De Gulden Passer. Jaargang 22

(1944)– [tijdschrift] Gulden Passer, De– rechtenstatus

Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd

Cornelius-Martinus Spanoghe
(Doel, 30 Mei 1758. - St Gillis Waas, 19 December 1829).
door Henry L.V. de Groote.

Inleiding.

Een eigenaardige figuur. Theologant, letterkundige, drukker, politieker, courantier, commissaris van de uitvoerende macht, notaris. Hij verandert ook van naam. De Doelsche kerkregisters noemen hem en zijn familie Spaenhoven. Op 20 November 1781 huwt hij echter onder den naam C.M. Spanhoghe, en hij zal verder alle akten, notarieele zoowel als andere, met den naam Spanoghe teekenen. Als hij op 19 December 1829 sterft, vermeldt de overlijdensakte: Cornelis Martinus Spanoghe, zoon van Joannes Henricus Spaenhoven. Zijn politieke tegenstrevers hebben het feit opgemerkt, zooals hijzelf in de ‘Levensbeschrijving..., XXXV. Brief’ van 14-1-1792, blz. 242, aanteekent (zie onder nr. 16 van de werken): ‘Den Waeren Brabander altyd even berekelt, heeft een meester-stuk in zynen twelfsten n^o begaen, door syn inlyding te maeken met d'Heer Spanoghe, zeggende ah armen! dat zynen naem Spaenhoven, en niet Spanoghe is: het was by gebrek aen stof, dat diên nieuwen Genealogist zig daer heeft in misgrepen...’. Is het na genealogische opzoekingen gedaan te hebben dat Spanoghe tot de overtuiging kwam dat zijn naam waarlijk Spanoghe is? Verder onderzoek zal dit misschien uitwijzen.

Voor alles voelt Spanoghe zich letterkundige, dichter. Van 1779 tot 1782 zijn er jaarlijks werken van hem te vermelden. In 1782 richt hij zijn drukkerij op, en wij zijn van meening dat, alhoewel er tot 1790 geen werk meer onder zijn naam verschijnt, hij toch regelmatig de pen bleef voeren. Ziehier hoe wij zijn bedrijvigheid tusschen die twee datums opvatten:

1783 vertaling van J. Dini: Verzameling der merkweerdigste geschiedenissen... uit het Latijn;

1783-1784 Spanoghe de theologant bezorgt den tekst van de Aldernouwkeurigste... geschiedenissen van het Oud en Nieuw Testament;

1784 vertaling van J.B. Alegiani: Leven van... Labre, uit het Italiaansch;

1784-1785 vertaling van de Neny: Historische en staetkundige gedenkstukken... uit het Fransch;

1784-1785 Verlichte Jonas...;

1785 vertaling van Linguet: Opene en bevaeren der Schelde, uit het Fransch;

1785-1786 vertaling van de Délices des Pays-Bas en van het Dictionnaire historique, uit het Fransch.

In 1787 heeft hij veel beslommering met zijn Leescabinet, en waarschijnlijk ook met de politiek, en in 1788 met den opbouw van het huis aan de Lange Nieuwstraat. In 1789 is hij de opsteller van den Dagelykschen Europischen Mercurius en van den Mercure journalier de l'Europe. In 1793 bezorgt hij de Déscription historique... Sinds hij openbare functies bekleedt, commissaris van de uitvoerende macht en notaris, eindigt zijn letterkundige bedrijvigheid. Even nog bestijgt bij den Parnassus in 1799 en na 1805, maar hult zich verder stilzwijgend in zijn waardigheid van ministerieel ambtenaar.

Zelden zijn over een man, die ons toch niet zoo ver af staat, missingen en onwaarheden verspreid als over Spanoghe. De eenige die belangwekkende gegevens mededeelde was wijlen prof. Vercoullie in de Biographie nationale. Maar:

Spanoghe begon zijn loopbaan als boekdrukker niet aan de Suikerrui;

hij was niet directeur der ‘Imprimerie royale et du Lotto’ onder de Franschen; toen hij reeds te Antwerpen verbleef noemde hij zich ook nog Spaenhoven (Zie nr. 6 van de werken);

De Dry Heintiens is geen werk van Spanoghe, integendeel!

de vermelde liederen werden niet gedicht in 1791;

van de Déscription historique... verscheen geen Nederlandsche vertaling, wel van de Délices des Pays-Bas.

Leven en werken zijn bij Spanoghe eng verbonden; een biografie is dus onontbeerlijk om den man en zijn bedrijvigheid te leeren kennen. De omstandigheden houden echter menig archief gesloten, en zoo moeten wij dit deel van onze studie uitstellen tot later. Wij publiceeren dan de drukken en de werken van Spanoghe, met eenige bijzonderheden over zijn winkel.

Spanoghe leefde in een beroerden tijd. De man was fel ‘vijg’ of Oostenrijksgezind. Toen nu de patriotten naar de macht grijpen, komt het te Antwerpen tot onlusten tegen de vijgen. Op Woensdag 2 December 1789, zoowat rond 10 uur 's morgens, bestormt het gepeupel de woning van Spanoghe. ‘Daer wirden de boeken, papieren, drukkers-gereedschappen en meubelen, beneffens eene menigte van sijne dagelijksche nieuwsbladen, daerbij de patriotten en selfs onse H. Religie en geestelijken soo schandelijk wirden aengerand, door het vuer vernielt,’ verhaalt J.B. Van der Straelen (Kron. v. Antw. 3^e dl., blz. 148). Met Spanoghe als Antwerpsch drukker was het gedaan.

De lezer zal opmerken dat wij eenige drukken niet weergevonden hebben. Het ontdekken van een volledige verzameling van den Mercurius, dit strijdblad, ware belangrijk om zijn voorstelling van de feiten met die van Van der Straelen te kunnen vergelijken. Mogen wij dan vragen om medewerking, ten einde ons te bezorgen wat wij niet weervonden, en ons verder de onvermijdelijke onnauwkeurigheden aan te wijzen?

Een woord over de omzetting van de voorkomende muntsoorten. Deze gebeurde naar de gegevens van Renier Chalon: Tableau indiquant les monnaies de compte et les monnaies réelles en usage dans le Brabant à l'époque de l'invasion française en 1794, in: Revue belge de numismatique, 1890, blz. 71 en vlg. Wil men echter een juiste voorstelling bekomen van de werkelijke waarde van de boeken rond 1780-1790, dan kan de door R. Chalon vermelde officieele waarde - b.v. de gulden Brab. ct. aan 1,81 41'/100 fr. - niet voldoen. Bij toepassing van de door den Hr. Jean Strenger in het Belgisch Tijdschrift voor Philologie en Geschiedenis, dl. XX, Juli-Dec. 1941, blz. 573-599 uiteengezette methode: Essai d'une méthode d'évaluation des sommes d'argent exprimées en monnaies anciennes, vinden wij begin 1940 voor den gulden Brab. ct. een waarde van 78,57 fr. Om de werkelijke waarde te benaderen dienen dus alle omzettingen in francs met zoowat 43,3 vermenigvuldigd.

Aan de H.H. bibliothecarissen van de voornaamste Belgische bibliotheken onze beste dank voor de voorkomendheid, waarmede zij onze vragen beantwoord hebben. In 't bijzonder zijn wij verplicht aan den E.H. Joz. De Wilde, onderpastoor van O.L. Vrouw te St. Niklaas, die ons bereidwillig zijn genealogische nota's over de Spaenhovens uit Doel afstond, nota's die wij in de biografie dankbaar zullen aanwenden, ons verder verscheidene, elders onvindbare werken van Spanoghe ter inzage overhandigde, en ons voorthielp waar hij kon; aan den Z.E.H. pastoor Alb. Henderick, die ons uit zijn rijke documentatie over de Antwerpsche drukpers belangwekkende gegevens mededeelde; aan den Z.E.H. Kanunnik Fl. Prims, de immer bereidvaardige stadsarchivaris; aan den Hr. Prosper Arents, de beslagen bibliograaf, die ons met raad en daad voorthielp; verder aan al diegene welke ons bereidwillig mededeelingen of raadgevingen verstrekten.

I. Drukken van Spanoghe.

A. Antwerpen, ‘In de Schild van Engeland’, Ste Kathelijnevest. (19 Januari 1782 - 14 Maart 1783).

1782

1. - Wonder Verlossing en Bekeering / van/ Euphemia / princesse van China, / Oft d'herstelling van 't Christen geloof in 't zelve Ryk, / verrigt door den Goedlevenden en kloeken Keyzer / Theodorius / blyeyndend treur-spel / verciert met vertoogen, zang, konst, / vliegwerk en ballet; / Zal Speel-wys ten Tonneel vertoont worden, door de / Toegenegene Konst-behertigen- / de ende Leerzugtige / Jonkheyd, van de Heerlykheyd van den Doel,... den 7.9.14.21.28 April 5.9.12.19.20.26.30 Mey. 2.9.16.23. / 29.30 Junius. 7.8.9. Julius [1782]... / 't Antwerpen uyt de Drukkerye van C.M. Spanoghe, op de Cathelyne-vest.

Programma van 4 blz., 18,2 × 22,2.

St Niklaas, Bibl. van den Oudheidk. Kring van het Land van Waas.

Blijkens Edmond Vander Straeten: Le théâtre villageois en Flandre, Brussel, Alex Tillot & Cie, 1880, deel II, opgevoerd te Kalken (O. Vl., nabij Wetteren), in 1797; te Moen (W. Vl., nabij Kortrijk), in 1789; te Nukerke (O. Vl., nabij Ronse) in 1769. Kleine wijzigingen in de titelbeschrijving. Vander Straeten vermeldt de opvoeringen te Doel niet.

2. - Wirook / van blydschap en dankbaerheyd, / gezwaeyt voor den alderhoogsten / ter / vyf-entwintig-jaerige / vrugt-telende / huwelykx-feest / van / J.H. Spanoghe / ende / M.A. Stroobant / byde gebortig der / parochie den Doel / vervallende den XII July M.DCC.LXXXII. /...

Gedigt door C.M. Spanoghe - Vercivicavit C.M. Spanoghe - Fait par C.M. Spanoghe /...

Geschonken uyt Kinderlyke Pligt ende Genegentheyd door / Cornelius Martinus Spanoghe, / Coleta Buys zyne Huys-vrouwe,... [en de zeven overige, ongehuwde kinderen]. T'Antwerpen, Uyt de Drukkerye van C.M. Spanoghe, Boek-verkooper op de Cathelyne-vest.

1 blad, 55,5 × 97 bestaande uit twee aaneengekleefde bladen, ééne zijde bedrukt.

St. Niklaas, Bibl. van den Oudheidk. Kring van het Land van Waas.

Heilwensch aan zijn ouders. Nederlandsche, Latijnsche en Fransche verzen van hemzelf.

3. - Catalogus van een verzameling poëtische, historische, theologische en andere boeken, nagelaten door A.B. Serreyns. Veiling Donderdag 7 November 1782 voornoen te 9 uur, bij de Wwe Nolte in den ouden Voetbogen Hof. Gezworen roeper P.J. Mechelmans; directie C.M. Spanoghe. Prys 2 oorden [0,05 fr.].

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 5.11.1782.

4. - Verzameling der merkweerdigste Geschiedenissen; van dat syn Heyligheyd Pius VI, den 27 February na Weenen reysde: tot syne Wederkomst binnen Roomen den 13 Juny 1782. Uit het Latyn van Josephus Dini overgezet. Prys 7 stuyvers [0,65 fr.].

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 20.12.1782. Niet weergevonden.

1783

5. - Prospectus van de Nauwkeurige Verhandelinge van alle de Geschiedenissen zoo van het Oud als Nieuw Testament, even als de zelve in 't H. Schrift bevonden worden &c. ‘Prospectus die daer van gratis uytgegeven word.’

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 28.2.1783. Niet weergevonden.

B. Antwerpen, ‘In de dry Vriezen’, Suikerrui, hoek Gildenkamerstraat.
(15 Maart 1783 - tusschen 9 Februari en 8 Mei 1788).

6. - Boekje over het edict van Jozef II, dd. 17 Maart 1783 aangaande de afschaffing van de kloosters der beschouwende orden in de Nederlanden.

‘In het jaer 1789 zag men in de nederlanden een menigte van die Propheten opstaen, en om dat het Volk er te ligtgeloovig was moest het onvermydelyk in de netten van die valsche Godtspraeken gevangen worden; voor eerst heeft men de afschaffing der onnutte kloosters, op 't verzoek der moniken en met toestemming der Staeten, doen als een verbreking huner voorregten beoogen; ik zelf heb er door geleden; want een boeksken gedrukt hebbende, waer in de hylzaeme inzigten van den Heerschappey-hebber tegen de kwaedsprekendhyd verdedigt wirden, bewerkte den Bisschop Wellens, eenen dweepert van den eersten rang, dat dit niet alleen verboden; maer zelfs den eerste Paesdag, [22 April 1783] op een onbehoorlyke weys, uyt myn wooning, gehaelt wird, boven diên verpligt zynde daer hondert patacons [435 fr.] aen den Mark-Graeve, jonker Cuylen, te tellen; die schreeuwende ongeregtighyd gebeurde in 't jaer 1783...’. Het verlost Nederland, blz. 82.
Dit edict werd op 14 April 1783 ter pui van het Antwerpsch stadhuis afgekondigd.

7. - Catalogus van een verzameling boeken in alle wetenschappen. Veiling 15 Mei 1783 ‘op de Cathelyne-Vest in de Schild van Engeland, daer den voornoemden Drukker [d.i. Spanoghe] eertyds heeft gewoont.’ Gezworen roeper P. Mechelmans, directie Spanoghe. Prys 2 oorden [0,05 fr.].

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 9.5.1783.

8. - [links:] Cogitata / de Lacte Dulci / Et / Pulvere Tabaci, / Cujusvis ad captum / Authore / M. Vloers Med. Lic / [Vignet] / Antverpiae, / Ex Typographia C.M. Spanoghe, Bibliopolae in plateâ dicta de Suykerruye / 1783 //

[rechts:] Pensées / Sur le Lait Doux / Et Le / Tabac en Poudre, / A portée des connoissances de chacun, / Par / M. Vloers lic. en Med. / [Vignet] / A Anvers, / De L'Imprimerie de C.M. Spanoghe, / à la rue dite de Suyker-ruye / 1783 /

11 × 19; 115 [+ 1] blz.

Antwerpen, Stadsbibl. J. 83434.

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 7.10.1783; 28.10.1783. Prijs 14 sols [1,25 fr.].
Over M. Vloers niets gevonden. C. Broeckx, Essai sur l'hist. de la médecine belge... zegt dat hij geboren is in de provincie Antwerpen; A.F.C. van Schevensteen vermeldt hem niet in zijn Naamlijsten van Antwerpsche geneesheeren.

9. - Catalogus van een verzameling historische... boeken nagelaten by wylen Hr. de Ruysser en E.H. Vermeynen. Veiling Donderdag 30 October 1783 in den ouden Voetbogenhof bij de Wwe Nolte aan de Gasthuisbeemde. Gezworen roeper G. Smekens; directie Spanoghe. Prys?

Aangkondigd Gaz. v. Antw. 28.10.1783.

10. - Aldernouwkeurigste / verhandelinge / der / geschiedenissen / van het nieuw / testament / Even als de zelve in het H. Schrift bevonden worden met nutte / en wyd-loopige Aenmerkingen verrykt ende opgeluystert door / tweehonderd uytmuntende Print-verbeldingen zeer konstiglyk / in 't koper gesneden door / Joannes; Philippus, en Theodorus Gallée / [sic] [Vignet] / t'Antwerpen, / By Cornelius Martinus Spanoghe, Boek-drukker en Verkooper / op de Suyker-ruye achter het Stad-huys 1783. / 22,4 × 27,2 XXIV + 284 [+ 9] blz. 1 kaart van het H. Land. 208 prenten.

Antwerpen, Museum Plantin-Moretus A. 4154, Stadsbibl. F. 74683.

Aangekondigd: Gaz. v. Antw. 28.2.1783, Oud en Nieuw Testament, bij inschrijving 12 fl. Br. Ct. [21,75 fr.]; Gaz. v. Antw. 9.5.1783, de inschrijving sluit op 31 Mei 1783, de prenten zijn gesneden door Gallée, Heemskercke e.a.;

Gaz. v. Antw. 20.1.1784, gedrukt het Nieuwe Testament. Prijs voor niet ingeschrevenen f. 9:9 [17,15 fr.] Oud Testament zal verschijnen in Juli 1784; Gaz. v. Antw. 18.2.1785, te bekomen Oud en Nieuw Testament, 400 prenten, 2 dln groot 4^o, fl. 15:15 [28,50 fr.] zonder prenten fl. 7:15 [13,05 fr.]
De stof wordt op volgende wijze behandeld: Bovenaan, in doorloopende tekst en op de volle breedte van de bladzijde, wordt het bijbelsch verhaal uiteengezet. Onderaan, verdeeld in twee kolommen, tekstverklaring in vorm van vragen en antwoorden, zooals de Catechismus. Dit deel is op verre na het meest uitgebreide, en in kleinere letter gezet.

Plaatsnijders:
Barbe, Joannes Baptists	(Antw. 1578-1649)	9 prenten
Bie, Jacobus de	(Antw. 1580-na 1640)	16 d^o
Bruyn, Abraham de	(Antw. 1540-1585)	3 d^o
Collaert, Adriaan	(Antw. ± 1560-1618)	25 d^o
Collaert, Joannes (II)	(Antw. 1566-1628)	8 d^o
Galle, Corneel (I)	(Antw. 1576-1650)	7 d^o
Galle, Philippus	(Haarlem, 1537-Antw. 1612)	4 d^o
Goltzius, H.	(Mühlbrecht bij Venloo 1558-?)	1 prent
Mallery, Carolus de	(Antw. 1571-na 1635)	8 prenten
Merlen, Theod. Joan. van	(Antw. 1609-1672)	1 prent

Handelingen der apostelen: M. Heemskerck - Johannes Stradanus. Reeks van 34 prenten.
Apocalypsis: Visiones apocalypticae, reeks van 24 kleine ongeteekende prenten. Verder ontbreken 68 namen van plaatsnijders.
De reeks M. de Vos-Barbe-Galle, breed formaat, bestaat uit 47 prenten (ontbreken n^rs 1, 14, 15, 19); de reeks M. de Vos-Collaert-Galle, klein formaat, links genummerd, uit 15 prenten; de reeks die alleen het bijbelboek en vers vermeldt, uit 47 prenten (zie Oud Testament); de reeks in octogonaal uit 6 prenten (zie Oud Testament); de reeks lijst met foltertuigen uit 4 prenten; de reeks met schild onderaan uit 11 prenten; de reeks lijst en O.L. Vrouw met kruis er boven uit 14 prenten.
De prenten zijn merkwaardig, vooral de reeks ‘Handelingen der Apostelen’.

1784

11. - Lyk-sermoon over het af-sterven van den Eerweerdigsten en Doorlugtigsten Heer, Mynheer Jacobus Thomas Josephus Wellens; in de vermaerde Universiteyt van Loven Doctor der H. Godsgeleerdheyd, door de gratie Gods en des H. Apostolyken Stoel den XVII. Bisschop van Antwerpen, ende Apostolyken Vicarius van het Bisdom van 's Hertogen-Bosch &c. &c. &. Overleden den 30 January 1784, ontrent een uere des nagt, van eene Borst-ziekte in het 58 jaer syns ouderdom en het 8 van syne Bisschoppelyke Weerdigheyd. Door C.M. Spanoghe Boek-drukker. 12 blz. groot 4^o Prys 5 stuyvers [0,50 fr.]

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 13.2.1784. Overgenoroen in Generalis Collectio omnium operum J.Th.J. Wellens, 2^e dl. blz. 139-143. (Zie n^r 14).

12. - Catalogus. Binnen weynige dagen zal ook een Catalogue van een groote party schoone Boeken te bekomen zyn by C.M. Spanoghe, Boekdrukker op de Suyker-ruye, welkers verkooping zal geschieden ten zelven Huyze.

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 20.4.1784.

13. - Catalogus van een verzameling boeken. Veiling Donderdag 27 Mei 1784 te 2 uur nanoen ten huize van de Wwe Nolte in den ouden Voetbogenhof. Gezworen roeper G. Smekens. Directie C.M. Spanoghe. Prys 2 oorden [5 cm] voor den armen.

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 25.5.1784. Is het dezelfde catalogus als deze aangekondigd onder n^r 11?

14. - Generalis collectionis, / omnium operum / illustrissimi ac reverendissimi domini, / domini Jacobi Thomae Josephi / Wellens; / episcopi Antverpiensis. / Pars prima. [secunda]

Der algemeyne verzaemelinge, / van de werken /van / syne doorlugtigste hoogweerdigheyd, /Jacobus Thomas Josephus / Wellens; / bisschop van Antwerpen. / Het eerste [tweede] deel. / [Vignet] / Men vind-ze te koop, / t'Antwerpen, by C.M. Spanoghe, Boek-drukker op de Suyker-ruye, / 1784. 21,5 × 26,5. Dl. I: VIII + 140 blz.; Dl. II: 180 blz. Portret van Wellens, 15 prenten. Goedkeuring van 22.7.1784 J.B. Fighé, S.T. & J.U.L. Pastor Begg. Antv. Lib. Censor.

Antwerpen; Mus. Plantin-Moretus A. 4152. Stadsbibliotheek F. 4359. Brussel, Kon. Bibl., Van Hulthem 1045 4^o

Bevat van Spanoghe:

1^o	Opdragt, aen den wel-edelen heere, mynheer Theodorus Wellens. Dl I, blz. VIIJ;
2^o	Lyk-sermoon over het afsterven van ...Wellens, Dl. II, blz. 139-143; [zie n^r 11]
3^o	Verzen bij 15 zinnebeelden. Dl II, blz. 165-179.
4^o	Toemaetje in vers. Dl II, blz. 180.

Bevat verder een verzameling - blz. 38-45 van dl II - van de bijzonderste opschriften ter gelegenheid van de intrede van bisschop Wellens op 9.9.1776. Aangekondigd Gaz. v. Antw. 24.2.1784. Inschrijving open tot 15 Meert [1784]. Prijs 3:10 [6,50 fr.]

15. - Prent. Het uitmuntende Portrait van J.Th.J. Wellens, Bisschop van Antwerpen.

Aangekondigd als te bekomen in Gaz. v. Antw. 11.6.1784; 16.7.1784; 4.1.1785. Prijs 10½ st. [0,95 fr.]

Waarschijnlijk het portret dat gevoegd is bij de Generalis Collectio... (Zie n^r 14).

16. - Aldernouwkeurigste / verhandelinge / der / geschiedenissen / van het oud / testament / Even als de zelve in het H. Schrift bevonden worden met nutte / en wyd-loopige Aenmerkingen, verrykt ende opgeluystert door / verre over de hondert uytmuntende Print-verbeldingen zeer / konstiglyk in 't koper gesneden, door / Joannes, Philippus en Theodorus Gallée [sic] / [Vignet] / t'Antwerpen, by Cornelius Martinus Spanoghe, Boek-drukker en Verkooper / op de Suyker-ruye achter het Stad-huys 1784. / 22,4 × 27,2. - 300 [+ 9] blz. Goedkeuring: Brussel, 30 December 1783, P.J.N. de Lannoy, Raed ende Proc. Gen. Antwerpen 26 October 1784, J.B. Fighé, S.I. & J.U.L. Pastor Begg, Lib. Cens.

Antwerpen, privaatbezit.

Aangekondigd: zie n^r 10, Nieuw Testament.

In tegenstelling met het Nieuw Testament beslaan de vragen en antwoorden onderaan de bladzijde in dubbele kolom, minder plaats dan de doorloopende uiteenzetting.

Plaatsnijders:
Barbe, Joannes Baptista	(Antw. 1578-1649)	2 prenten
Bouttats, P.B.	(Antw. 1672-1756)	14 prenten
Collaert, Adriaan	(Antw. ± 1560-1618)	1 prent
Collaert, Joannes (II)	(Antw. 1566-1628)	20 prenten
Diamaer, H.F.	(Antw. 1685-?)	1 prent
Galle, Corneel (I)	(Antw. 1576-1650)	28 prenten
Galle Joannes	(Antw. 1600-1676)	1 prent
Mallery, Carolus de	(Antw. 1571-na 1635)	1 prent

De reeks M. De Vos-Collaert-Galle bestaat uit 20 prenten; de reeks met vermelding van bijbelboek en vers uit 29 (zie N.T.); de reeks Icones prophetarum Stradanus-Galle, in ellips, uit 26 (de 1^e alleen ontbreekt aan de reeks); de reeks Martinus Heemskerck-Galle, voor het 4^e boek der Koningen, uit 8; de reeks in octogonaal uit 5 prenten (zie zelfde reeks N.T.)

Mooie prenten, vooral de reeks ‘Icones prophetarum’.

17. - Prent. Afbeeldsel der H. Coleta met rondeelen verbalende van haar geboorte tot haar sterfdag in Gent. f^o. 5 st. [0,45 fr.]

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 3.12.1784; 4.1.1785. Niet weergevonden.

18. - Prent. Afbeeldsel van Joseph II met uitleg en voordere beschrijving in zedige dichtkunde bijgevoegd. 5 st. [0,45 fr.]

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 3.12.1784; 4.1.1785; 18.2.1785. Niet weergevonden.

19. - Catalogus van een verzameling boeken. Veiling Donderdag 16 December 1784 ten huize van de Wwe Nolte in den ouden Voetbogenhof. Gezworen roeper G. Smekens. Directie C.M. Spanoghe. Prijs 2 oorden [0,05 fr.]

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 10.12.1784.

20. - Redenvoeringe over het opene en bevaeren der Scheld door den berugten Hr Linguet. Vertaling uyt het Fransch. Prijs 3½ st. [0,30 fr.]

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 14.12.1784 en 18.2.1785, waarbij op laatste datum: ‘het 2^de deeltje zal uitkomen met 1 Meert 1785’. Aangekondigd als verschenen Gaz. v. Antw. 29.7.1785. Niet weergevonden.

1784-1785

21. - Historische en Staetkundige / Gedenk-stukken, / der / Oostenryksche / Nederlanden, / door wijlen / den wel-edelen / Heere Grave de N xxx [Neny] Voorgedraegen aen Syne Roomsch- / Keyzerlijke Majesteyt / Josephus den II. / Uyt het Fransch nouwkeuriglyk overgezet ende ver- / meerdert door verscheyde aenbelangende Stukken. / Eerste [Tweede] [Derde] Deel. / [Vignet] / Tot Amsterdam, / En men vind-ze te koop 't Antwerpen by C.M. Spanoghe, / Boek-drukker en Verkooper op de Suyker-ruye. / 3 dln 13,2 × 22,2. Doorloopende pagineering. Dl 1, 176 blz; dl 2, van blz 177 tot 373; dl 3 van blz 373 (herhaling in de paginatie) tot 572, en 5 blz. ‘Blad-Wyzer.’ Het 1^e dl. bevat eene titelplaat, voorstellende Jozef II in schild op zuil, waarop: ‘Aen den hoogloflyken Keyzer Josephus II’. Ernaast de faam. Eronder: ‘vry Godtsdienst vry zeevaert’. ‘Men vindt het te koop tot Antwerpen by C.M. Spanoghe boeck-drûcker en verkooper op de Suykerrûye.’ Johann balzer sc. H. Godin, sculp. Kaart in 2^e dl.

Antwerpen, Stadsbibl. K. 7295.

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 30.7.1784. Prys 35 stuyvers [3,15 fr.] bij inschrijving. Aflevering vastgesteld op 1.1.1785; Gaz. v. Antw. 10.12.1784: Donderdag a.s. [16.12.1784] te koop by... Spanoghe, 1^e dl. der Hist... Gedenkst.; het 2^e dl. op 26.2.1784, het 3^e dl. weinige dagen daarna. Gaz. v. Antw. 18.2.1785 bericht dat de 3 dln. te koop gesteld worden mits 1½ kroon [8,35 fr.] Gaz. v. Antw. 20.12.1785: 5:5 [9,50 fr.]
Front. van dl 1 waarschijnlijk eerst door Johann Balzer (Kukus in Bohemen, 1738 - Praag, 1799) gegraveerd, en door H. Godin nagegraveerd.
F.-V. Goethals (Lectures rel. à l'hist. des sciences... en Belgique, Brussel 1837, dl 4, blz 288-9, somt volgende Fransche uitgaven op: de 1^e, 1784, te Neufchâtel; de 2^e, 1784, te Brussel, 2 dln; de 3^e, 1785, d^o, d^o; de 4^e 1786, d^o, Lefrancq, 2 dln.; 1^e en 2^e dl der Nederlandsche vertaling = 1^e dl der (2^e ?) Fransche uitgave. Spanoghe voegt diplomatische stukken bij: blz. 47-68 de Unie van Utrecht; blz. 88-89 het twaalfjarig bestand; blz. 98-104 verdrag van 7.1.1610 tusschen Oostenrijk en de Vereenigde Nederlanden; blz. 121-142 het tractaat van Munster; blz. 149-176 de vrede der Pyreneeën; blz. 182-191 het tractaat van grensscheiding tusschen Spanje en de Vereenigde Nederlanden van 1664; blz. 197-200 het tractaat tusschen Frankrijk en Spanje van 2.5.1668; blz. 208-219 het tractaat van Nijmegen van 1678; blz. 219-241 de resolutie over Maastricht van 1679; blz. 279-316 het Barrière-tractaat; verder hier en daar (blz. 356, 486, 493 en 494, 498) eenige aanvullingen.
Het tweede deel bevat een kaart: Carte des differentes limites et du terrain limitrophe en Flandre de la maison d'Autriche et de la republique d'Hollande

publiee l'an 1720, Echelle de deux Lieues de Brabant. 2 aan elkaar gekleefde bladen, 22,2 × 82,5. Van Antwerpen ten O. tot Blankenberge ten W. Daarbij: Aenwyzer op de kaerte der Limyt-scheydingen in Vlaenderen, Van de jaeren 1664, 1715 en 1718. Uytgegeven te Gend by Augustyn Graet, in 't Jaer 1720. 33 × 34,5. ‘Men vind dezen Aenwyzer met des zelfs Land-kaerte, groot 2 bladeren in folio, ten pryze van 5 stuyvers [0, 50 fr.] te koop t'Antwerpen, by C.M. Spanoghe, Boek-drukker en Verkooper op de Suyker-ruye.’ Ook aldus aangekondigd Gaz. v. Antw. 3.12.1784 en 30.12.1785.
Veilingscatalogussen: Van Hulthem, Gent 1836-1837, nr. 27093: 8 [sic] deel Amst. Antw; J.F. Willems, Gent 1.2 en 3.5.1847 nr. 1453. 3 dln. Uit het Fransch; L. Deroovere de Roosemeersch 15.12.1845 en vlg., nr. 697. Auteur: Nerry [sic, voor Neny]; François du Bus, 3^e dl., Gent 26.4.1785, nr. 6535.

1785 [1784]

22. - Kort Begryp / van het Wonderbaer / Leven / van den / geluk-zaligen dienaer / Gods, / Benedictus Josephus / Labre, / Geboren den 26 Meert 1748, in de Parochie / van St. Sulpitius van Ametten, onder het / Bisdom van Boulognien in Vrankryk, / ende gestorven tot Roomen in opinie / van Heyligheyd den 16 April 1783 / Uyt het Italiaensch overgezet, uyt de Schrif- / ten van J.B. Alegiani, Advocaet in de / zaeke syn'er Zalig-verklaeringe, en opge- / draegen aen den uytmuntenden Cardinael / Archinto, Prefect van de Vergaderinge / der Kerk-Plegten, en Berigter der zaeke. / Quis sicut Dominus Deus noster qui in altis / habitat, & humilia respicit. Ps. II 2 / Wie is'er als den Heer onzen Godt, die in de Al- / derhoogsten woont en de nederigen beschouwt. / Volgens de copye van Roomen. / [Vignet] / T'Antwerpen, / By C.M. Spanoghe, Boek-drukker en / Verkooper op de Suyker-ruye, 1785 / 8 × 13. 155 [+ 1] blz.

Op de blz. volgend op 155: Goed-keuring... J.B. Fighé, S.T. & J.U.L. Pastor Begg. Antv. L.C.
Bijgevoegd: Algemeyne Verzaemelinge der nieuw- / gebeurde Mirakelen, door de voor- / spraek van den Geluk-zaligen Bene- / dictus Josephus Labre, en van ver- / scheyde andere aenbelangende Stuk- / ken, bevattende verscheyde Brieven, / Uyttrekzels der zelve, Gedenkstuk- / ken en stigtende Hand-schriften, / die zoo in het bezonder, als in het / algemeyn zyn in het licht gegeven, / dienende tot een vervolg aen het / Kort begryp van het wonderbaer / Leven, van den voornoemden Geluk-zaligen Dienaer Gods. / Blz. I-LVJJ.
Op blz. LVJJJ volgt de Vertaelinge der Fransche Goed-keuringe (Parijs 29 April 1784) en Vt. J.B. Fighé...
Van blz. LIX tot blz. LXXXIV: Den Zegen-prael van een waeren Chris- / ten, in vergelyking met die der wyze / des werelds, of historische lof-reden / van Benedictus Josephus Labre. /
Spanoghe waarschuwt in nota tegen onvolledige drukken, daarom onderteekent hij de zijne eigenhandig.
Antwerpen, Mus. Plantin-Moretus, A. 3664 en B. 3749 (ongeteekende ex.)
Aangekondigd: Het Leven: Gaz. v. Antw. 5.3.1784; 19.3 en 9.4.1784: binnen weinige dagen te bekomen; 11.6.1784 te bekomen. Prys 10½ st. [0,95 fr.] De mirakelen: Gaz. v. Antw. 14.5.1784, aanstaande Maandag (d.i. 17 Mei) te bekomen. Prys 3½ st. [0,35 fr.].
Gaz. v. Antw. van 20.12.1795 kondigt aan: Leven van Labre, 6^e druk sedert een jaar, 14 st. [1,25 fr.]. Wij hebben geen druk van 1784 kunnen ontdekken.

1785

23. - Prent. Afbeeldsel van syne Hoogheyd de Prince de Ligne, &c. &c. &c. Prys 1 half Croon [2,75 fr.].

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 4.1.1785.

24. - Regulen, Statuten, gebeden en oeffeningen voor de Broederschap der H. Dreyvuldigheyd, verrykt door een nieuwe gesnede kopere plaet in f^o welk een rondeel verthoont den Paus de Aflaeten van 't voors. Broederschap vergunnende, en 't ander de verlossing der Christene Slaeven door de Paters van 't zelve Broederschap.

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 4.1.1785. Niet weergevonden.

25. - Prenten. Une Lecture Espagnole en Une Conversation Espagnole, door H. Godin. Prys 35 st. het stuk [3,15 fr.]

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 20.5.1785. [Niet zeker dat Spanoghe ze drukte.]

26. - Zegen-wensch / aen syne / doorlugtigste hoogweerdigheyd / Cornelius Franciscus / de Nelis, / doende synen plegtigen / intrede, / als bisschop van Antwerpen, / den VII. Juny M.D.CC.LXXXV. / Waer achter gevoegt zyn alle de Jaer-schriften, Zin- / spreuken en voordere bediedzels die door de gansche Sad [sic] / zyn te zien geweest. / [Vignet] / Men vind-ze te koop. / T'Antwerpen, by C.M. Spanoghe, Boek / drukker en Verkooper op de Suyker-ruye. / 11 × 19,7; 12 blz.

Antwerpen, Stadsbibl. C. 83960 a.

Op blz. 2, zegen-wensch van 20 verzen, De droefheyd, druk en rouw, de bitter herte prangen... waarschynlyk van Spanoghe; op blz. 9 en 10, merkwaardigheden over de Melkboerin en den Eierboer; op blz. 4, 6, 7, 9, en 10 worden chronogrammen met een sterretje aangeduld. Zijn ze van Spanoghe?
Aangekondigd Gaz. v. Antw. 10.6.1785. Prys 3½ st. [0,32 fr.].

27. - Redenvoeringe over het openen en bevaeren der Schelde door den berugten Hr. Linguet. Vertaling uyt het Fransch. 2^e stuk [zie nr. 20].

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 29.7.1785.

28. - Prent. Portrait van den Prins de Wallis, Croon-prins van Engeland in f^o, 1 croon [5,56 fr.].

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 29.7.1785. [Gedrukt bij Spanoghe?]

29. - Eyndelinge Vredenstractaet gesloten onder de garantie van Frankryk tusschen Z. Keyzerl. Majesteyt en de staeten der Ver. Prov. tot Fontainebleu den 8 9ber 1785 waer by gevoegt is het Tractaet van Alliantie tusschen Vrankryk en de Staeten, alsook een korte, dog egter bondige bewysing van den oorsprong, voortgang en beslissinge der hoogstgerezene geschillen, met de beweegreden tot het handhaeven van den Vrede; zynde meer dan agt Gazetten groot. Prys 3 ½ st. [0,32 fr.].

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 30.12.1785 (a.s. Sondag te bekomen [= 1.1.1786]). De noodige kaert met aenwyzer om het nieuw Tractaet wel te verstaen kan men in het bezonder bekomen ten pryze van 5 st. [0,50 fr.].

Zelfde aankondiging.

30. - Dagelyksche gebeden van den weerden Dienaer Gods B.J. Labre, geboren tot Ametten in 't Bisdom van Boulognien den 26 Meert 1748, en gestorven tot Roomen in opinie van Heyligheyd den 16 April 1783. T'Antwerpen, By C.M. Spanoghe, Boekdrukker en verkooper op de Suyker-ruye. Klein 8^o 2 blad. zonder titel.

1785? Niet weergevonden. Aldus vermeld in HS catalogus, in privaatbezit.

31. - Het / schouwburg / der / Nederlanden / ofte / geographische en historische / beschryvinge / der XVII. Nederlandsche / provintien. / Uyt het Fransch nouwkeurig overgezet en met / verscheyde aenbelangende stukken vermeerdert. / ... deel, / [Vignet] / Men vind-ze te koop. / t'Antwerpen, / By C.M. Spanoghe, Boek-drukker en Boek- / verkooper op de Suyker-ruye. / M.DCC.LXXX.V. / 9,5 × 16,5 5 dln. Dln 1, 2, 3 en 5 zonder colophon; colophon van dl. 4: Men vind-ze te koop, / t'Antwerpen, / By C.M. Spanoghe, Boek-drukker en / Verkooper op de Suyker-ruye. /

Eerste deel. / Bevattende een algemeyne beschryving der XVII / Nederlandsche Provintien, en een bezondere / van het Hertogdom van Braband en van / Waelsch-Braband. / 310 blz.
Tweede deel, / Bevattende het Hollands Braband, het Hertogdom / van Limburg, de Heerlykheyd van Mechelen, / het Hertogdom van Guelderen, het Graefschap / van Naemen, Artois, en een gedeelte van het / Graefschap van Vlaenderen. / 443 blz.
Derde deel. / Bevattende een gedeelte van het Graefschap / van Vlaenderen, het Keyzerlyk Vlaenderen, / het Graefscahp van Henegouw en het / Cameryksche / 372 blz.
Vierde deel. / Bevattende het Hertogdom van Luxemburg, / het Bisdom en Prinsdom van Luyk, het Her- / togdom van Gueldre, het Graefschap van / Zutphen, een een gedeelte van het Graefschap / van Holland. / 397 blz.
Vyfde deel. / Bevattende de Heerlykheyd van Uytrecht de / Heerlykheyd van Vriesland en Over-Yssel, / de Heerlykheyd van Groeningen, een / deel van het Graefschap van Holland en het Graef- / schap van Zeeland. / 348 blz.
Alle deelen dragen het jaartal 1785.
Front. van dln. 1, 2, 3 en 4 zijn verschillende prenten; front. van dln. 4 en 5 zijn dezelfde; front. van dl. 1 heeft in benedenhoek rechts de hoofdletters D en R ineengestrengeld.
Front. van dl. 1, 6^e uitg. = front. van dl. 3, 7^e uitg.
Front. van dl. 3, 6^e uitg. = front. van dl. 1, 7^e uitg.
Front. van dln. 2 en 4, 6^e en 7^e uitg. zijn dezelfde; echter, bij front. der eerste drie dln., wat rechts staat op 6^e uitg. staat links op 7^e uitg.
Front van dl. 5 van 6^e uitg. is hetzelfde als dit van dl. 3; en front. van dl. 5, 7^e uitg. is hetzelfde als dit van dl. 4.
Dln. 1, 2, 4 en 5 hebben op front. volgende titels in schild: Dl. 1: Les delices des / pays-bas /. Het Schouwborg der / nedertanden / Dl. 2: Les Délices des Pais-Bas / Het Schouwborg der / nederlanden / Dln. 4 en 5: Les delices des / Pays-Bas / Het Schouwborg / der / nederlanden /.
Dl. 3 heeft op zuil van front.: Les delices / des Pays-bas / en aan onderzijde van prent: Het Schouwborg der nederlanden /.
Onderaan de titelplaten staan volgende aanduidingen:
Dl. 1: A Anvers Chez C.M. Spanoghe Imprimeur Libraire Place dite / Suykerruye 1786 /
Dl. 2: A Anvers chez Spanoghe Imprimeur Libraire Place dite / Suykerruye 1786/ Dl. 3: A Anvers chez C.M. Spanoghe Imprimeur Libraire Place dite Sukerruye. / [sic]
Dln. 4 en 5: A Anvers chez C.M. Spanoghe Imprimeur Libraire Place / dite Suykerruye 1786. /
Ontbreken: bericht tot den lezer, algemeene tafel, opsomming der XVII Nederlandsche provincies, goedkeuring en kaart van de Fransche uitgaaf.
Antwerpen, Stadsbibliotheek, K. 16082.
Voor commentaar, zie bij nr. 34.

1786.

32. - Les / délices / des / Pays-Bas, / ou / description / géographique et historique / des XVII. provinces / belgiques. // Septieme Edition, revue, corrigée, & consi- / dérablement augmentée de Remarques curieuses / & intéressantes. / Tome... /[Vignet]/ A Paris, / Et se trouvent à Anvers, / Chez C.M. Spanoghe, Imprimeur-Libraire, / sur la place de la Sucrerie / M.DCC.LXXXVI. / 10 × 17. 5 dln. Dln. 3 en 5 zonder colophon; colophon van dln. 1, 2 en 4: A Paris, / Et se trouvent à Anvers, / Chez C.M. Spanoghe, Imprimeur-Libraire / sur la Place de la Sucrerie. 1786. / (Col. van dl. 4 met datum 1785).

Tome premier, / Contenant une Déscription [sic] générale des XVII / Provinces Belgiques, & la Déscription [sic] parti- / culiere du Duché de Brabant & du Brabant / Wallon. / XVIIJ [+ II] + 279 [+ 1] blz.
Tome second, / Contenant le Brabant Hollandois, le Duché de Lim- / bourg, la

Seigneurie de Malines, le Duché de / Gueldres, le Comté de Namur, l'Artois & partie / du Comté de Flandres. / 372 blz.
Tome troisieme, / Contenant partie du Comté de Flandres, la Flandre / Impériale, la Flandre Hollandoise, la Flandre / Françoise, le Comté de Hainaut, & le Cam- / bresis. / 320 blz.
Tome quatrieme. / Contenant le Duché de Luxembourg, l'Evêché & / Principauté de Liege, le Duché de Gueldre, le / Comté de Zutphen, & partie du Comté de Hollande. / 346 blz.
Tome cinquieme. / Contenant la Seigneurie d'Utrecht, la Seigneurie de / Frise, la Seigneurie d'Over-Issel, la Seigneurie de / Groeningue, partie du Comté de Hollande, & le / Comté de Zélande. / 324 blz.
Het 4^e dl. draagt het jaartal 1785; alle andere dln.: 1786.
Front.: dezelfde als deze van de Ndl. uitgaaf.
Dl. 1, na titelblad, van blz. iij tot blz. IX: Avertissement, en van blz. X tot blz. XViij Table générale. Volgt dan op ongenummerde blz.: Dénombrement des XVII Provinces des Pays-Bas, en weer op volgende ongenummerde blz.: Approbation en Permission. De goedkeuringen van de 6^e uitg. zijn als volgt: onder approbation A Liege, ce 24 Juin 1768, en onder permission: Donné à Liege, ce 24 Juin 1768. De 7^e uitg. heeft respect.: Fait ce 24 Juin 1768, en Donné ce 24 Juin 1768. Verder plaatst de 6^e uitg. Dénombrement na Avertissement, en Table générale na dénombrement.
Antwerpen, Museum Plantin-Moretus R. 705. Stadsbibliotheek, K. 23541.
Veilingcatalogus J.J.A. de Witte, Antw. 23.6.1890, nr. 259.
Voor commentaar zie bij nr. 34.

33. - Historisch / woordenboek / oft / korte beschryving / Van alle de Mannen, geboren in de XVII / Nederlandsche Provintien, de welke door / verstand, bekwaemheden, deugden, do- / lingen, enz. sedert de geboorte Jesu-Christi / tot op heden hebben uytgeschenen. / Om tot Byvoegzel te dienen aen / het schouwburg der Nederlanden. / Eerste [tweede] deel / [Vignet] / Tot Amsterdam, / En men vind-ze te koop tot Antwerpen, / By C.M. Spanoghe, Drukker en Boek-verkooper / op de Suyker-ruye / M.D.C.C.LXXXVI. / 9,5 × 16,5, 2 dln., 264 en 179 blz.

Geen frontispice. Vertaling van het Fransche werk (zie nr. 34).
Antwerpen, Stadsbibliotheek A. 15785 en K. 16082⁶.
In de voorrede tot den lezer van de ‘Aldernouwkeurigste verhandelinge der geschiedenissen van het Nieuw Testament’ die Spanoghe in 1783 uitgaf, kondigt hij het verschijnen aan van een prospectus van het historisch woordenboek der doorluchtige mannen; de inschrijving bleef open tot 15 Maart 1784. Op 20.1.1784 aankondiging in de Gaz. v. Antw. Het werk zou bestaan uit 12 dln.

34. - Dictionnaire / historique, / ou / histoire abrégée / De tous les Hommes, nés dans les XVII / Provinces Belgiques, qui se sont fait un / nom par le génie, les talens, les vertus, / les erreurs, &c. depuis la naissance de / J.C. jusqu'à nos jours. / Tome premier [second] / [Vignet] / A Paris, / Et se trouvent à Anvers, / Chez C.M. Spanoghe, Imprimeur-Libraire, / sur la place de la Sucrerie. / M.DCC.LXXXVI / 11,5 × 19, 2 dln. 295 en 204 blz.

Colophon van dl. 1: A Paris. / Et se trouvent à Anvers, / Chez C.M. Spanoghe, Imprimeur-Libraire / sur la place de la Sucrerie. /
Dl. 2 eindigt met volgend NB: Dans peu de semaines il se trouvera, à 28 sols, chez tous les Libraires où l'on a souscrit pour Les Délices des Pays-Bas, un troisieme Volume d'environs [sic] 400 pages, pour servir de Supplément au Dictionnaire Historique des Hommes Illustres des Pays-Bas.
Geen frontispice.
Antwerpen, Stadsbibliotheek A. 8820.
Het aangekondigde derde deel niet teruggevonden.
De rubrieken zijn meestal letterlijk overgenomen uit het ‘Dictionnaire historique...’ van F.-X. de Feller, 1781, 6 dln., waarvan inschrijving kon genomen worden bij Spanoghe blijkens aankondiging van 5.11.1782 in de Gaz. v. Antw.

In 1697 verscheen te Brussel de 1^e uitg. van ‘Délices des Pays-Bas’. Jean Baptiste Christyn, de jonge, F. en P. Foppens zijn de auteurs. De 6^e uitg. werd bezorgd door J.F. Bassompierre, vader, te Luik; de prenten zijn van Jacobus en Franciscus Harrewyn, P. Devel e.a.
Spanoghe herdrukte den tekst van de 6^e uitg. en werkte hem wat bij: lijsten van kanseliers, gouverneurs, bisschoppen e.a. werden aangevuld, een drietal beschrijvingen van steden bijgevoegd, zoo Megen, Ravestein en Boxmeer (dl. 2 blz. 47, 48, 50). De uitgever was eerst zinnens een Nederlandsche vertaling van het werk te leveren, blijkens zijn aankondigingen van 18.3 en 20.5.1785 in de Gaz. v. Antw. Op 3.6.1785 kondigde hij de 7^e Fransche uitg. aan, en hij heeft er misschien toe besloten omdat hij toch de platen opnieuw moest laten graveeren, en deze dan zoowel voor een Fransche als voor een Nederlandsche uitgave konden dienen. Stond Bassompierre hem de platen niet af? Waarschijnlijk niet. Op blz. IV van dl. 1 van het Fransche werk zegt Spanoghe wat hem tot de uitgaaf aanzette.
Bovenvermelde aankondiging van 18.3.1785 beklemtoonde dat de Nederlandsche uitg. wordt ‘opgeluystert door een extragroote nieuwe caert der 17 Prov. en een menigte nieuwe kopere plaeten; inschryving open tot leste April.’ (N.B. in het ex. der Ndl. uitg. van de Stadsbibl. te Antwerpen komt de kaart niet voor). Op 20.5.1785 werd aangekondigd dat de inschrijving nog open blijft tot 15 Juni, en dat ‘oude en versleten Platen van het Fransche werk niet herdrukt worden; alle nieuw gegraveerd. Het Fransche werk bevat 140 plaeten’ - hij doelt op de 6^e uitg. van Bassompierre - ‘en het Nederduytsche honderd en in de zestig. Die eenige Gravure abstract van het Werk willen beschouwen, gesneden door den zelven Meester van de plaeten van het Schouwborg konnen zig adresseren by C.M. Spanoghe voormeld alwaer de zelve ook te koop zyn a 35 cts. het stuk, het een zynde une Lecture Espagnole, het ander une Conversation Espagnole.’
Op 3.6.1785 kondigde Spanoghe de Fransche uitg. aan: ‘7^e éd. revue, corrigée & considérablement augmentée des remarques curieuses et intéressantes, Planches toutes nouvelles gravées par H. Godin d'une beauté inégale aux vieilles & usées planches de la dernière édition de l'année 1769 en 5 volumes. Nombre augmenté de 30 planches environ. Dans l'ouvrage entier se trouveront 170 estampes.’ De inschrijving bleef open tot Augustus 1785. Om de twee maand een deel.
Op 18.8.1786 kondigde hij aan dat de Ndl. en de Fr. uitg. te bekomen zijn. Prijzen: de 6 dln. (5 dln. Schouwburg en Hist. Wdbk.) kosten op 18.3.1785, 3 kronen; op 20.5 en 3.6.1785, 9:9 of 3 écus de France [17, - fr.] om na Augustus 1785, 4 écus [23, - fr.] te kosten. Op 18.8.1786 is de prijs 12 gulden [22, - fr.].
De kaart der 17 provincies is merkwaardig. Ze kost afzonderlijk een halve kroon [2,80 fr.], en heeft als titel: Carte des XVII Provinces des / Pays bas / Dressée d'apres les mémoires de G. Freidag, / Adr. Metie, C. Pynacker, H. le Sengre B. Wicheringe, / et les meilleurs auteurs modernes, / Dressée suivant les nouvelles Observation̄ / et divisée Conformément aux / derniers Traittés / Echelle [volgt een lijnschaal van 7 zeemijlen] de Lieues Marines [De schaal is ongeveer 1:652000] / Chez Spanoghe Impr. Lib. Bij het ex. der Stadsbibl. Antw. is ze op vier bladen afgedrukt, form. 33 hoog op 39 breed binnen de randen; dl. 1 bevat 2 bladen en dl. 2 de overige 2. Wij hebben echter een ex. der Délices gezien dat de kaart op één enkel blad afgedrukt bevatte. De bezitter van dit ex. heeft misschien de kaart waarvan sprake in de aankondiging van 18.3.1785 aangekocht, en deze ingeplakt.
Het totaal van 170 prenten is wat overdreven. De deelen van de kaart en de titelplaat buiten beschouwing gelaten, bevatten de 5 dln. 163 prenten tegen 146 van de 6^e uitg.
H. Godin heeft de prenten van de 6^e uitg. opnieuw gegraveerd. Daarenboven werden de volgende bijgevoegd naar ‘Délices du Brabant’ door de Catillon, Amsterdam 1757, 4 dln in-8^o, of de vertaling hiervan: ‘Vermakelykheden van Brabant... Amsterdam 1770, 4 dln.: Dl. 1, blz. 160: Vue de la ville de Bruxelles - Gezigt van de Stad Brussel, naar dl. 2, blz. 10 der Vermakelijkheden...; dl. 1, blz. 195: Vue de la Ville de Louvain - Gezigt van de stad Leuven, naar dl. 1, blz. 67; Dl. 1, blz. 195: Castrum Lovaniense - Het slot van Leuven, naar dl. 1, blz. 85; Dl. 1, blz. 219: Vue de la ville d'Anvers - Gezigt van de Stad Antwerpen, naar dl. 3, blz. 8; dl. 1, blz. 229: Kasteel van Alva gebouwt door den Hertog van Alba 1558, naar dl. 3, blz. 47; Dl. 2,

blz. 7: Gezicht van de Stad 's Hertogenbosch, naar dl. 4, blz. 4; dl. 2, blz. 7: Maison de ville de Bois le Duc, naar dl. 4, blz. 10.
Volgende prenten werden nog bijgevoegd naar Jac. Le Roy; Brabantia illustrata... Leiden... 1705, fol.: dl. 1, blz. 160: La citadelle de Vilvoorden - Kasteel van Vilvoorden, naar blz. 65; dl. 1, blz. 188: Le Chateau de Beaulieu - Kasteel van Beaulieu, naar blz. 18; dl. 1, blz. 189: Kasteel van Laake, naar blz. 39; dl. 1, blz. 190: Casteel van Tervueren - Le Chateau de Tervueren, naar blz. 60; dl. 1, blz. 215: Le Chateau d'Heverle - Het Kasteel Heverle naar blz. 7; dl. 1, blz. 242: Castellum de Hoochstraten, naar blz. 99; dl. 1, blz. 262: Kasteel van Willebroek, naar blz. 71; dl. 2, blz. 50: Kasteel van Boxmeer, naar blz. 131; dl. 3, blz. 76: Kasteel van Beeveren, naar blz. 84 (ook in Sanderus: Verheerlykt Vlaanderen, 1735, graveur Blockhuysen).
De 6^e uitg. heeft in dl. 2, blz. 174 een ‘Plan de Namur’; dit ontbreekt in de uitgave van Spanoghe. Dl. 1, blz. 165 bevat een afb. van het standbeeld van Karel Alex. van Lorreinen, 1769. Onderaan: La Rue [?] sc. Komt niet voor in de 6^e uitg.
Een woordje over H. Godin, de graveur. ‘H.J. Godin, Buchtitel- und Vignettenstecher (und Maler?) letztes Viertel 18. und Anfang 19 Jahrhdts. Wohl flämischer Herkunft’. Aldus U. Thieme en F. Becker in het Allg. Lexikon der bildenden Künstler, s.v. Onjuist. Henri-Joseph Godin werd op 21 Juli 1742 of op 5 Mei 1747 - zijn ouders hadden inderdaad twee kinderen die de voornamen Henri-Joseph droegen - te Seraing bij Luik geboren, woonde zeker van 1774 af te Luik, en is daar op 25 Februari 1834 aan de rue Volière gestorven.
Tenslotte nog: A.J.J. Delen in zijn Iconographie van Antwerpen vermeldt de prenten over Antwerpen uit Spanoghe's Délices des Pays-Bas, zonder de Ndl. uitg. aan te teekenen; de naam van den graveur, H. Godin, is hem waarschijnlijk onbekend. Ook bleef onvermeld dat de prent: Vue de la ville d'Anvers - Gezigt van de stad Antwerpen (dl. 1, blz. 219) voorkomt bij de Catillon, Délices du Brabant, dl. 3, blz. 8.
De stadsbibliotheek van Antwerpen bezit een gebonden verzameling van 137 prenten uit Spanoghe's Délices des Pays-Bas - Schouwburg der Nederlanden. De prenten zijn ongeplooid. Dit wekt het vermoeden dat de uitgever de verzameling prenten afzonderlijk heeft verkocht.

35. - Catalogue de livres rares et précieux. Vente 2 mai 1786 et jours suivants dans la salle du Vieux Arbalète. Estimeur juré G. Smekens. Direction C.M. Spanoghe. Prix 1 sol [0,05 fr.]

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 25.4.1786.

36. - Catalogus, Le même libraire annonce au publique, qu'il a obtenu des milles d'autres articles, dont il a imprimé un Catalogue général avec les justes prix, grand 60 pages, qu'il distribue à MM les amateurs moyennant dix Hards [0,21 fr.] pour le pauvre, à cause que plusieurs le viennoient chercher, pour en faire de papillotes &c.

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 9.6.1786.

37. - Catalogus. Outre les articles annoncés, le susdit libraire attends un assortiment d'environs mille nouveaux articles & dont il distribuera les catalogues avec les justes prix le 1^er novembre prochain. N.B. Parmi ces articles de trouvent plusieurs ouvrages rares & précieux, qui ne sont pas communs dans ce pays.

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 20.10.1786 en 21.11.1786. Deze laatste voegt bij: Le catalogue ne paraîtra qu'en 15 jours à cause que plusieurs nouveautés sont encore en route.

38. - Nieuwen / atlas / der / jeugd. / Of duydelijke grondregels om de Géographie ge- / makkelijk en op korten tijd te leeren. / Gevolgt van een bekwaeme verhandeling / over den wereld-Bol, waer in de bewe- / gingen der Gesternten, de verscheyde / Saemenstellingen (Systemata) der wereld, / en het gebruyk der Bollen uytgelegt / worden; / Verrykt met XXIV. afgezette / kaarten. / Uyt de laetste

Fransche uytgaeve van 't jaer 1779 / in 't Neder-duytsch overgezet, en in dezen tweeden / druk merkelijk verbetert. / [Vignet] / Tot Antwerpen, / Bij C.M. Spanoghe Boekdrukker en ver- / kooper op de Suyker-ruye in de dry Vriezen. / M.DCC.LXXXVI / Met Goedkeuringe / 9,7 × 16,6. 236 blz. 24 krtn.

Antwerpen, Mus. Plantin-Moretus, A. 3240 (Exp. Z. XXVI 170).
De eerste Nederlandsche druk, uit het Fransch vertaald, verscheen te Brussel bij Benedictus le Francq in 1780, en draagt als goedkeuring: Imprimi potest. C.J. Leyniers, Lib. Censor. P. Reuss, Consiliarius & Procurator generalis. Deze goedkeuringen zijn bij de uitgave van Spanoghe onveranderd afgedrukt. De tekst van beide uitgaven, behoudens eenige orthographische afwijkingen, is dezelfde. De kaarten werden voor den druk van Spanoghe opnieuw gegraveerd (door H. Godin?) Echter, die van de uitgave le Francq zijn veel fijner.

1787

39. - Gedenk-stuk / op de / Gerechtigheden / der / Brabanders, / en de / Beledigingen, / Die tegen de zelve geschied zyn uyt den / naem van S.M. den Keyzer en Koning, / sedert eenige jaren; / Voorgedraegen aen de algemeyne / Vergadering / der / Staeten / van de gemelde Provintie, / Door H.C.N. / Van der Noot, / Advocaet in den Souverynen Raede van / Braband, den 23 April 1787. / T'Antwerpen, / By C.M. Spanoghe, op de Suyker-ruye. / 11,5 × 19,2. 112 blz.

St. Niklaas, Bibl. v.d. Oudheidk. Kring v.h. Land van Waas.

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 13.7.1787. Prijs 14 st. [1,25 fr.]

40. - Catalogus. By C.M. Spanoghe boekdrukker op de Suykerruye, catalogus van alle deszelfs boeken met pryzen, 88 blz. + 4 blz. vervolg, van alle zyne nieuwe artikels, met prijzen, kost 10 oorden [0,21 fr.]

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 26.10.1787.

1788

41. - Catalogus van het Leescabinet, met goedkeuring, te bekomen op den 9.2.1788.

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 8.2.1788.

C. Antwerpen, ‘Au Cabinet Littéraire’, Lange Nieuwstraat naast de St Niklaaskapel (tusschen 9 Febr. en 8 Mei 1788 tot 2 Dec. 1789).

42. - Wonderbaere Teekens, / Die door een iegelijk en met aendagtigheyd en met verslagenheyd / in Groot-Rusland, even als in des zelfs Hoofdstad St Petersburg / zijn aenschouwt geweest in het Firmament, geduerende zes ueren / lang, ontrent den midder-nagt van den 8 April 1788, en welken / gedaente Bloed-rood was.

Colophon: Men vindse te koop, by C.M. Spanoghe, Boek drukker en verkooper in de Lange-nieuw straet. 1 blad, 21 × 33, aan beide zijden bedrukt.

Antwerpen, Mus. Plantin-Moretus B. 2381, n^r 21.
Fig.: 2 getulbande manshoofden; 3 maansikkels, met naar links gerichte mansprofielen; 2 gekruiste breede zwaarden; 3 doodshoofden boven gekruiste doodsbeenderen, met een kruis boven op.
Dezelfde tekst met dezelfde afbeeldingen (daarbij nog een afgehouwen Christenhoofd en een vrouwenhoofd) komen voor in ‘Versamelinge van verscheyde stukken... door Sincerus Recht-uyt = J.J. Vanden Elsken, tom. I, blz. 74-78, behalve natuurlijk de op blz. 77 in nota aangeduide toespeling op het Seminarie-Generaal van Leuven den zijn geuze-doctoren.

1789

43. - Dagelyksche en algemeyne Europische Mercurius.

Dagblad. Formaat 17,5 × 21,5. De tekst op twee kolommen. De naam komt niet voor ln de hoofding; deze vermeldt den datum en het nummer, b.v.

Woonsdag den 30 7ber 1789 N^o 78. Verscheen dagelijks, Zondags uitgezonderd. Elk nummer bestaat uit 4 blz. Verscheen waarschijnlijk van 1 Januari 1789 tot 1 (2) December 1789. In fine: Men schryft op dit Nieuwsblad in, 't Antwerpen by C.M. Spanoghe, te Brugge by J. Bogaert, Boekverkoopers, en voorts op al de Nederlandsche Postkomptoiren.
Antwerpen, Stadsbibliotheek, B. 35407 a. Dit ex. bevat 17 genaaide nummers. Werd er voorheen als Antwerpsch Nieuwsblad gecatalogeerd; wij mochten de juiste benaming aanduiden. Bevat de n^rs 78 van 30.9.1789, 80 van 2.10.1789, 81 en vlg. tot en met 95 van 3, 5, 7, 8, 9, 10, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 19, 20 en 21 Oct. 1789.
Antwerpen, Stadsarchief, Verz. P.J. Van Setter, dl. 11, minuten n^r 161 bevat n^rs 78, 80 ( 2 ex.) 81 en 88 van 30.9, 2, 3 en 13.10.1789.
Voor commentaar zie onder n^r 47.

44. - Prospectus. Nouveau plan du Cabinet littéraire et politique.

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 9.1.1789.

45. - Catalogus van alle boeken van Spanoghe. Prys 1 plaket [0,32 fr.]

Aangekondigd Gaz. v. Antw. 28.4.1789. - Te bekomen tegen 9.5.1789.

46. - Prospectus / d'une nouvelle Feuille périodique Imprimée / avec la Permission / du Gouvernement général de Pays-Bas / autrichiens, / sous le titre de / Mercure général et journalier / de l'Europe. /

Formaat 12 × 21.
Privaatbezit. Zeer bereidwillig medegedeeld door Z.E.H. Pastoor Alb. Henderick. Wegens het belang van het stuk geven wij hier de volledige tekst:
Malgré la multitude de Journaux et Gazettes dont on est / inondé, nous ne laisserons pas de hazarder notre Feuille an- / noncée dans ce Prospectus, persuadés qu'elle aura tout ce / qu'il faut pour plaire, interesser et l'emporter même sur tou / les autres Papiers-publics. Cette supériorité que nous osons / lui promettre, est fondée sur les raisons suivantes:
1^o Cette Feuille paroitra tous les jours (excepté les Di- /mances), et par là, les nouvelles qu'elle offrira à la curiosité / publique, seront toutes récentes, ce qui lui assure un avantage / décidé sur toutes les autres Feuilles quelconques, lesquelles / ne paraissent qu'une ou deux fois par semaine.
2^o Ce qui motive notre espoir ou plutôt notre certitude de / son importance, c'est l'étendue de notre correspondance par / toute l'Europe.
3^o Elle ne manquera pas de s'enrichir encore par le très- / grand nombre de Feuilles Allemandes, Angloises, Françoises / et Flamandes, qui nous parviennent, les unes peu connues, / et les autres trop coûteuses.
4^o Elle apprendra journallement le départ on l'arrivée des / Vaisseaux à Ostende, ainsi que les naufrages et autres accidens / funestes.
5^o Elle donnera chaque semaine, une liste exacte du prix / courant de toutes les Marchandises à Anvers, et une notice des / cours du change à la Bourse de la même Ville; ce qui sera / d'une utilité générale et incontestable.
6^o On y trouvera, comme dans toutes le Feuilles munies / d'Octroi, tout ce qui sera le plus digne de la connoissance et / de l'attention du Public.
Ce public, dont nous avons en vue l'utilité, en ambition- / nant son suffrage et sa confiance, peut s'assurer que nous nous / piquerons de la plus scrupuleuse impartialité, incapable éga- / lement de flatter, de critiquer et de tromper.
Qu'on n'aille pas confondre notre Feuille avec tant d'autres, / qui circulent sans permission et sous un faux nom, et tou- / chent sans cesse au moment d'être suprimées. La nôtre n'a / ni une existance incertoine, ni une durée douteuse: ce n'est / que sous les Auspices du Gouvernement qu'elle verra le jour.
Moyennant notre Feuille, on pourra se passer de toutes les / autres, dont elle offrira des extraits, auxquels se joindront les / nouvelles qu'on chercheroit vainement ailleurs.
La légitimité de notre Feuille et la certitude de sa continua- / tion (certitude que nous donne la protection de nos Supérieurs) / nous enhardiront à n'épargner aucune dépense pour la rendre / intéressante de plus en plus, par les nouvelles qui nous serons / en sorte d'avoir de la première main, déterminés à augmenter / encore nos fraix, en proportion du nombre de Mrs. les Sous- / cripteurs.
On s'abonne d'abord pour six mois, c'est-à-dire dès à pré- / sent jusqu'au

nouvel an prochain; ce terme échu, on devra / s'abonner pour l'année entière. Cet abonnement se fait aux Bureau des Postes, de toute / l'Europe, et à Anvers chez le Redacteur, C.M. Spanoghe / Imprimeur libraire Longue Rue Neuve.
On payera, pour celui jusqu'au nouvel an,......... / [niet ingevuld] argent de Brabant; et pour l'année entière, le prix sera double; / tout le payement se fera d'avance.
Le premier N^o sera délivré, le premier de Juillet prochain, / et puis en continuant de jour en jour.
Chaque numero aura 4 Pages in 4^o, et chaque Page deux / colonnes. On y joindra fréquentent des Suplémens.
Nous prions Messieurs les Amateurs de ne point différer / leur souscription, vu le peu distance de tems jusqu'à la publication du premier numero.

47. - Mercure général et journalier de l'Europe.

Dagblad. Form. 17,5 × 21,5. De lekst op 2 kolommen. De naam komt niet voor in de hoofding; deze vermeldt den datum en het nr., b.v. Mercredi le 16 7bre 1789, N^o 66. Het verscheen dagelijks, Zondags uitgezonderd, en elk nr. bestaat uit 4 blz. Verscheen van 1 Juli tot 1 (2) December 1789.
Colophon: L'on souscrit en tout tems pour cette feuille Journaliere, à Anvers, chez C.M. Spanoghe, à Gand chez Fernand, à Bruges chez Bogaert, Libraires, ainsi qu'à tous les Bureaux de Poste de l'Europe.
Antwerpen, Stadsarchief, in Verzameling P.J. Van Setter, dl. 11, minuten doc. n^r 161; bevat nrs. 66, 67, 78 en 81 van 16, 17 en 30 Sept., en 3 Oct. 1789.
Dagelijksche Mercurius nr. 90 van 15.10.1789, blz. 359:... ‘ik zal u zeggen wat den Boekdrukker Spanoghe is, en wat syn oogmerk is. Hy is den Opstelder en den Uytgever van dezen Mercurius, zoo wel in 't Fransch als in 't Vlaemsch; men moet niemand betigten of aenzien als zyn medewerkers, hy alleen is den man en heeft daer toe geen de minste hulp noodig...’
De Fransche en de Nederlandsche uitgaven hebben niet denzelfden tekst. Tot vergelijking nr. 78 van 30.9.1789:
Nederl.: Nieuws uit Roomen - Weenen - Parys;
Fransch: Nieuws uit Constantinople - Lisbonne - Naples - Paris - Anvers - Versailles - Varsovie.
En nr. 81 van 3.10.1789:
Nederl.: Vervolg van nr. 80. - Ordonnantie van den Keyzer, 30.9.1789 raekende de Emigratie;
Fransch: Nieuws uit Bareith - Paris - Constantinople. Vervolg van nr. 80. Nieuws uit Versailles.
Verlost Nederland, blz. 223-224: ‘In de maend November, 1788, gaf ik een berigt uyt van den dagelykschen Europischen Mercurius, zoo in het fransch als nederduytsch, op den tytel van Boxmeer; ik bekwam inderdaed veel inschryvers, en ik vervolgde hem met voorspoed; den Gazettier van Soest, te Antwerpen, afgunstig van een zaek, die hem geen het minste naedeel kon toebrengen, had zoo lang den Markgrave en de Stadsoverheid aenzogt om dit te verbieden, dat zy er eyndelyk in inwilgden, op eenen stond die hun den genoegzaemsten scheen: het bevelschrift zyns Majestyt in 't ligt gekomen zynde, in de maend Meert 1789, door het welk aen de regeltugtige overheden geboden wirden hun Theologanten tot de algemeene Godtsgeleerde Oefenschool tot Loven te zenden, er by voegende de straffen der wygerende, had ik het zelven, om de oogen der Bevolking te openen, nouwkeurig in het Nederduytsch overgezet; ik verkogt ze met eenen buytengemeenen toevloed; maer den avond gekomen zynde, viel den Markgrave met eenige Provosten en de Scheepene de Hornes en la Faille-Waerloos om elf ueren in myn huis...’ De bevelschriften werden verbeurd verklaard. Men doorzocht verder het huis, en ‘eyndelyk vond men de gedrukte Mercurius, die insgelyks verbeurt verklaert wirden, waerschynelyk om den Gazettier [d.i. van Soest] zyn genoegen te geven... Ontwaerdigt over die schreeuwende ongeregtigheden... begaf ik my naer Brussel, ten eynde van my over die willekeurige plegingen te beklaegen, en een toestemming tot het drukken myner Nieuwsbladers te verzoeken, die my agtervolgens, op het goed advis van den Procureur-Generael van den Raed van Brabant, wird toegestaen.’
Boxmeer was waarschijnlijk de deknaam van den uitgever. Waarom die schuilnaam? Even vóór het verschijnen van de Fransche uitgave verscheen boven-

staande prospectus [nr. 46] waarin Spanoghe zich doet kennen als redacteur van het blad. Was hij misschien genoegzaam bekend, en had hij den deknaam van Boxmeer niet meer noodig? Na zes maand geeft hij dan af op de ‘feuilles qui circulent sous un faux nom.’
‘On y joindra fréquemment des suplémens’ is onjuist gebleken, want tot 21.10.1789 bevatte elk nummer 4 blz. en niets meer.
Vele biografen van Spanoghe beweren dat hij in November 1788 een Nederl. en een Fr. dagblad uitgaf. Tot die veronderstelling draagt niet weinig bij bovenvermelde aanhaling uit zijn Verlost Nederland: ‘In de maend November 1788 gaf ik een berigt uyt...’ Wij meenen de kwestie aldus te moeten beschouwen: Ofwel slaat: ‘... zoo in het Fransch als Nederduytsch’ op het bericht, en dan bewijst niets dat Spanoghe zinnens was een Fransch dagblad uit te geven; ofwel had hij wel dit inzicht, maar vond geen voldoend aantal inschrijvers voor de Fransche courant. De tekst van het onder nr. 46 medegedeelde prospectus is duidelijk. ‘le premier n^o sera délivré le premier de Juillet prochain.’ Die eerste Juli kan alleen 1 Juli 1789 zijn. Zie bovendien de hieronder vermelde aanhaling der Gaz. v. Antw. van 9.1.1789.
Nu meenen wij, akkoord hierin met A. Warzée, tenminste voor wat betreft de Nederl. uitg., dat deze laatste niet in November 1788 verscheen, maar wel op 1 Januari 1789. Ziehier om welke reden: Het prospectus van de Fransche uitg. zegt: ‘on s'abonne d'abord pour six mois, c'est-à-dire dès à présent jusqu'au nouvel an prochain.’ Het prospectus van de Nederl. courant werd waarschijnlijk op dezelfde wijze opgevat; daarbij was het voor de Nederl. uitgaaf een begin, en moesten er inschrijvers gevonden worden. Ook doelt de tekst van het Verlost Nederland op het prospectus, niet op het verschijnen van het eerste nummer. De nummering van den Dagelykschen Mercurius zou dan loopen van 1 tot 156 ongeveer (1.1 tot 30.6.1789). Op 1 Juli 1789 geeft Spanoghe beide bladen uit, en begint de nummering van den Dagelykschen Mercurius opnieuw met 1, om voor beide couranten dezelfde nummering te hebben. In ieder geval verscheen op 9.1.1789 de Dagelykschen Mercurius reeds, en alleen, vermits de Gaz. v. Antw. van dien datum, waar zij een lijst publiceert van bladen, die in Spanoghe's Leescabinet te consulteeren zijn, alleen de Nederlandsche uitgave vermeldt in een in het Fransch opgesteld bericht.
A. Warzée, Essai hist. et crit. sur les journaux belges, Gent-Brussel, 1845, blz. 239, zegt dat de Mercure journalier de l'Europe begin 1789 opgericht werd, en in 't Fransch en in 't Vlaamsch was opgesteld.
Lod. Torfs, Tijdmatig register der periodische drukpers van Antwerpen, Antwerpen, 1873, blz. 5-6 vermeldt de twee bladen, zegt dat de Dagelyksche Mercurius de vertaling was van den Mercure journalier, en tezelfdertijd en met dezelfde stukken opgericht werd in November 1788. In Dec. 1789 werd de uitgave gestaakt met de plundering van de drukkerij van Spanoghe.
De Potter en Broeckaert, Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen, 3^e reeks, deel I, Gent, 1877, Doel, blz. 36-46 melden dat Spanoghe in November 1788 een bericht nopens de courant verspreidde, en dat de Stadsoverheid van Antwerpen, die de censuur over de nieuwsbladen uitoefende, dit bericht in beslag nam. Het aangekondigde blad verscheen echter weldra onder den titel Mercure journalier de l'Europe in 't Fransch, en in 't Vlaamsch onder dien van Dagelyksche Europische Mercurius, ‘by welke gelegenheid Spaenhoven zijnen naam veranderde in dien van Spanoghe’!
J. Staes, De Belgische republiek van 1790... Antwerpen, 1889, blz. 51-53 en 108 bericht dat Spanoghe in November 1788 de uitgave van den Dagelykschen Mercurius was begonnen, maar dat in December 1789 de persen door het grauw werden stuk geslagen, en de uitgave gestaakt werd. Hij voegt er bij dat Spanoghe schriftelijk had aangevraagd, dat er voor hem op het kasteel een voldoende plaats zou worden ingeruimd, ten einde hij er zijn blad, de Dagelyksche Mercurius, zou kunnen drukken. Aan dit verzoek kon, bij gebrek aan ruimte, niet worden voldaan (blz. 104).
J.-B. Vervliet in Journaux et recueils périodiques (Extrait des Ephéméridophiles), Brussel, 1891, vermeldt beide uitgaven, November 1788 - December 1789, de Mercurius zijnde de Vlaamsche uitg. van den Mercure journalier.
J. Olthoff, De boekdrukkers... in Antwerpen, Antwerpen, 1891, vermeldt den Dagelykschen Mercurius, waarvan de persen op 1 December 1789 aan stukken werden gebroken.

Vercoullie, in de Biographie nationale, Brussel, 1921-24, dl. 23, blz. 300-303, deelt mede dat Spanoghe gedurende ongeveer een jaar het tweetalig blad Dagelyksche Europische Mercurius - Mercure journalier de l'Europe uitgaf, en dat op 1 December 1789 zijn persen verbrijzeld werden. Een rekwest door hem naar Brussel gezonden op 2 April 1791 om de uitgaaf van den Mercurius te mogen hernemen, werd afgewezen.
F. Prims, De katholieke dagbladpers te Antwerpen, Antwerpen, 1935, blz. 13-15, vermeldt de twee nieuwsbladen, een in 't Vlaamsch en een in 't Fransch, Dagelyksche Mercurius en Mercure journalier de l'Europe, van November 1788 af tot 2 December 1789. Het rekwest van Spanoghe om het octrooi te bekomen dat toebehoort aan H.J. Van Soest en zijn Gazette van Antwerpen, wordt afgewezen. ‘Spanoghe heeft dan een weekbladje uitgegeven Ontzeyde Brieven getiteld...’ Niet na, maar wel vóór het rekwest is hij begonnen met de uitgaaf van de ‘Levensbeschryving...’
Amédée Arents in Zestig! Gedenkboek ter eere van Hendrik van Tichelen, Hoogstraten, 1943, bijdrage Antwerpsche nieuwsbladen en courantiers voor 1800, blz. 143-151, bericht: blz. 148: ‘Van November 1788 af wordt de Dagelykschen Europischen Mercurius uitgegeven.’ Blz. 149: ‘Een Fransche uitgave verscheen onder den titel Mercure journalier de l'Europe.’ Hoe de vermelde boete van 100 Pattacons aan den markgraaf en de gevangenzetting van Spanoghe's vrouw te Leuven met den Mercurius verband houden begrijpen wij niet. De boete van Spanoghe heeft de H.A. Arents waarschijnlijk vernomen uit den Mercurius van 15.10.1789. die geen datum vermeldt, wel het feit dat zulks gebeurde op aanstichting van bisschop Wellens. Maar Wellens overleed toch op 30 Januari 1784? En Spanoghe voegt er zelfs bij dat hij van over (d.i. vóór) zeven jaar (d.i. in 1783), - 't jaar van de boete - met dezelfde gevoelens bezield was als deze waarmede hij heden - in 1789 - zyn Dagelykschen Mercurius schrijft. Voor de oorzaak van de boete, zie nr. 6 van de drukken. Zijn vrouw werd van het Antwerpsche kasteel in hechtenis naar Leuven gevoerd (‘Levensbeschryving...’, IV. Brief van eenen onzeydigen persoon, blz. 3) op 19 Maart 1790 (Van der Straelen, Kronijk van Antwerpen, 3^e dl., blz. 209). Dan was er van den Mercurius allang geen sprake meer.
Op 24 September 1789 richt de stadsoverheid van Antwerpen een vertoog tot de regeering te Brussel, waarin zij er op wijst dat de vrees van de bevolking van Antwerpen nog aangroeit wegens de berichten die dagelijks verspreid worden door een nieuwsblad dat de genaamde Spanoghe drukt zonder eenige censuur. Hij neemt er geruchten in op die de geesten verontrusten en de verontwaardiging van iedereen opwekken. Daarom verzoekt de stadsoverheid Z. Ex. den Minister dit blad te doen verbieden, en tevens met alle mogelijke middelen te beletten dat de vreedzame burgers verontrust worden.
Op 3 October 1789 komt de stadsoverheid met een nieuw schrijven aan den minister hierop terug. Zij herinnert aan haar brief van den 24n September, waarbij zij Z. Ex. verzocht het dagblad te doen verbieden dat dagelijks in de stad door den boekhandelaar Spanoghe gedrukt en verkocht wordt, aangezien de berichten die hij publiceert moeten beschouwd worden als private beschuldigingen en gemeene aanvallen, die de verontwaardiging van ieder bezadigd mensch opwekken, en die op den geest van 't volk den verderfelijksten invloed uitoefenen. Z. Ex. zal er zelf over oordeelen aan de hand van bijgevoegde nummers van 30 September en 2 October 1789 bij artikelen uit Antwerpen, uit 's-Gravenhage, en andere. De vreemde mogendheden worden er al evenmin in gespaard als lui van allerlei slag en stand, en de stadsoverheid kan alleen Z. Ex. haar verzoek herhalen om zoodra mogelijk dit blad te doen verbieden, dat evenzoo schadelijk is door zijn gevolgen als door de tweedracht die het aanwakkert. (Beide documenten, Antwerpen, Stadsarchief, verz. P.J. van Setter, V, nrs. 376 en 279).
De Dagelyksche Mercurius van 30 September 1789 is niet malsch voor 47 patriotten die te Lilloo aangehouden werden, [Zie V. d. Straelen, Kronijk, dl. III, blz. 93] en weet uit 's-Gravenhage te melden dat de Republiek en Pruisen het de patriotten eens zullen inpeperen. Dit wordt nu juist niet in vleiende termen voor die vreemde mogendheden gezegd, en daarop doelde waarschijnlijk het stadsbestuur. Dan meldde het nummer van 2 October 1789, blz. 318: ‘Den kok van den Koning van Pruyssen heeft ons zyn aenmerkingen in een deftige redenvoering, die hy met Caet Mossel, aen haer peperkoekkraem op de Uytrechtsche kermis gehouden heeft, over de tegenwoordige tydsomstandigheden en den toestand der Nederlandsche

provintien, toegezonden. Wy zullen ze met den eersten aen onse lezers mededeelen.’ Verschenen in nrs. 83 en 89 van 7 en 14.10.1789, blz. 329-330 en 353-355: ‘Staetkundige ontmoeting tusschen eenen Kok van Pruyssen, van der N...t en Kaet Mossel, staende in haer koek-kraem.’
De Fransche Mercure journalier van 30 September 1789, blz. 310, meldt uit Antwerpen dat de koppigheid om de betaling van den 20n penning en andere belastingen te weigeren, stilaan plaets maakt voor beter inzicht. Eenige rijken volgen het voorbeeld van vele abdijen, o.a. deze van St. Michiels, die zich aan het hoofd gesteld heeft van de betalers, zij het nu uit ijver of uit vrees.
Een Fransche Mercure journalier van 2 October 1789 hebben wij niet kunnen terugvinden.
Welke is nu de versie van Spanoghe?
In Het verlost Nederland, blz. 227, zegt hij: Ik vervolgde mijn nieuwsblad ijverig, en poogde het volk de valsche inzichten van de patriotten te doen begrijpen. De stadsoverheid, die gewaar werd dat de nieuwsbladen een grooten invloed op de gemoederen begonnen te krijgen, trachtte deze te doen verbieden; zij zond op volgentlijk haar beweerde klachten aan de regeering. Desaangaande onderricht wezende, heb ik niet alleen doen inzien, dat het verdichtsels waren, maar zelfs dat ze alleen met het inzicht gebeurden de patriotten te begunstigen en het volk geblinddoekt te houden.
Korten tijd nadien [d.i. op 21.7.1789] kwam er een bevel van de regeering, de accijns op het klein bier te ontlasten, maar hem op eenige andere zaken te stellen. De stadsregeering echter kon niets vinden waarop zij den accijns zou kunnen overbrengen, [vlg. brief aan den minister van 3.8.1789, stadsarch. Antw. Verz. P.J. Van Setter, dl. V, op dien datum] en van een welgemeenden maatregel van de regeering kwam wederom niets in huis. Ik drukte dan in mijn nieuwsblad, dat de ezeldrijver van den molenaar mij verscheidene middelen had opgegeven, die de stadsoverheid maar niet vinden kon. Dit gaf nogmaals aanleiding tot klachten aan de regeering, voorwendend nu dat ik den Paus bisschop van Rome genoemd had. Weeral mislukte dit, en nu noemde men mij een ketter, daar ik gezegd had dat er twee goden waren, de god der patriotten en de god der royalisten.
J.B. Van der Straelen was omtrent die klachten van het stadsbestuur wel ingelicht. (Zie 3^e dl. van de Kronijk, blz. 113, Zondag 18 October 1789). Hij bericht dat Spanoghe zich niet schaamt de geestelijken publiek te beleedigen in zijn dagelijksch nieuwsblad dat hij opstelt, drukt en uitgeeft onder den naam van Mercurius, waarin hij op een schandelijke manier zoo tegen de geestelijken als tegen de patriotten en welpeinzende burgers schimpt en uitvalt. Ons magistraat heeft hierover onlangs tot Brussel klachten gedaan om die lasterschriften te beletten, hetgene door zoo vele plakkaten is verboden, doch hun moeite is vruchteloos geweest; hij daardoor dan gesterkt zijnde, is voortgegaan in zijn ondernemingen...
Een ander voorval met den Mercurius bericht het nr. 82 van dit blad, Maandag 5 October 1789, blz. 328 onder den titel: ‘Daed van Patriotische menschlievendheyd.’ Ziehier dit artikel:
‘Daer zyn geen bedenkelyke middels, die de kwaedaerdigheyd niet werkstellig maekt, om ons nieuwsblad haetelyk te maeken, en zelfs om het ten onder te brengen; ik weet tot nog toe niet welken eerlijken drukker onzen Mercurius nadrukt, egter is het zeker eenen, die door de Cabaal van den zoogenaemden regteren vleugel is omgekogt, om in den zelven de goede schriften uyt te laeten, en in de plaets hoonverwekkende en tegen de waerdigheyd van hooge personagiën sprekende er in te voegen als geschied is tegen zyn Hoogheyd den Prins van Oragnien, welke als dan op onzen naem naer Holland overgezonden worden. Wy ontkennen voor de gansche Wereld die schaudelyke nadruksels, en nemen den Hemel tot getuygen, dat wy geen het minsten deel in die straf-schuldige en verfoeylyke boosheyd hebben: ons nieuws bladers moeten voor ons spreken; dat men ze vrylyk leze, zoo als zy by ons uyt de pers komen, en er over oordeele. De waerheyd is noyt vermomt, vroeg of laet maekt zy den verleyder en kwaed spreker beschaemt. Vervolgendlyk verbinden wy ons plegtiglyk, om een premie van hondert kroonen [556, - fr.] te betaelen, aen den genen die ons zal kunnen overtuygen, dat ons nieuwsbladers oyt den stadhouder hebben beledigt en dat er nopens dien Prins iets in ons Nieuwsbladers gestelt is, het welk zig niet reeds in openbaere en geoorloofde nieuws papieren had laeten lezen. - Zegt het voorts.’ Het Verlost Nederland weet er het volgende over mede te deelen, blz. 228: Daer naer in een samenspraek tusschen Kaet Mossel, den Kok van den Koning

van Pruysen enz., den aerd van Van der Noot, Van Eupen, de Pineau en hunnen verderen aenhang getoont hebbende, aen de Bevolking voorspellende hoe hy eenmael met de kas zoude opsteken, vond men de listen uyt, van, met er een op betrekkelyke letter, myn Nieuws-bladers naer te drukken en te vervalschen; namentlyk wisten zij er eenige lastertael tegen het Hof van Pruysen, of het huys van Oragnien in te voegen, die dan aen die Hoven wirden opgezonden, waer door zy zoo veel te weeg brogten, dat er eenen Bezonderen uyt den Haeg tot den Minister en den Kolonel Commandant, Dejardin, keurder myner nieuwsbladers, afgevoordert wird, die in de afspanning den Beer [aan de Meir] vernagtte; naer eenigen tyd daer over met den kolonel in gespreek geweest te zyn, vroeg dezen, of hy dan ook geen van die beweerde eerlooze Nieuws-bladers met zig had? De welke hy terstond toonde; den kolonel verzogt my tot hem in het gewezen klooster van ter Zieken te komen, en de gedrukte Nieuws-bladers mede te bringen, daer wy ze tegen elkaer overzagen, de neerdrukking, op mynen naem, even als de er valschelyk ingevoegde artykels opspeurden, en den zendeling tot zyn voldoening overtuygden.’
Deze twee versies komen niet met elkaar overeen. De daad van patriotsche menschlievendheid verscheen op 5 October, en kon niet handelen over den nadruk van een artikel - Kaet Mossel - waarvan het eerste deel op 7 October verscheen, de kwestie van de kas en Van der Noot eerst op 14 October.
Dan trachtte men de drukkersgasten van Spanoghe weg te trekken; hij dan, vreezende dat zij het werk zouden laten staan, plaatste een aankondiging in de Haarlemsche courant, tot het bekomen van gasten, zoodat hem drie Hollanders toekwamen, en de Mercurius ging zijn gang. Men bewerkte echter de inschrijvers, zoodat deze de bladen niet meer wilden lezen, en zelfs de ronddragers werden op straat met den dood bedreigd. Spanoghe zelf ontving dreigbrieven uit Geeraardsbergen, Lokeren, Gent, Lier, Leuven, enz. Aldus de versie in Het verlost Nederland, blz. 229.
Bij rekwest van 2 April 1791 zet Spanoghe aan de regeering uiteen, dat de uitgever van de Gazette van Antwerpen, [Van Soest] die ‘ijverzuchtig was op zijn succes’, door het Antwerpsch stadsbestuur de uitgave van zijn nieuwsblad deed verbieden, omdat hij geen toelating bezat; dat hij daarenboven tijdens de omwenteling aan vervolgingen blootgesteld was. Daarom verzoekt hij om het octrooi, dat Van Soest bezat voor de Gazette van Antwerpen, op hem over te dragen. Zijn verzoek werd afgewezen. (Rijksarchief, Conseil privé, bundel nr. 1009 F.) Aldus André Warzée in zijn Essai hist. et crit. sur les journaux belges, Gent-Brussel, 1845, blz. 239-240. Zie voor de volledige uiteenzetting van het geval, F. Donnet, Un quart de siècle de censure, in Bullet. Acad. royale d'archéologie de Belgique, 1907, blz. 359-361.
In de inleiding hebben wij erop gewezen dat Spanoghe zich vóór alles dichter voelde. Zelfs in den Mercurius moet hij zijn lier betokkelen - in dienst van de politiek. Nr. 87 van 12.10.1789 blz. 348 bevat eene klacht der patriotten (Miserere mei deus, 20 verzen), en nr. 92 van 17.10.1789 nogmaals eene klacht van dezelfden ('k ben ellendig en verstooten, 32 verzen). De samenspraak tusschen Kaat Mossel enz. (zie boven) is in rijm, 184 verzen! Waarschijnlijk zijn er nog wel verzen van hem in den Mercurius verschenen.

48. - Description / des principaux ouvrages de / peinture / et / sculpture; / actuellement existans / Dans les Eglises, Couvens, & lieux / Publics de la Ville d'Anvers, / Donné au jour pour l'utilité des Voyageurs, / nouvelle édition considérablement augmentée / & corrigée; on y a joint des départs de Voi- / tures, Barques Messagers, &c. & la demeure / des principaux Banquiers & Négocians / [Vignet] / A Anvers / Chez C.M. Spanoghe, Imprimeur-Li- / braire Longue-rue-neuve, / Au Cabinet Littéraire / 9,7 × 16,7; 107 blz. 1789?

Antwerpen, Stadsbibliotheek K. 34434. Prentenkabinet A. 643. Colophon blz. 107: C.M. Spanoghe, Imprimeur-Libraire, Longue rue Neuve, avertit qu'on trouve chez lui tout ce qu'il y a de nouveau, de précieux & de rare dans la Librairie, dont il débite le Catalogue imprimé d'une Centaine de pages; on trouve aussi chez lui de Papier a dessiner, & à écrire, de papier de poste, des plumes, cire d'Espagne, &c. il tient Cabinet Litteraire par abonnement tant pour les feuilles périodiques que pour la lecture des livres. Fin.

Herdruk van een uitgave van Gerardus Berbie; de 5^e uitgave van Berbie (deze met 97 genummerde en 14 ongenummerde blz., Stadsbibliotheek Antw. K. 34433 bis) benadert het dichtst deze van Spanoghe. Eenige onbelangrijke verschillen: Zoo o.a. ‘L'église des RR. PP. Minimes’ (de uitg. van Spanoghe voegt bij: Les Vitres du Cloître sont fort bien peints par Diepenbeeck), ‘La chambre des académistes’ (Berbie voegt de namen der directeurs bij, hetgeen de uitg. van Spanoghe nalaat); Opsomming der private verzamelingen (de wijze van schikking verschilt in beide uitgaven; Berbie heeft meer: Jean Kerssemakers en Le Doe); bladwijzer van Berbie en privilegie van denzelfden - le 3 Juillet zonder jaartal - ontbreken bij Spanoghe.
Spanoghe voegt bij: Départ des Diligences et Voitures Publiques d'Anvers (blz. 98-100); Départ des Barques et Bateaux (blz. 101-102); Logement des voituriers et messagers Pour la destination des Pacquets & Lettres (blz. 102-105); Marchands des dentelles (blz. 106); Banquiers (blz. 106); Aankondiging (blz. 107).
De Fransche uitgave verschilt van de Nederlandsche.

49. - Den leyds-man / der / vremdelingen / door de stad / Antwerpen, / Vervattende een Beschryving der voornaeme / werken van Schilder-, Bouw- en Beeld- / houw-konst, nu ter tyd te bezigtigen in de / Kerken, Kloosters, en openbaere plaetzen / dezer Stad, waer agter gevoegt staen de / wooningen der voorname kant-comptoi- / ren, manufacturen en groote koop-lieden, / tot gemak van alle Reyzers. / Zynde tot heden toe op een zoo volmaekte / weyze niet uytgegeven. / Den prys is twaelf stuyvers / [Vignet] / t'Antwerpen, / By C.M. Spanoghe, Bok-drukker en / Verkooper in de Lange-nieuw-straet / 9,8 × 15,4; 112 blz. 1789?

Antwerpen, privaatbezit.
Colophon blz. 112: Men vind by C.M. Spanoghe Boek-drukker en verkooper in de lange Nieuw-straet alle nieuwe werken; even als al het gene dat kostbaer en raer is in den Boek-stiel, waer van men de Catalogue, groot omtrek 100 bladzeyden ten synen huyse kan bekomen; hij verkoopt ook teeken, post en schryf papier, Pennen lack enz. men heeft meynen huyse een Lees-kamer by abonnement zoo ten op-zigt der nieuws-bladers als van Boeken.
Herdruk van een uitgave van Gerardus Berbie. De uitgave van Berbie die het privilegie draagt van 3.2.1774, 110 genummerde en 5 ongenummerde blz. (Stadsbibl. Antw. K 23623) benadert het dichtst deze van Spanoghe. Eenige kleine verschillen in den tekst: bladwijzer van Berbie, privilegie van denzelfden - 3 Febr. 1774 voor 9 jaar - en ‘lyste van de voôrnaemste schilderyen, de welke in deézen Boek gemeld staen van welkers de Printen hier te bekomen zyn’ ontbreken.
Spanoghe voegt hij: 1^o Beschryving der stad Antwerpen, en van des zelfs byzonderheden (blz. 1); (deze eindigt met een beschijving der architectuur van O.L. Vrouwekerk, hetgeen bij de uitgave van Berbie na de beschrijving der versiering van de kerk komt); 2^o Het vertrek der diligencies, enz. (zie n^r 48). Onder de bankiers vermeldt de Nederl. uitg. niet: Hellin, Meir; zij drukt de private kabinetten van schilderijen na de logementen der voerlieden.
De Nederlandsche uitgave verschilt van de Fransche.

D. Te Brussel uitgegeven tijdens het tweede herstel van het Oostenrijksch bewind.

1793.

50. - Déscription [sic] / historique / et / géographique / des XVII. Provinces Belgiques & de / la Principauté de Liège. / Ouvrage très-instructif aux Etrangers, aux / militaires & aux Habitants, qui desi- / rent acquerir une connaissance exacte de / leur Patrie; orné d'une Carte générale des / XVII Provinces & d'un grand nombre de / plans topographiques des principales villes du / Pays, sur tout de celles qui sont aujourd'hui le / théatre de la guerre Divisé en II Volumes, rédigé sur plusieurs / excellents ouvrages & augmenté des événe- / ments jusqu'à ce jour par C.M. Spa-

noghe. / Directeur de l'Imprimerie Royale & du Lotto. / Tome premier / [Vignet] / A Bruxelles, / Et se trouve chez tous les Libraires des / Pays-Bas 1793 / 12 × 18. 1 dl. 1198 blz. Geen kaarten noch plans.

Wij hebben geraadpleegd ex. A 2604 van de bibliotheek der Universiteit te Gent. Dit ex. breekt af op blz. 1198, te midden van de beschijving der stad Vlissingen (Chap. XXII, art. V & VI):... Le Comte de Boussu l'acheta pour 152.000 florins; mais le... Ontbreken blz. 1079 tot 1150 en 1163 tot 1186. Een vroeger bezitter schreef op het boek: ‘Cet exemplaire est le plus complet qui existe de ce livre qui fut saisi avant que l'impression en eût été terminé.’ Ex-libris F.V.D.H. [Ferd. van der Haeghen?].
Ex. V.H. 25817 en 30693 der Kon. Bibl. te Brussel breken af op blz. 1078.
Divisé en II volumes? Onderaan de blz. werd tot en op blz. 647 gedrukt: tome Iii, voor katern blz. 647-658. Op blz. 659 staat onderaan alleen Kkk zonder vermelding van tome... Blz. 658 eindigt niet met een hoofdstuk; de tekst loopt door:... Ce fut pour cette raison, en blz. 659 drukt voort: que les Tournaisiens... Op de volgende karternen komt tome... ook niet meer voor (blz. 1191: Hhhh3).
‘Rédigé sur plusieurs excellents ouvrages & augmenté des événements jusqu'à ce jour.’ Het laatste is juist, het eerste niet. Spanoghe heeft gewoonweg de tekst van zijn 7^e uitg. der Délices des Pays-Bas van het jaar 1786 herdrukt, en hem aangevuld met de gebeurtenissen tot 1793, ook hier en daar een lichte wijziging aangebracht. Zoo drukt b.v. de Délices op blz. 161 van dl. 1 voor Brussel: il y a sept grandes places, en de Déscription op blz. 130: il y a dix grandes places. Megen, Ravenstein en Boxmeer (zie n^r 34) worden ook opgenomen. De gebeurtenissen sedert 1789 worden voornamelijk behandeld in de Déscription de la Belgique, blz. 62 en vlg,, en in de beschrijvingen van Brussel, blz. 151 en vlg., Antwerpen, blz. 190 en vlg., en Kortrijk, blz. 527. Zoo werden dan de eerste vier dln. der Délices na elkaar in 1 dl. afgedrukt. Op blz 1067 van dit dl. begint het afdrukken van het 5^e dl. der Délices met de stad Delft. Zooals boven aangeduid ontbreken aan het geraadpleegde ex. blz. 1079 tot 1150, hetgeen overeenstemt met blz. 17 tot 111 van dl. 5 der Délices, en blz. 1163 tot 1186, hetgeen met blz. 125 tot 154 van dit dl. overeenkomt. De Déscription eindigt met blz. 1198 hetgeen overeenstemt met blz. 168 van dl. 5 der Délices, zoodat blz. 169 tot 319 der Délices niet afgedrukt werden; er is ook geen inhoudstafel.
Dit werk moet gedateerd worden na 24 Maart 1793. Op dien datum trokken de Franschen uit Brussel af, en kwamen de Oostenrijkers terug, en het is onder het Oostenrijksch bewind dat Spanoghe de Déscription uitgaf, zooals blijkt uit volgende aanhaling van dit werk, blz. 78:... mais François, l'Empereur regnant, notre auguste Maître, sera reconnu par l'univers entier pour le plus grand des Monarques; son Ministre aux Pays-Bas, Son Excellence le Comte de Metternich pour le plus habile reconciliateur, pour le bienfaiteur du Peuple Belgique, & Son Excellence le Comte de Trauttmansdorff, qui se voit revêtu de la dignité de Chancelier d'Etat au département des Pays-Bas, pour le plus grand politique, le personnage le plus clairvoiant, destiné à affermir, par ses lumieres & ses conseils, le bonheur & la prospérité de la Nation Belgique; c'est le voeu de tout honnête homme! Ten andere, op blz. 151, bij de beschrijving van Brussel, zegt hij:... ceux-ci [= les Autrichiens) la reprirent, [= la ville de Bruxelles] après les défaites de l'armée Française à Aldenhoven, Dormael & Pellenberg, le 24 Mars 1793.
Vercoullie (Biogr. nat., art. Spanoghe) zegt: Dès l'établissement du régime français, il [= Spanoghe] fut directeur de l'Imprimerie royale et du Lotto à Bruxelles. Onjuist; vooreerst een paar datums aanteekenen: 14.11.1792, eerste intrede der Franschen te Brussel, en zij blijven er tot 24 Maart 1793, dus iets meer dan vier maand. Dan komen de Oostenrijkers terug, die er tot 9 Juli 1794 blijven, wanneer de Franschen er voor de tweede maal en tot aan den slag van Waterloo in 1815 blijven. Onder een Fransch republikeinsch bewind directeur van een imprimerie royale, doet al nadenken. En wij meenen ook niet dat Spanoghe tijdens den eersten inval der Franschen tot dien post geroepen werd, laat de drukkerij dan nog een anderen naam gekregen hebben. De ‘lotto’ werd te Brussel ingericht op 14.9.1760, onder Maria-Theresia, naar het voorbeeld van deze van Genua, en werd heringericht bij decreet van het uitvoerend directorium van 17 Vendémiaire jaar VI (8 Oct. 1797) (Cf. J. Gautier, Le

nouveau conducteur dans Bruxelles et ses environs, 3^e éd. Brussel 1830, blz. 116-117). Ze was dus door de Franschen afgeschaft geweest. Daarbij droeg Spanoghe de Franschen in 't geheel geen goed hart toe - of deed ten minste zoo - toen hij zijn Déscription drukte. Bewijzen: Blz. 75 van dit boek: Mais les Vandernootistes ou Patriotes, virent bientôt changer leur joie en désespoir; les Français soutinrent le parti Démocratique, & dans un moment ceux qui les avaient reçu à bras ouverts les détestoient au fond de leur âme. Pendant les cinq mois qu'ils [= les Français; hij doelt dus op den eersten inval der Franschen] y séjournèrent à peu près, ils ont guéri la Nation Belgique de la contagion qui l'affligeoit; ils reconnurent leur tôrt en voulant se soustraire à l'obéissance légitime de la Maison d'Autriche, & ce Souverain, si détestable à leurs idées, devint tout à coup l'objet de leur désir, soit par un amour sincère, soit pour être délivré, par ses forces, de l'esclavage anarchique de cette Nation farouche & Barbare. En blz. 77:... Ce n'étoit plus avec dédain qu'on accueillit la Troupe Impériale, on ne lui donna plus ces noms odieux, le peuple étoit devenu plus clairvoiant, & ceux qui l'avoient peut-être animé n'avoient plus les mêmes intérets, voiant que toutes les puissances de l'Europe se déclaroient contre cette Nation, qui avoit impitoyablement fait périr son Roi sur l'échafaut, le 21 Janvier 1793.
De lof, die Spanoghe de Oostenrijkers toezwaait (blz. 78 der Déscription, zie boven), zal wel ingegeven geweest zijn door dankbaarheid voor de betrekking die ze hem bezorgden, nl. het directeurschap van de koninklijke drukkerij en van de loterij. Om een betrekking had hij immers verzocht bij smeekschrift van 15 Augustus 1791, afgedrukt op blz. 275 van Het Verlost Nederland.
Waarom werd dan de Déscription in beslag genomen? Verder archiefonderzoek zal dit misschien opklaren. Wij wagen een veronderstelling. Na den dood van Jozef II stuurde de Oostenrijksche regeering aan op goede betrekkingen met de Belgische kerk, en nu drukte Spanoghe in de Déscription op blz. 68 tot 72 een lijst af van geestelijken die zich aan het hoofd der patriotten hadden gesteld. Bijna vijf volle blz. namen! Van kerkelijke zijde zal hiertegen wel protest geuit zijn, en de regeering zal, om wrijving te vermijden, de uitgave eenvoudig verboden hebben.
Veilingscatalogussen: van Hulthem, Gent 1836-37, n^rs 25817 en 30693 (waarin aangeduid dat het ex. afbreekt op blz. 1078; beide ex. nu te Brussel, Kon. Bibl., signatuur V.H. onder dezelfde n^rs); L. Deroovere de Roosemeersch, Brussel, 15.12.1845 en vlg., n^r 347 (eindigt ook blz. 1078).

(wordt vervolgd).

Vorige Volgende

Cornelius-Martinus Spanoghe (Doel, 30 Mei 1758. - St Gillis Waas, 19 December 1829). door Henry L.V. de Groote.