebben: er waren overigens in de xvi^e eeuw ook bij ons verschillende herdrukken van het werk van de Franse meester in omloop⁽³¹⁾. Het is aldus niet onmogelijk dat hij Villon in het Frans heeft gelezen, vermits hij, blijkens vele gedichten uit zijn ‘Testament’ een ontwikkeld man was welke deze taal, alsook het Latijn, vrij goed machtig was.

Het verschil tussen het poëtisch vermogen van Villon en dit van de Dene blijkt ten slotte zeer goed uit hun beider epitaphium. Bij de dichter-avonturier Villon vormt dit een van de meest beklemmende momenten uit zijn ganse oeuvre:

Cy gist et dort en ce sollier,

Qu'amour occist de son raillon,

Ung pouure petit escolier,

Qui fut nommé Françoys Villon.

Onques de terre n'eut sillon;

Il donna tout, chascun le scet,

Table, tretteaulx, pain, corbillon.

Gallans, dictes en ce verset⁽³²⁾

E. de Dene stelde een dubbel grafschrift samen:

Hier light tvleesch begraven / van die eens was

(31) Vgl. ook D^r L. Scharpé, Un Villon Flamand, p. 4.

(32) Vgl. A. Jeanroy, OEuvres de François Villon, avec une introduction et des notes, Paris, MCMXXXIV, p. 92.

[p. 343]

 

Vul zondich ghebras

 

Nu gheworden / der woormen spyse voorwaer

 

Tleven wierd hem ontaeszemt / als vier int vlas

 

Slymzondich ghevoormt / niet dan ydel gheblas

 

In tleven hebbende gheen zeker compas

 

Broosscher dan glas

 

Masse van eerdsscher materie verghaedert zwaer

 

Ter eerden / moet dies tvleesch wederkeren daer

 

Als tot zynder moeders buuck / tes natuerlicke rene

 

Doch al wat tleven ontfaen heeft / volght sterven naer

 

Hoe liefzaemich paer

 

Als roock verghaet oock / elcx leven openbaer

 

Rasch up end hene.

Ofte waere dit te lanck of te groote cost
Zo laet ick zonder veel meer ghebods // dryfven
Doet tnaervolghende naglen / an muer of post /
Tzal mueghlick yemandt / om de minne Gods // schryfven
Of laetment / thooft rustick met ander zots // lyfven

Eduwaerd De Dene heeft betaelt naturen schult

Int jaer maend dach / als zyn tydt was vervult

Niet eer