De Gulden Passer. Jaargang 22

[p. 5]

Miscellanea typographica belgica^(*)
door L. le Clercq

1. - Spaansche uitgaven in de Nederlanden verschenen

In dit tijdschrift verscheen vroeger een omvangrijke lijst van Spaansche werken in de Nederlanden gedrukt. De volgende oorkonden sluiten aan bij enkele, in deze Bibliographie vermelde werken⁽¹⁾.

(*) Brussel en Antwerpen uitgezonderd. - Uit het ALGEMEEN RIJKSARCHIEF BRUSSEL, Geheime Spaansche Raad, Doos 1277. Over den oorsprong en den omvang van dit fonds, zie Pr. VERHEYDEN, Drukkersoctrooien in de 16^e eeuw in Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen, VIII, 1910, p. 269. In plaats van drie bestaan er nu vijf doozen gemerkt ‘Impression et vente de livres’, n^rs 1276-1280. De oorkonden waren nog niet genummerd toen wij ze raadpleegden.

(1) [J. PEETERS-FONTAINAS], Bibliographie des impressions espagnoles des Pays-Bas in De Gulden Passer, XI (1933).

1. - ‘Le Resveil de l'Ame’ in het Spaansch vertaald (1617).

Tot het publiceeren van een Spaansche vertaling van het hierboven vermeld godsdienstig boekje werd door het Hof te Brussel, op 27 November 1617, toelating gegeven aan Adrian Reston. Deze had de vertaling ondernomen ‘pour satisffaire à l'importunité et dévotion de quelques uns’. Het oorspronkelijk werk werd opgesteld door de Paters Miniemen te Antwerpen en droeg als volledigen titel: ‘Le Resveil de l'Ame ou Mémorial pour proufycter en la vertu et se conserver en grâce’.

2. - Het plakkaat tot het bewaren der zeeduinen (2 Mei 1613) vertaald in 1623.

Het dossier dit Spaansch plakkaat betreffend, bevat nog naast het hieronder afgedrukte smeekschrift, een oorspronkelijk stuk in het Spaansch⁽²⁾, het officieel Vlaamsch plakkaat⁽³⁾ en de handschriftelijke vertaling ervan.

Het smeekschrift leert ons den naam van den uitgever, die ook de vertaling deed bewerken, en de reden die deze wenschelijk maakte. Wie echter de drukker en de vertaler waren, blijft onbekend.

Hier volgt de aanvraag met, op de gewone wijze, onderaan de gewenschte toelating:

Sur la remonstrance faite au Roy en son Conseil Privé de la part de Marc Cassetta fermier des garennes et parcs a conins (correctie: laprins) entre Ostende et

(2) Dit onbenuttigd geschrift bevestigt hetgeen door Pr. Verheyden reeds werd opgemerkt (Drukkersoctrooien in de 16^e eeuw in Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen, 1910, p. 24 van overdruk), t.w. dat de requesten alsdan door de klerken werden opgesteld.

(3) Placcaet ende Ordon- // nantie van haere doorluchtichste Hooc- // heden / angaende (sic) de bewaerenisse ende toe- // sicht / vande Zee Duynen / ende Wa- // randen van Vlaendren / ende de Conynen daerinne wesende. Ghe- // geven te Bruessel den twee- / den van Mey / 1613 (Wapens der Aarsthertogen). Te Ghendt, // Ghedruckt by Ian vanden Steene... 1613. In-8^o, 4 ongen. bll. (Bij VANDERHAEGHEN, Bibliogr. Gantoise, I, p. 332, n^r 601).

[p. 6]

Blanquenberg, et pour faire mieux observer le Placcart dressé sur le fait desdictes garennes, et publié au nom des Ser.^mes Archiducqz en l'an 1613 auroit trouvé convenir le faire traduire en langue Espanole, afin que les garnisons de la alentour qui sont pour la pluspart Espanols, n'ayent occasion d'en pretendre cause d'ignorance, suppliant atant qu'il pleust a Sa Majesté lui permettre de la faire imprimer. Sadicte Ma^te... luy a permis... qu'il puist et pourra faire imprimer la susd. traduction... par tel imprimeur juré qu'il voudra a ce choisir. Fait audit Conseil privé tenu a Bruxelles le 10 du mois de Novembre 1623.⁽⁴⁾

(4) Verder bevat hetzelfde fonds nog de volgende onbekende privilegiën voor Spaansche uitgaven (n^rs 1-4, doos 1276; 5, doos 1277): 1) Colloquia sive formulae quatuor linguarum (priv. 28 April 1592; bij J. PEETERS, op. cit., te plaatsen tusschen n^rs 324-325). 2) Fr. Andrés DE SOTO, Declaración de los bienes y excelencias de la paz (priv. 27 April 1602; J.P., n^r 1354, met latere jaartal 1621). 3) Diego DE BARREDA, ‘chapelain majeur de l'église du chasteau d'Anvers’, Catechismo y exposicion breve de la doctrina... (dat. van priv. ontbreekt: [ca 1600]). 4) ‘Exercices dévots en l'honneur de Saint Joseph’, in het Spaansch overgezet door DE PENDAGUS ‘du Conseil d'Etat et chief des finances’ (priv. 17 Nov. 1609, aan Jean Maes [Leuven?]). 5) Pedro Andrea CANONERIO, Introducion a la practica del buen govierno (dat. van priv. door ons overgeslagen).

II. - De Antwerpenaar Henry Usselinx, boekdrukker te Dowaai (1620)

Sedert omstreeks 1592 was Henry Usselinx te Dowaai als boekverkooper gevestigd, maar hij maakte niet veel vooruitgang in zijn zaken. Acht-en-twintig jaar later besloot hij zijn geluk als drukker te beproeven en richtte daartoe het volgend request aan het Hof:

Aux Archiducqz,

Remonstre en deue révérence Henry Usselinx natif de votre ville d'Anvers et libraire juré demourant en votre ville et Université de Douay passez vingt huict ans; que comme jusques a présent il trouve qu'il n'at faict guere de prouffict par la vente des livres, par faulte qu'il n'avoit pas d' Imprimerie chez soy, et désire présentement pour sa plus grande commodité ériger une imprimerie...

In margine staat geschreven: ‘Advis du Recteur de l'Université de Douay, lequel auparavant le rendre fera les débvoirs ordonnez par le placcart sur ce publié. Fait à Brusselle 10 de Juin 1619. Ma. vt. Le Comte’.

Nadat een gunstig advies van ‘Gaspar Nemius S.Th. Doctor Almae Universitatis Duacensis pro tempore Rector’ werd ontvangen, verkreeg de nieuwe drukker zijn ‘lettres patentes, le 29 de febvrier 1620’.

De naam van Henry Usselinx wordt niet vermeld door P. Bergmans⁽⁵⁾ noch door F. Van Ortroy⁽⁶⁾.

Omtrent het einde der XVII^e eeuw (7 Oct. 1698), verkreeg een Jan Usselincx een octrooi ‘om binnen Brussele oock te moeghen houden boeck-binders & boeck-vercoopers winckel’⁽⁷⁾.

(5) Les imprimeurs belges à l'étranger. Nouvelle édition [Gand]. 1922 (Publ. par la Soc. des bibliophiles et iconophiles de Belgique).

(6) Contribution à l'histoire des imprimeurs et des libraires belges établis à l'étranger. Paris, 1924-1926 in Revue des Bibliothèques.

(7) Zie L. LE CLERCQ, Drukkersoctrooien in de XVII^e en XVIII^e eeuw in Het Boek, 's Grav., 1931, p. 191. Bij A. VINCENT, La typographie bruxelloise au XVII^e et au XVIII^e siècle, Brux., 1925-26 (Publ. du Musée du Livre), leest men verkeerdelijk ‘Ursselincx’.

[p. 7]

III. - De boekhandel te Aalst in de XVII^e eeuw

Aalst, dat in 1473 de eer genoot de allereerste voortbrengselen van de drukpers in de Nederlanden te zien ontstaan, wordt, na het vertrek van Dirk Martens in 1493, nog nauwelijks genoemd in de geschiedenis van de drukkunst.

De volgende bescheiden geven voor het eerst enkele inlichtingen over de boekverkoopers te Aalst, in het eerste kwart van de XVII^e eeuw. Van een drukker was er toen nog geen sprake, dat zal pas een eeuw later geschieden⁽⁸⁾.

(8) Zie J.B. VINCENT, Essai sur l'histoire de l'imprimerie en Belgique, Br., 1867, p. 197: Table chronologique des imprimeurs. Alost, 1730. Gilles D'Hert. - 1767. Josse-Louis D'Hert (octr. 18 février). - In den Cataloog der tentoonstelling van het boek, Gent, 2-31 Juli 1904 (uitgegeven door het Syndicaat der boeknijverheden van Oost-Vlaanderen) [met inleiding door A. SIFFER], wordt het stadje alleen vermeld voor de XV^e en de XIX^e eeuw, p. 23-26; p. 59.

1. - Jan Van Meerbeeck, boekverkooper (2 Juni 1620).

Jan Van Meerbeeck begon het drukkersvak te leeren te Antwerpen bij Hieronymus Verdussen, den stamvader van dit drukkersgeslacht. Omtrent Februari 1620, kwam hij te Aalst aan en verhuurde zich voor een half jaar als leerjongen bij den boekverkooper Joos Vander Straeten.⁽⁹⁾

Doch pas waren twee maanden verloopen of hij werd het juk moe en wilde zijn eigen baas spelen. Zijn meester in den brand latend, vertrok hij naar Brussel en richtte er het volgend smeekschrift tot het hof, waarin hij zijn verbintenis met Vander Straeten doodzwijgt:

Aan hunne Hoogheden

Vertoont in alder eerbiedinge Ian Van Meerbeeck inwoonder der stede van Aelst hoe dat hij na sijne studien hem heeft begeven om te leeren de neiringe ende handel van boecken te drucken ende vercoopen tot Antwerpen bij Hieronymus Verdussen gesworen drucker ende boeck-vercooper, gelijcket blijckt bij de attestatie hier mede gaende. Ende alsoo hij nu selve soude willen winckel houden ende boecken vercoopen ende metter tijdt drucken...

Dit gebeurde in begin van Mei zooals blijkt uit een aanteekening in den rand van de aanvraag:

Advis tant de l'Archevesque de Malines que de ceux du magistrat de la ville d'Alost. Fait à Bruxelle le 7 de may 1620. Ma. v^t.

Toen de meester op de hoogte werd gebracht van deze stappen, teekende hij verzet aan tegen de benoeming van zijn leerjongen, wijl hij ‘zijne huer niet en heeft volbrocht noch betaelt volgende de accorde tsamen ghemaect’ (18 Mei). Doch het diende tot niets. Aangezien de vereischte adviezen (Aalst, 23 Mei en Affligem 26 Mei 1620) gunstig waren, werd het octrooi toegestaan op 2 Juni 1620⁽¹⁰⁾. Twintig dagen later stuurde de meester een tweede terugvordering; ook deze liep op niets uit.

(9) Een Kortrijkenaar met zelfden naam verkreeg, op 3ⁿ Maart 1599, octrooi om te Kortrijk als boekverkooper en boekbinder zijn nering voort te zetten (Pr. Verheyden, op. cit., p. 275). Wellicht hebben we hier met zijn zoon te doen.

(10) De aartsbisschoppelijke toestemming werd geheel geschreven door den secretaris R. Meynaerts, die daarvan tevens de reden opgeeft: ‘Monseigneur l'Archevesque de Malines estant hélas malade à la mort en l'abbaye d'Affligem et nayant la force de former sa signature’. Mathias Hovius overleed immers op 30ⁿ Mei 1620, te midden der benediktijner monikken van Affligem.

[p. 8]

Een Jan Van Meerbeecq was in 1627 te Antwerpen werkzaam als boekhandelaar⁽¹¹⁾; mogelijk is dit de vroegere leerjongen der Verdussen's, wien de Fortuin te Aalst wellicht niet gunstig was geweest en wien het stille en levenloos stadje vervelend toescheen, na zijn verblijf in de grootstad, de Koningin der Schelde, die toen haar luister de wereld door verspreidde.

(11) Fr. OLTHOFF, De boekdrukkers, p. 66, echter alleen steunend op een mededeeling en niet op de registers van de Sint-Lucasgilde.

2. - Aanvraag tot het boekverkoopen afgewezen (1623).

Zekere Joachim Vanden Bleecke, overigens een onbekende, had zich tot den Geheimen Raad gericht om zijn aanstelling als boekverkooper te Aalst te verkrijgen. Volgens de toen heerschende gewoonte, verzocht de Raad bisschop en magistraat om inlichtingen over den aanvrager en advies over zijn smeekschrift. Beide antwoorden waren ongunstig. Kortweg verzochten op 12 November 1622, burgemeester en schepenen van Aalst de aanvraag af te wijzen, wijl de man noch het drukken noch het binden der boeken had geleerd. Overigens, er waren toen reeds twee gezworen boekverkoopers in de stad⁽¹²⁾. Het eigenhandig advies van den aartsbisschop Jacobus Boonen (Aalst behoorde toen tot het bisdom Mechelen) scheept den kandidaat af ‘parce que peu entendu et courrant de place en place, a raison de quoy l'on craind qu'il pourroit estre facilement deceu et es lieux ou il seroit incogneu aussy tromper les gens. D'ailleurs... il y a desia deux libraires de sorte que cestuycy, n'y est d'aucun besoing... (15 Déc. 1622). Diensvolgens werd de aanvraag afgewezen op 6ⁿ Februari 1623.

(12) Omtrent dit tijdperk woonden aldaar als boekverkoopers: 1) Joos De Vos (1619). In 1647, diende zijn weduwe, Anna Letteens een smeekschrift in om aanstelling van haar schoonzoon Arens als boekverkooper; 2) Joos Vander Straeten (1620), cf. hierboven p. 7; 3) Jan Van Meerbeeck, aangenomen op 2 Juni 1620, cf. hierboven p. 7. Later (1645) vindt men nog te Aalst den boekverkooper Joos Geubels (hetzelfde fonds, doos 1278).

IV. - Zeldzame gentsche almanakken

1. - Lieven van Thuynen's Almanak (Gent, Gaultier Manilius, 1612-1620).

In verband met dezen almanak, door F. Vander Haeghen niet beschreven⁽¹³⁾ en waarvan de Gentsche Bibliotheek geen exemplaar bezit, bleef het volgend smeekschrift, met het daarop geschreven privilegie om te drukken, bewaard:

Aende Eertshertoghen

Supplierende verthooght met alder oodtmoet Gaultier Manilius gheswoorne bouckdrucker der Stede van Ghendt hoe dat hij met voorgaende Octroye van uwe Ser.^me Hoocheden zes continuelle jaeren ghedruckt heeft den Almmanack ende prognosticatie ghecalculeert opden meridiaen der voorschrevene Stadt van Ghendt ghemaeckt bij meester Lieven van Thuynen Mathematicus ende ghesworen Geometrist der zelver Stede tot Gherieve ende sonder cost vande ghemeene insetenen des Graeffschappe van Vlaenderen, ende alzoo den suppliant van intentie is daerinne te continueren voor het toecommende jaer...

Het privilegie werd, op de aanvraag, in apostille geschreven:

Lettres d'octroy pour imprimer l'almanach et prononstication (sic) cy joincte pour l'année suyvante de 1618. Fait à Bruxelles ce 14 d' aoust 1617. Ma v^t.

(13) In de Bibliographie Gantoise, I, 234 teekent hij het bestaan ervan aan, op grond van A. SANDERUS, de Gandav. claris., p. 91. Over Gaultier Manilius, zie aldaar: I, p. 207-290; VI, p. 27-39.

[p. 9]

Voor het jaar 1619 is het octrooi gedagteekend 27 Augustus 1618; voor 1620, 13 Aug. 1619 en geteekend F. de Groote. Dit bewijst voor dezen almanach minstens een negenjarig bestaan.

De almanak werd goedgekeurd door ‘Willem Arents, chanoine et pénitencier de Saint Bavon’ (in 1618, teekent hij ‘chanoine et archidiacre’). Het werkje bevatte tevens, volgens de approbatie, ‘de historie vande geschiedenissen midts den cours ende loop vande goude ende zilvere munten’.⁽¹⁴⁾

(14) Uit deze approbatie en dit bijvoegsel blijkt dat er twee uitgaven bestonden. Immers, ze werden niet afgedrukt op de in-folio-uitgave, waarvan de heer R. Apers, hoofdbibliothecaris te Gent ons welwillend de beschrijving bezorgde, die we hierna laten volgen. Er verscheen dus een tweede uitgave, zooals gewoonlijk, in boekvorm in-8^o, lang en smal. Hetzelfde zetsel zal wel voor de twee formaten gediend hebben.
Almanach ende Prognosticatie / vanden jaere ons Heeren / M.DC.XVJJ.
Almanach = plakalmanak: hoogte: 0.325 × 0.420 m breed.
7 kolommen, elke kolom = 0.580 m. breed, 0.312 m. hoog.
Roode en zwarte gothieke letter.
Beneden 7^e kolom:
Ghemaeckt en̄ ghecalculeert op den Meridiaen der ver- // maerde stadt vā Ghendt / met haer omlighēde Provinciē // door Meester Lieven van Thuyne // Mathematicus / en̄ ghezworen Geometrist ofte // Landmeter der voorseyde Stede. //
[Volgt de Maagd van Gent in haar besloten hof.]
Te Ghendt / Bij Gaultier Manilius / wonende te Putte // inde witte Duyue / uyt Belfort. An̄o 1617. // Met Gratie ende Previlegie. F. de Groote. [UB. Gent, n^r g. 14777].
De bibliotheek bezit ook de almanakken voor 1618 en 1619, volgens dezelfde schikking gedrukt.

2. - Pieter vander Meeren's Almanak (Gent, Jan van den Steenen, 1619-23; Joos Dooms, 1624-1631). Het geding tusschen deze drukkers.

Almanakken, catechismussen en schoolboeken waren voor de drukkers van het oud regiem een trilogie waaruit gedurig oneenigheden ontstonden. Over een geschil, door de almanakken veroorzaakt, werd in dit tijdschrift reeds een fraaie en breedvoerige uiteenzetting gegeven⁽¹⁵⁾. Wat hierna volgt is een minder ingewikkelde zaak, nl. het sluiten van een auteurscontract bij concurreerende drukkers. Nu is dergelijk conflict 'n alledaagsch feitje, doch vroeger kon het alleen door officieele tusschenkomst opgelost worden.

Jan van den Steene⁽¹⁶⁾, uit een bekend drukkersgeslacht, had een contract geteekend met ‘Meester Pieter vander Meere franchoysche scholmeestere hem voorts employerende met het doceren van Cijferboeck te houden, landmeten, zonnewyseren te trecken ende andere vrye consten in mathematica binnen derzelver stede’ voor het drukken, vijf jaar lang, van ‘eenen Almanach ende pronosticatie’. Het akkoord liep over de jaren 1619-1623, voor dewelke men een privilegie verkreeg, op 7 December 1618.

Ondertusschen had Joos Dooms, een leerjongen van Jan van den Steene, zijn aanstelling verkregen tot drukker te Gent⁽¹⁷⁾. Tot groot spijt van zijn vroegeren meester, gelukte hij er in een nieuw akkoord met vander Meeren voor de volgende jaren te sluiten, in dezer voege:

(15) J.A. Goris, Het monopool der almanakken van H. Verdussen (1619-1630) in De Gulden Passer, III (1925), p. 114-122. - Zie ook: V. Dela Montagne, Een almanakken-trust in de 17^e eeuw in Tijdschrift voor boek- en bibliotheekwezen, V (1907), p. 216-219.

(16) Drukte van 1596 tot 1625. Zie Bibliographie Gantoise, I, p. 304-354; VI, p. 41-48.

(17) Joos Dooms, te Merchtem in Brabant geboren in 1587, leerde het drukkersvak gedurende acht jaar bij Jan Mommaert te Brussel en gedurende zeven jaar bij Jan vanden Steene. Hij verkreeg zijn drukkersoctrooi op 12 Juni 1618 en drukte tot het jaar 1636. Zie Pr. Verheyden, Aanstelling van Gentsche drukkers en boekverkoopers in de 17^e eeuw in Tijdschrift voor boek- en bibliotheekwezen V (1907), p. 284-288. - Voor de uitgaven, Bibl. Gant. II, p. 99-105; VI, p. 74-78.

[p. 10]

Hedent desen derden Ougste XVI^e tweeentwintich so sijn wij onderschreven Ioos Dooms ende Pr. vander Meeren veraccordeert te weten dat den voorn. Dooms sal drucken t'sijnen proffijte acht jaeren gheduerende, de copie ofte almanach vanden voorn. vander Meeren, danof den eersten sal wesen van t' jaer XVI^e vierentwintig... tot ende met tjaer XVI^e eenendertich als wesende t' leste jaer van desen pacht, ende dit voor de somme van seven ponden grooten⁽¹⁸⁾ tjaers de voorn. acht jaeren ghedurende ende twelf vergulden exemplairen elc jaer...⁽¹⁹⁾

Met dit akkoord in handen, begaf J. Dooms zich naar Brussel om toelating te vragen voor het drukken van den almanach gedurende de jaren 1624-1631. Hij maakte meteen bekend dat ook van den Steene, die beweerde daartoe een algemeen privilegie te bezitten, van plan was denzelfden almanach op de markt te brengen.

Deze verklaring was een misslag. Nu kon het nieuw octrooi niet vergund worden, vooraleer men van den Steene aanhoord had en de reden kende van zijn oppositie. Dooms mocht over acht dagen terug komen.

Het geschil duurde echter bijna een jaar lang, daar de opponent weigerde te verschijnen en door zijn inertie den vooruitgang van de zaak belemmerde. Dooms werd dan verplicht de gewone rechtsmiddelen te gebruiken, tot hij eindelijk, in Oogst 1624, het octrooi in zijn bezit kreeg. Het dossier bevat alzoo niet minder dan twaalf akten, die we hier kortheidshalve eenvoudig vermelden.

1.	- Contract tusschen Joos Dooms en Pieter vander Meeren tot het drukken van dezes almanak voor de jaren 1624-31 (3 Oogst 1622).
2.	- Joos Dooms vraagt te Brussel octrooi voor het drukken van den almanak (23 October 1623).
3.	- Nieuw request van J. Dooms (26 October 1623).
4-6.	- Drie ‘diversche appoincten’ door notaris Sevecote, om Jan van den Steene te doen compareeren, vertoond aan zijn vrouw en zijn zoon Jan (30 Oct. en 10 Nov.) en aan den drukker zelf (14 Nov.).
7-8.	- Daar J. van den Steene niet verschijnt, verkrijgt J. Dooms octrooi voor een jaar (20 Dec. 1623). Minuut en op perkament, met den zegel van Philippus IV.
9.	- Nieuw request van J. Dooms (5 Juli 1624). J. van den Steene wil zijn eisch niet intrekken noch de kosten van het geding betalen.
10.	- Nieuwe ‘insinuatie’ van notaris Sevecote, aan de vrouw en den zoon van den Steene vertoond (27 Juli 1624).
11-12.	- Laatste aanvraag en gunstig besluit: ‘Le tout veu fiant lettres d'octroy pour huit ans’ (26 Oogst 1624).

(18) Het pond grooten bevatte 20 schellingen of 240 denieren (penningen, grooten) of 480 oordjes.

(19) Hieruit blijkt dat deze almanak ook in boekvorm verscheen (Zie hierboven noot 14). In dit formaat is hij evenmin bekend als de vorige. Als plakalmanak, bewaard de U.B. Gent een exemplaar ervan voor het schrikkeljaar 1620 [n^r g. 1477³].

[p. *7]

K.B. Hs. 9015, fol. 1 r^o. De H. Augustinus exposeert zijn leerstellingen.

[p. *8]

K.B. Hs. 9015, fol. 96 v^o. Mithridates laat de Romeinen mishandelen.

[p. *9]

K.B. Hs. 9015, fol 177 r^o. De rechtvaardigheid.

[p. *10]

K.B. Hs. 9015, fol. 388 r^o. Het monotheïsme.

[p. *11]

K.B. Hs. 9016, fol. 1 r^o. Karel V ontvangt de vertaling van Raoul de Presles.

[p. *12]

K.B. Hs. 9016, fol. 82 v^o. Adam en Eva, samen met hun nakomelingschap, verlaten de Hel om Christus te volgen.

[p. *13]

K.B. Hs. 9016, fol. 163 r^o. Het offer van Abraham.