De Gulden Passer. Jaargang 25

[p. 96]

Leekebemerkingen bij ‘Die vij. getiden op die passie ons heeren’
(Antwerpen, Thomas vander Noot, omstr. 1505).
door J. Borms

Van dit zeldzame godvruchtige boekje, als ‘Salighe meditacie des lijdens ons liefs heeren op die seven ghetiden’ bij NK Onder Nr 1003 beschreven, dat, dank zij den fraaien fac-simile-druk van de Vereeniging der Antwerpsche Bibliophielen, aan de lezers van dit Tijdschrift volkomen bekend is, vond ik destijds den tekst ook in een ander Antwerpsch postincunabeltje:

‘dit is vander Vruchten des lidens ende der passien ons liefs heeren ihesu cristi Daer veel devocie en de salicheyt der menschen in gheleghen is’.

(NK. Nr 4080).

Dit boekje, een prachtige druk van Willem Vorsterman, met de bekende kloeke letter, waar ook o.a. de ‘Excellente Cronike van Vlaenderen’ uit gezet werd, bevat niet slechts, zooals het op de keerzijde van het titelblad heet, ‘een seer merckelijcke devote oefeninghe vander passien ende vanden bitteren lijden ons liefs heeren ihesu cristi’, maar, wat trouwens uit de beschrijving van NK. reeds blijkt, nog een tweede, kortere devote ‘oefeninge’ en ten slotte de hoogervermelde ‘Salighe meditacie’.

De verluchting van het boekje met 22 houtsneden, 17 verschillende, groot 56 op46 mm., blijft tot de eerste oefening beperkt. Op deze hsnn. en op den verderen inhoud van Vorsterman's bundeltje, voorzoover deze buiten het onderhavige onderwerp valt, hoop ik in een later stuk nader te kunnen ingaan.

De eerste ‘zeer merckelijcke devote oefeninghe’ loopt tot bl. 129a

[p. 97]

r. 11. Na het ‘Amen’ waarmee ze wordt besloten bleef de ruimte van den twaalfden regel vrij. Op den dertienden en de twee volgende leest men:

‘§ Hier begint een corte devote oefeningen vanden alre heilichste liden ons heren nader ghewoente vanden seven getijden’

(van den eersten regel van den tekst, den zestienden van het blad, zijn de beide helften verwisseld: ‘O mensche wilstu Die here spreect’).

Aangezien van het boekje van Vorsterman slechts twee exemplaren bekend zijn, het eene vroeger in de verzameling van wijlen den Heer E. Denie, Antwerpen, thans in een Noord-Nederlandsche collectie, het andere in mijn eigen boekerij, is het wellicht niet zonder nut van deze inderdaad ‘corte’ oefening, die in het boekje slechts 39 regels beslaat, hier den tekst te laten volgen, ter aanvulling van de inleiding, die Prof. Dr. P. de Keyser bij den facsimile-druk der Antwerpsche Bibliophielen schreef. (De afkortingen zijn alle voluit en de u, waar ze voor v staat, als v weergegeven).

Ԥ Hier beghint een corte devote oefeninge vanden alre heilichste liden ons heren nader ghewoente vanden seven getijden
§ Die here spreect O mensche wilstu mijn liden helpen dragen ende alle die geheel passie dijns verlossers trecken tot dijnre leering ghe so make di een bondelkijn van myrre horende die soete navolghende woerden dien ick tot di spreke
Te mettentijt soe ghedenct der grooter minnen welcic di bewesen hebbe ghevende mi selven goetwillichlick inden handen mijnre vianden om uwer salicheit Om deser lieften wille so make een vast opset om altijt gehoersaem te wesen in allen dinghen diemen di op soude moghen legghen
Te priemtijt om der gehoechenis des grote oetmoedicheits dien ic toende tot deser uren staende. als een goedertieren lam voer den onwaerdighen rechter soe vernedert di selven onder alle menschen ende wes altoos bereyt tot allen oetmoedighen wercken.
Te tercie tijt omder grooter lieften wille waer doer ic mi heb laten gheesselen ende cronen met een doemen crone ende wert bespot van allen menschen, soe leert di selven versmaden. ende een anders bespottinghe gaerne verdraghen
Te sextetijt want ic dijn scepper ende so deerlijck doernaghelt bin aenden cruce so nagele di selven mitter vreese gods aen dat cruce der penitencien enden achtet dye werelt een cruce te wesen.

[p. 98]

Te noentijt ter eeren mijns bitteren doots. Soe leer di selven der werelt sterven. op dattu met mi inder eewicheit moghest leven.
Te vespertijt want ick so eerlick of ghenomen wert vanden cruyce so ghedenct dat nader doot ende alle dijn arbeyt die du hebste ghedaen in mijnen wijngaert so sal ic di soetelic ontfanghen ende eeuwelick doen rusten in mijnen schoot.
Te compleettijt soe weest ghedachtich hoe salichlick dattu met mi vereenicht sulste werden ende ghebruken mijnre salicheyt hier in gracien ende na desen leven hier inder eewigher glorien. Amen’

Het lijkt me niet onmogelijk dat deze tekst eenigszins besnoeid is, Noen-en Compleettijd zijn opvallend korter dan de overige getijden.

Op bl. 130a rr. 20 en 21, de laatste van de bladzijde, volgt dan hetzelfde opschrift als bij vander Noot:

‘Een salighe meditacie des lidens ons liefs heeren op die seven ghetijden’

De tekst begint bovenaan op de keerzijde:

‘Christus ihesus onse behouwer...’

en loopt schier zonder eenige onderbreking door tot onderaan bl. 144a daar de verschillende getijden onmiddelijk op elkaar aansluiten. Op bl. 144b luidt het slot:

‘Hier eyndet een devote oefeninghe vander passien ons lyefs heeren ghestelt op die seven ghetijden vanden daghe’

met daaronder het colophon:

‘Gheprent Tantwerpen buyten die camerpoorte Inden gulden eenhoren bi my Willem vorsterman’

Een kleine houtsnede, de doornenkroning, die ook, maar dan in het rood, op het titelblad is afgedrukt, siert de onderste helft van de laatste bladzijde.

De vergelijking van beide teksten geeft het volgende te zien: (De uitgave van vander Noot wordt verder steeds met N, die van Vorsterman met V aangeduid. Ik verwijs steeds naar N omdat diens tekst door het facsimile binnen het bereik van iederen belangstellende is. Bij vergelijking met de Inleiding van Prof. de Keyser, dient men erop te letten, dat hij met bl. bladzijde bedoelt en ik blad).

[p. 99]

1)	Op een of twee uitzonderingen na, staat V geheel in den du-vorm. N schijnt een du-tekst tot den gij-vorm te hebben herleid, waarbij niet zelden een oorspronkelijke du-vorm over het hoofd is gezien en onveranderd bleef. N gebruikt zelfs tweeslachtige vormen: ‘O kersten zielen waerom slaepti’.
2)	Over het algemeen drukt N de getallen uit in woorden: ‘drie, seven’, V daarentegen heeft een voorliefde voor cijfers: ‘iij, vij’ (De 72 takken der doornenkroon staan bij beiden met ‘lxxij’ aangegeven).
3)	V gebruikt doorgaans het ontkennende ‘en’, b.v. ‘en mochte hi’, dat bij N steeds ontbreekt.
4)	Op een heel enkele uitzondering na, drukt V ‘sich’, waar N ‘siet’ gebruikt.
5)	Wat de spelling betreft heerscht bij beide drukkers verder de grootste willekeur. Zoo worden vormen als ‘mer’ en ‘maer’, ‘teeckenen’ en ‘teyckenen’, ‘of’ en ‘af’ door elkaar gebruikt. De scherp-lange oo en de oe-klank worden echter bij V steeds anders als bij N weergegeven. N drukt: ‘boosheyt, gegroet’ V ‘boesheyt, gegruet’.
6)	De zetters van N werkten zorgvuldiger dan die van V, of zijn proeflezer was scherper. Afgezien van onderstboven gedrukte letters en hier en daar de onvermijdelijke n voor u/v of omgekeerd, merkte ik o.m. de volgende drukfeilen op: N - der(d)ewerf (bl. 4a r. 11); y(v)ersmaetheyt (bl. 10b r. 9); hooi(r)t (11b r. 10). V - haer = haec; wrecte = wecte; hemelryts = hemelrycs; wiedelic = wredelic; doch = dach. Enkele zinstorende fouten zijn in mijn expl. van V nog in de xvi^e eeuw, met de pen, op opgeplakte strookjes papier verbeterd: dinen werd minen, dan, dijn. Toch is er één ergerlijke fout aan het oog van dien zorgzamen lezer ontsnapt: ‘in die eere ende versmaetheit die hi om dinen wille geleden heeft’ waar N, (bl. 10b r. 8) terecht heeft: oneere.
7)	Talrijk zijn de plaatsen waar de tekst van V van dien van N. afwijkt. Ik onderscheid hierbij drie verschillende gevallen: a) V is eenvoudig anders b) V is minder goed dan N

[p. 100]

c) V is beter en vollediger dan N (het meest voorkomend geval).

Ik laat hier de voornaamste afwijkingen volgen:

A. - Vorsterman is eenvoudig anders dan vander Noot.

vander Noot.		Vorsterman.
Bl. 2b r. 10	ghehingen	verhengen
2b 11	put	diepte
4b 10	Siet mede	siet oec
6a 3	Stelt u altyt om	Sette op alle dyn daghen
6a 7	bescriven	leeren
6a 8	in den dage	alle dage
6a 14	met heelder herte	wt alre herten
6a 17	ghebedeken	ghedencken
7b 7	om sinen naem	om sinen wille
8a 6	in der herten	oftu moechste
8a 14	Stelt u selven	sette di selven
8a 16	aensiet neernstelyc	besietse naerstelick aen
11b 8	criselende	knarsende
11b 15	stadelijc	altyt
11b 20	Aensiet	siet
13b 1	groten	groven
15a 11	dochte schoeren	dochte te schoren
20a 9	hieven	boerden
20b 11	u selven te beteren	u voert aen te beteren

B. - Vorsterman is minder volledig dan vander Noot. (Wat in cursief staat ontbreekt bij Vorsterman).

Bl. 3a r. 6	die bitter doot
5b 17	peter een prins
7b 6	mede wilt liden
8a 20	minlyc aensichte
8b 2	crachten ende leden ende
9b 5	minen noch niet
13b 9	och doe
13b 12	hem doen deden (V. aendeden)
13b 21	met alle hair
16a 18	verswaert ende weder vernieuwet doen si sach dat. die
16b 1	daer doen water
18b 8	Ihu ghy hebt (V Du hebste)

C. - Vorsterman is vollediger dan vander Noot.

(De verwijzing slaat op N, de woorden in cursief ontbreken bij N).

Bl. 4a r. 11	bede doe viel hi
5a 4	lieten hem alle onder

[p. 101]

5a 10	vleysch ende bloet daer
5b 9	versucht u
5b 10	in so groten
5b 13	dat mens al nyet bescriven en mach (N can)
5b 14	al naect maecten ende
5b 16	stiet ende een yeghelijc pinychde hem als hi alre meest mocht
12b 14	die lieve moeder
15a 14	hi roept inden cruce
15a 16	hoort hoe hi seyt
15b 17	dees wreden doot
15b 18	want daerdoor salstu di bovolen (bevelen) (N want dat suldi bevoilen)
16a 3	schepper altyt in
19b 17	dat heylige mesmaeckte
19b 19	laet haer screyen niet of
20a 4	die alre bedructste moeder (N bedructe)

Op bl. 19b, r. 17 ontbreekt bij N een heel stuk, dat bij V bl. 143b r. 16 en vlgg. aldus luidt:

‘met haren traenen Och hoe dic custe si dat bloedige aensicht ende seide Och dat leven mijnre sielen mijn hope mijn troost hoe sal ic leven sonder di och of ic gestorven waer met di. Dese ende deser gelijcken is wel te vermoeden hevet gesproken die bedructe moeder tot haren lyeven kint. ende si screyden mede alle di bi haer waren O devote siele blivet bijder moeder ende oefent datsi gheoefent heeft valt...’

Uit deze tekstverschillen blijkt wel duidelijk, dat Vorsterman zijn ‘devote meditacie’ niet aan het eenigzins oudere boekje van vander Noot heeft ontleend. Beider bronnen waren verschillend, varianten van een oorspronkelijken grondtekst, die in handschriften of vroegere drukken moet te vinden zijn.

Bij de onberekenbare wisselvalligheid der toenmalige schrijfwijze geloof ik niet, dat uit de spellingverschillen nopens de herkomst van beide teksten veel zal te leeren zijn. Waarschijnlijk hebben de meeste dezer afwijkingen hun ontstaan te danken (of te wijten) aan de streektaal van den zetter of aan diens eigen voorkeur voor, of afkeer van bepaalde woordvormen of letterteekens.

Het nagenoeg volkomen handhaven van den du-vorm schijnt er echter wel op te wijzen, dat Vorsterman naar een ouder voorbeeld heeft gewerkt, dat dus dichter bij den oorspronkelijken tekst uit de xv^e eeuw staat.

Voorburg. Januari 1946.