De Gulden Passer. Jaargang 25

Regelnummers proza verbergen

[p. 286]

Legende des h. martelaers Sinte Rombouts (Brussel, Kon. Bibliotheek, hs. 15141)
door L. le Clercq (Leuven)

Naar aanleiding van het hier verschenen artikel over de Sint Rombouts Legende⁽¹⁾, waarin een handschrift van Anna van Thienen, a^o 1555, werd beschreven, liet men ons weten uit Leiden⁽²⁾, dat de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta aldaar dezelfde Legende, van dezelfde copiïste, met hetzelfde jaartal vermelt, als bewaard zijnde in onze Kon. Bibliotheek. Op aanvraag werd het hs. ons welwillend in bruikleen gestuurd.

Een eerste oogopslag bracht ons tot de zekerheid dat het manuscript in zijn geheel niet door de Mechelsche klarisse kon geschreven zijn. Het bestaat immers uit twee geschriften: het middengedeelte alleen is in oud gothisch geschrift; het begin en het eind, met het explicit en de onderteekening, in modern schrift. De handteekening van de non is dus zonder twijfel apocrief.

Verdere opzoekingen laten ons toe er de volgende bijzonderheden aan toe te voegen.

Het Brusselsch hs. 15141 was vroeger, in zijn geheel, een afschrift van het Mechelsch hs. M², doch niet van de hand van Anna van Thienen: het geschrift ervan verschilt vrijwel van het oorspronkelijke: het is minder gothisch en ingewikkeld, fijner en

(1) De Gulden Passer, 1945, XXIII, pp. 127-147; het hs. van Anna van Thienen, pp. 135-138.

(2) Door Mejuffrouw Ribbius, assistente aan de hss.-afdeeling der Rijksuniversiteit te Leiden, aan wie we hier onzen oprechten dank betuigen.

[p. 287]

steviger; de lange s, die in een eigenaardigen vorm voorkomt, buigt zich in een horizontale dunne streep. Ook de inhoud is hier en daar verschillend: er wordt getracht naar een meer literairen vorm, zooals blijkt uit het weglaten van détails zonder waarde en uit wijzigingen aangebracht met het doel de herhaling van dezelfde uitdrukkingen te vermijden; de spelling is vereenvoudigd⁽³⁾. Dit alles wijst op een lateren tijd, omtrent het einde van de xvi^e of het begin van de xvii^e eeuw.

Tot bewijs hiervan en om de onafhankelijkheid van het oud gedeelte van het hs. 15141 tegenover het hs. M² en tevens het verschil tusschen beide te doen uitschijnen, drukken wij hierna, in een bijlage, enkele bladzijden uit het origineele hs. over met onderaan de varianten van het Brusselsche.

Blijft dan den oorsprong na te sporen van den modernen tekst van het hs., waarvan hierboven sprake was. Als men de eerste en de laatste bladen van het oud gedeelte van het hs., nl. de bll. 31-42 en 104-115 naziet stelt men vast dat zij beschadigd, bevuild en met vochtvlekken bedekt zijn, - een bewijs dat het hs. een tijdlang verwaarloosd werd. Dit duurde tot na het verschijnen der Acta S. Rumoldi, door de Bollandisten anno 1718 uitgegeven. Pas daarna kwam het in handen van een liefhebber die er zorg voor droeg, de bll. 31-32 liet restaureeren, het verloren gedeelte afschrijven volgens de Sollerius' uitgave en het manuscript in halven band inbinden.

Dat dit jongere gedeelte een copie is van den tekst der Bollandisten, valt niet te betwijfelen: slaafs neemt de copie alle veranderingen en eigenaardigheden over, door Sollerius aan het hs. M² toegebracht, nl. de hoofdletters, de spelling, de paragrafen en de oplossing der verkortingsteekens. Enkele voorbeelden mogen volstaan. In het hs. M², leest men: Soe die goede... ende die quade hem; schotland, die hootstadt⁽⁴⁾. Bij Sollerius⁽⁵⁾ en in het modern

(3) Ghe wordt ge; het voegwoord ende in het begin der volzinnen valt vaak weg. Ondanks de literaire zorg aan de kopie besteedt, zijn er hier en daar grove fouten ingeslopen, b.v. f. 84^vo: plaessen voor plaetsen; f. 98 v^o, l. 3: meghens voor merghens; ibid. l. 8: sustende voor suchtende; ibid. l. 9: he voor hemel.

(4) Zie Gulden Passer, XXIII (1945), blz. 136.

(5) Acta Sancti Rumoldi, Antverpiae, 1718, blz. 154; hs. 15141, f. 1^v en 7.

[p. 288]

gedeelte van hs. 15141, wordt dit veranderd in: soe goede... ende die quade hen; Schotlant; die hooftstadt.

Alzoo kan men nu het Brusselsch hs. als volgt beschrijven:

Papier, xvi^e/xvii^e eeuw, voor bll. 31-115; xviii^e eeuw (na 1718), voor bll. 1-30 en 116-121; 121 bll., 130 × 96 mm., onregelm. regels (van 11 tot 14).

1 (1-30 v^o). Legende des H. Martelaers Sinte Rombouts (nabootsing van oud geschrift met in rood versierde hoofdletters⁽⁶⁾.

Fol. 1: D (rood) Je aldertriumphelijcxste / heerlijxste (lees: heerlijcxste) ende meeste glorie der kerstenen /; fol. 1 v^o: dat sijn die mirakelen...; fol. 30 v^o: Ten lesten vit rade van eenen heili=

2 (31-115 v^o). [Oud gedeelte van het hs.].

Fol. 31 (gerestaureerd): ghe mā Hier oppenbaert de ingel gods...; fol. 115 v^o: En̄ sij stichten achter S. rōbouts

3 (116-121 v^o). [Vervolg door de tweede hand geschreven].

Fol. 116: kercke veel schoon huysinghen...; fol. 121 v^o: ... oec gracije mogen crijgen in der eeuwicheijt. amen. scriptum anno Domini M D Lv. Een ave maria voer die dit (bovenaan bijgevoegd: heet) geschreven, op dat sy eewelijck met God magh leven. S. anna van Thienen.

Zijn bevuild en met vochtvlekken bedekt de bll. 31-41, 50, 57^v-58, 64^v-65, 72^v-73, 79^v-80, 81-82, 88-89, 96^v-97, 100, 104-115.

Op de bll. 1-30 en 116-121 komen rossige vlekken voor, die zoozeer in het oog springen dat men onmiddellijk dit bijgevoegd gedeelte onderscheidt van het oude.

Wijl dit bijvoegsel geen enkel afkortingsteeken bevat is het ook zonneklaar dat het niet van anno 1555 kan zijn.

Het hs. kwam in de Kon. Bibliotheek bij den aankoop, door den Staat, van de zeer vermaarde Bibliotheek Van Hulthem (2 Oogst 1836). Uit een noot van dezes hand, op het eerste schutblad van

(6) Daarop volgt in modern schrift, waarschijnlijk van C. Van Hulthem's. hand: ‘geschreven door Anna Van Thienen anno 1555’.

[p. 289]

het hs., blijkt de herkomst ervan te zijn: ‘Ex Bibliotheca Ant. Nuewens Bruxellensis, 1811’⁽⁷⁾.

Driemaal werd het hs. geciteerd en beschreven, nl. door A. Voisin in de Bibliotheca Hulthemiana⁽⁸⁾, door J. Marchal in den Inventaris van de hss. der Kon. Bibliotheek⁽⁹⁾ en door J. Van den Gheyn in den Catalogus van de hss. der K.B.⁽¹⁰⁾ Telkens werd het toegeschreven aan Anna Van Thienen en gedateerd 1555. Het blijkt dus eens te meer: Errare humanum est.

(7) Antoine Nuewens' verzameling werd te Brussel verkocht in 1811. De gedrukte anonieme catalogus, opgesteld door Eerw. Heer Brasseur, draagt als titel: Vente d'une riche et rare collection de manuscrits et livres imprimés, qui se fera... lundi 1 Avril 1811. La description de cette belle Collection, ayant pour titre: Notice succinte d'une Collection unique de Manuscrits inédits,... concernant l'Histoire Belgique: Suivie d'une description Bibliographique de Livres imprimés, &c. se vend chez la Veuve Ant. Collaert. A Bruxelles, de l'imprimerie de J.J. Jorez. Deze zeer belangrijke boekerij bevatte meer dan 600 hss., waarvan Van Hulthem er 142 voor zichzelf aankocht. De S.-R. Legende hebben wij in den Catalogus niet gevonden. Het dunkt ons dat Van Hulthem het hs. onderhands heeft verworven, anders had hij er het catalogusnummer en den betaalden prijs, volgens zijn gewoonte, bijgevoegd. Wellicht heeft de opsteller van den catalogus de gebrekkigheid van het hs. inziende, het daarom niet opgenomen.

(8) [A. Voisin], Bibliotheca Hulthemiana ou Catalogue méthodique de la riche et précieuse collection de livres et de mss délaissés par M.Ch. Van Hulthem, Gand, t. VI (1837), Manuscrits, pp. 15-16, n^o 50.

(9) [J. Marchal], Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque royale des Ducs de Bourgogne, Bruxelles, t. I (1842), n^o 15141: ‘xvi^e s., 1555, (met verkeerd incipit): Dit syn die mirakelen’.

(10) Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque royale, Bruxelles, t. V (1905), p. 371, n^o 3385. Hier ook wordt zonder aarzelen het jaartal 1555 aangegeven, ‘car on lit f. 122 v^o: Scriptum anno M.D.LV’. Verkeerd is insgelijks het hier vermelde aantal bladen: 122 voor 121; en de afmetingen van het hs.: 151 × 95 in plaats van 130 × 96 mm.

Bijlage

Het eerste mirakel aan S. Rombout toegeschreven (hs. M², fol. 78v^o-82): [De non Gheerlindis uit de hand der heidenen bevrijd].

1[78 v^o] Op dat wij volgen dat inden heiligen martelaer wonderlijc 2es. Hoe hij bewijst te draghene een moederlijke sorghe aen sijnen 3Diennaren; In sinte rombouts Cappelle was een nonne, geheeten 4Gheerlindis, die wt grooter deuotien, die sij tot. S. rombout hadde,

[p. 290]

5bewaerde die voerscreuen Capelle ende was daer Costersse. Dees 6nonne wert vanden Heijdenen ghevanghen, in haer hemme sno-7delijc gecleedt, Ende wert gheleet [79] int scep, om ouer te voere 8ter zee weert. Dit scep en was noch niet comen te lande, maer 9was waste gheanckert, om die seijlen ende riemen te versiene; 10So dat si meenden des merghens vroech in die See met alden 11rooue te treckene, Ende want den winterschen nacht seer cout 12was, heeft dees nonne qualijc ghecleedt veel couwen geleeden. 13Doen si in deser groter noot was, al beuende ende suchtende, 14sloech [79 v^o] si haer handen Ende hief haer ooghen ten hemel, 15Ende riep met grooter deuotijen S. rombout aene: Heilige vader, 16ontfermt v nou mijnder, die hier naeckt ben, Ende eest dat ic 17v trouwelijc ghedient hebbe, So wilt mij gheweerdigen te cleedene. 18Aldus biddende, viel si soetelijc in slape, Ende wert doen wonderlijc 19ghecleedt met hemelsche cleederen, Ende gheuoelde dabijten diese 20thuijs gelaten hadde. Doen si ontspranc, was [80] si seer verblijt, 21ende verwondert van desen grooten teekene, dat haer gheschiet 22was; waer om si God ende. S. rombout seer danckte met vierijgen 23louen. Smorghens als die sonne opghinck, ontbonden si tschep, 24Ende wilden van daer varen, maer si en costen tschep niet ver-25porren, so dat van noode een ijeghelijc mensche moeste helpen. 26Die sommijge stierden, die sommijge trocken, Maer twas al om 27niet, al hadden daer duijsent menschen meer gheweest: [80 v^o] 28waer af si hen allen verwonderden. Deen sach op dandere, peijsende 29wat dit bedieen mochte; Daer na sprac een van hem [sic] lieden: 30Dit schep en es niet geanckert, noch versant oft belet van boomen 31noch ijse, nochtans en suldijt met al uwer macht niet connen 32beroeren; Ende die sake van desen grooten verloren arbeijt, es 33die vrouwe, die wij int schep geuanghen hebben, Ende ten si 34dat wijse lossen, wij [81] selen namaels noch meer pijnen ende 35verdriets lijden; want si al haer leuen lanck trouwelijc gedient 36heeft diemen een .H. man seet .S. rombout, Ende hi compt haer 37nou te helpen, Ende quelt ons swaerlijc om haren wille. Om dat 38te proeuen, so laetse ons wtten schepe lossen, Ende besien, oft 39niet beter wesen en sal. Doent volck dat hoorde, so docht den 40meesten deel goet te wesen, Ende setten die nonne wtten schepe: 41Ter stont, als dat [81 v^o] ghedaen was, vloot dat schep sonder

[p. 291]

42hinder ter zee waert inne; Ende hier om ontbonden haer die 43Heidenen die boeyen ende duijm ijseren, Ende lietense los ende 44vri thuijswaert gaen. Dees nonne siende tgroote mirakel dat aen 45haer gheschiet was, Danckte ende loofde God ende .S. rombout, 46die haer geweerdicht heeft vanden heijdenen te verlossene, Ende 47diende .S. rombout met meerder nersticheijt dan si oijt gedaen 48hadde, Ende dit [82] groot teeken openbaerde si den volcke, ter 49eeren gods ende: S. rombout.

Overeenstemmende varianten uit het hs. 15141, fol. 98-100:

4	Geerlindis die wt groter deuotyen die [sij]... bewaerde sijn Capelle.
6-7	gevangen... geleet... voeren.
8-12	lande. Maer meynden des meghens [sic] vroech in die zee, met alden rooue te trecken, Ende want die nacht seer cout was Soe heet Die nonne veel couden geleden.
13-14	beuende ende sustende [sic] sloech sij haer handen ende oeghen ten he [sic].
18-19	suetelijck int slaepe... gecleedt met hemelsche cleeren, Ende geuoelde die Habyten die sij.
21-24	verwondert Ende danckte god, ende S rombout met vierijgen louen. Des mergens als die sonne op was wilden zij varen.
25	so dat... helpen (weggelaten).
26	Die somige stierden, Dander trocken, twas al.
28-29	sij alle verwonderden Deen sach dandere Doen sprac.
30-31	versant noch belet van ijse.
32	grooten (weggelaten).
33-35	Ten sij dat wijse lossen wij sellen namaels veel meer verdriets lijden.
35-37	gedient eenen Diemen seet Een .H. Man Sinte rombout, Die compt haer nou te helpen.
38-39	scep lossen ende sien Oft beteren sal
39-40	het docht hem goet.
41-42	scep ter zee waert sonder hinder.
43-44	liettense los thuijsweert gaen.
44-45	siende... gheschiet was (weggelaten).
45-46	rombout met groter vierijgheid begeerten vansijnder groter genaden.