De Gulden Passer. Jaargang 20

[p. 261]

Vanden drie blinde danssen
door Dr Gilb. Degroote

De Rederijkerspoëzie is bij ons wel niet een deemoedig navolgen of copiëeren geweest van wat de ‘lart de rethoricque’ en de Fransche ‘rethoricqueurs’ met een vaak breede golving van welluidende rijmen hadden bezongen.

De ‘Rhetorycke’ moge hier naar inhoud en vorm oorspronkelijk dikwijls bepaald geweest zijn door Fransche modellen, toch is ze de gevestigde en aangepaste traditie geworden der Bourgondische landen.

Men denke b.v. aan M. de Castelein, die op vrij zelfstandige wijze Jehan Molinet's ‘lart de rethoricque’ als bron heeft gebruikt voor zijn ‘Conste van Rhetoriken’ doch ook heel wat klassieke en wat eigene wijsheid in dezen poëtischen codex heeft verwerkt⁽¹⁾.

Doch vóór M. de Castelein vallen reeds enkele vertalingen of bewerkingen aan te stippen, die wellicht minder persoonlijk tegenover hun voorbeeld stonden: o.m. denken wij hier aan de Brusselsche school uit den Bourgondischen tijd. Werd daar niet de verdietsching bezorgd van Amé de Montgesoie's ‘Le Pas de la Mort’ door Colyn Caillieu?⁽²⁾, Vertaalde Pertcheval niet ‘Le Chevalier délibéré’ van O. de la Marche als ‘Den Camp vander doot’?

Van Pierre Michault zijn ons twee vertalingen bekend: ‘Pieter Michiel Doctrinael des tijts’ (Fransche titel: Doctrinal

(1) Vgl. J. Van Leeuwen, Matthys de Castelein en zijne Const van Rhetoriken, Utrecht, 1894

(2) Vgl. ed. Prof. Dr P. de Keyser, Colyn Caillieu's Dal sonder Wederkeeren of Pas der Doot, Gent, 1936. (Uitg. Facult. Wijsbeg. en Lett., Universiteit). Nopens A. de Montgesoie, zie ‘Annales de Bourgogne’ 1930, facs. II.

[p. 262]

du temps présent) en ‘vanden drie blinde danssen’ (La Danse aux Aveugles)⁽³⁾.

De vertaler van beide gedichten is onbekend. Van het eerste gedicht konden wij, behalve bij Graesse, nergens een spoor of vermelding aantreffen.

_* * _*

‘vanden drie blinde danssen’ is een inkunabel die berust op de Koninklijke Bibliotheek van Kopenhagen⁽⁴⁾.

Dit even eigenaardig als interessant poëem - waarop wij hier even de aandacht willen vestigen - is een der zeldzame gedichten in het Nederlandsch dat, in een vrij harmonische afwisseling, poëzie en proza bevat⁽⁵⁾. Het is tevens karakteristiek voor een dichtsoort die wij zouden kunnen noemen ‘dansgedicht’.

Het begrip dans met betrekking tot de poëzie kennen wij uit de doodendansen, maar hier dansen de menschen niet alleen voor de allegorische voorstelling van Mors, maar eveneens voor deze van Cupido en Fortuna⁽⁶⁾.

In een ‘liefdedans’ een ‘geluksdans’ en een ‘doodendans’ symboliseert de dichter voortreffelijk de drie dwingende en fatale machten waaraan ieder mensch offeren moet.

Het gansche gedicht speelt zich af in het kader van een droom⁽⁷⁾, welke een gemakkelijk psychologisch middel is om

(3) Graesse nl. in zijn Trésor de Livres Rares et Précieux 1863, IV, p. 516, citeert het volgende nopens Doctrinael des tijts: ‘Il y en a (nl. van Michault's “Doctrinal du temps présent”) une traduction flamande restée inconnue à tous les bibliographes: Pieter Michiel Doctrinael des tyts (A la fin:) Dit boec is volendt tot haerlem in hollant int iaer ons heren dusent vierhondert ses ende tachtich opten vier ende twintichsten dach in iulio (d. Jac Bellaert) in-4^o (126 ff. à 128 1.)’

(4) Bevat 3059 versregels en werd in 1482 gedrukt te Gouda door den lateren Antwerpschen drukker: Geraert Leeu.

(5) Nopens dezen inkunabel, zie ook Prof. Dr P. de Keyser, Het Vrou Aventure-drukkersmerk van Jan van Doesborch (Gentsche Bijdragen tot de Kunstgeschiedenis, I, 1934); voor het bibliographisch gedeelte: J.W. Holtrop: Monuments typographiques des Pays-Bas au 15^e siècle. La Haye, Nyhoff, 1868.

(6) Over doodendansen, zie Dr J.F. Vanderheyden, Het Thema en de Uitbeelding van den Dood in de Poëzie der late Middeleeuwen en der vroege Renaissance in de Nederlanden (Kon. VI. Academie, 1930), p. 334 en passim.

(7) Deze droom in Michault is wellicht niet vreemd aan den Roman de la Rose, welke trouwens steeds voor de Fransche Rederijkers een rijk, poëtisch arsenaal is geweest waaraan ze dankbaar hebben ontleend.

[p. 263]

dingen te omringen of op te roepen, die anders bezwaarlijk kunnen gesuggereerd worden aan den gewonen lezer. Dit is b.v. het geval wanneer men de geheimen van een andere wereld, of het mysterievolle en het huiveringwekkende van den dood wenscht uit te beelden.

De Middeleeuwen hebben steeds belangstelling getoond voor stukken waarin de droom of het visioen frisch stuwt als een bekoorlijk-poëtische strooming, waarin zielsvervoering en geestes-verrukking gelukkig door elkaar vloeien⁽⁸⁾.

Daar dit poëma niet uitgegeven werd veroorloven wij ons hier een korte uiteenzetting te geven van het verloop er van, waarbij we zooveel mogelijk den schrijver zelf aan het woord laten, met verwijzing naar den Franschen tekst; waarbij de verzen niet genummerd werden, en wat het proza betreft, doorloopend weergegeven werden om ruimte te sparen.

_* * _*

‘vanden drie blinde danssen’ doet aan als een ‘disputatio’ tusschen den dichter en zijn verstand, waarvan bij den aanvang, beknopt, de inhoud als volgt weergegeven wordt:

‘Om dese materie die licht is te verstane
Soe heeft zij vier capittelen 'Eerst
drie elc van enen dans. Den eersten
van venus ende cupido Den anderden van fortu
ne oft auenture. ende den derden den dans der
doot. Dat vierde capittel begrypt de reme

(8) Reeds in de 12de eeuw treft men droomverhalen aan: denk b.v. aan het debat tusschen ‘Ziel en Lichaam’; aan ‘De Planctu Naturae’; aan ‘Dialogus inter Aquam et Vinum’; aan ‘Altercatio Ganimedis et Naturae’... - Het dansen in het poëem gaat ook samen met het oproepen van alle standen, mannen en vrouwen, uit alle volkeren. Dit is de standrevue en aldus kan men dit gedicht ook inschakelen in den stroom leergedichten die reeds in de 12^e eeuw begon te vloeien, waarbij de dichter zich richt tot iederen individueelen stand. Vgl. b.v. in dit opzicht K. Strecker, Moralisch satirische Gedichte Walters van Chatillon, Heidelberg, 1929. - In de latere decennia ontwikkelde zich de standrevue, waarbij min of meer hiërarchisch geordend, de verschillende standen, van Paus tot bedelaar, optraden, elk met eigen deugden en gebreken, en waarbij iedere stand ten slotte enkele moreele raadgevingen meekreeg. Dit genre van de standrevue bloeide vooral in de 14de eeuw in Frankrijk met Deguilleville en Eust. Deschamps en in England met Gower. Op het einde van de Middeleeuwen vloeide deze strooming samen met de doodendansen.

[p. 264]

 

dien up elc. Welcke materie half dicht half

 

prose gheordineert is In maniere van dyalo

 

gus dat is een tale ende andwoirden tusschen

 

twee persoenen. te weten tusschen den acteur

 

dat is den ghenen die twerc ghemaect heeft

 

ter eender zide ende sinen verstande ter ander side...’

Dit is niet terug te vinden in het Fransche gedicht dat wij onder oogen gehad hebben⁽⁹⁾.

We zien hoe de dichter ‘up een scoen auenstonde’ zoo diep aan het nadenken is, dat hij in een wonderen droom geraakt. Zijn verstand verschijnt hem en openbaart hem dat al de menschen die dansen uit te voeren hebben in hun leven. (cf. afb. p. 265).

De ‘acteur’ wordt in een groote zaal gebracht:

om te anscouwen de scoene ghemeene
voirghenoemde danssen So volchde
ic mijn verstant alsoe ick alrenaest
mochte Soe langhe dat wij quamen in eene
langhe groote wide zale. In welcke na dat
mij dochte alle menschen sedert adams tijt
tot dat eynde der werelt hadden te samen moghen
staen. Welcke sale tripartijt. dat is te
segghen in drye groote parcken beschoten en
de ghedeylt was. Inden eersten van welke
parcken biden inganc ghemaect stont eenen
hoghen costeliken ende wel verchierden throon
Mit alle properheden van bloemen ende anders
sins In welken throon een ionc naect prinche
gheseten was mit eender croone op thooft

(9) Nl. La Dance Aux Aveugles, et autres Poësies du XV^e siècle, extraites de la Bibliothèque des Ducs de Bourgogne se vend A Lille, chez A.J. Panckoucke, Libraire, MDCCXLVIII. - In het ‘Avertissement de l'Editeur’ schrijft deze: ‘je trouvai La Dance aux Aveugles parmi d'autres Poësies manuscrites, dans un gros volume de la Bibliothèque des Ducs de Bourgogne’ en het is ‘sinon l'original, du moins une bonne copie...’
De tijdsomstandigheden verhinderen de hss. van dit gedicht te raadplegen. Nopens deze kan men lezen bij Petit, Le Pas de la Mort, Bruxelles, 1869, Avertissement, L III.

[p. 265]

Houtsnede die voorkomt op de titelbladzijde.

[p. 266]

 

hebbende twee vloghelen an elcke sijde eenen

 

mit verbonden ooghen. in deen hant hebbende

 

eenen ghespannen boghe. in die ander een trosse

 

oft ghebont cleyns ghescuts. Ter rechter hant

 

van welcken prinche eene vrouwen persoen

 

seer rikelic verchiert gheseten was houdende

 

in die stede van eenen ceptre oft conincliken

 

stock eenen fackel oft brant vuers wyens

 

mantel besayt was mit vlammekijns Op elc

 

eynde van desen percke stonden twee speelres

 

elck houdende een diuersch instrument som

 

mels een soet melodieux gheluyt gheuende die

 

een speelre was eens mans persoen houdende

 

eene sacpipe. Die andere was eender suuerli-

 

ker vrouwe persoen mit eender luyte. Al

 

dit parck was anderssijns vol volcs van

 

alrehande staten condicien lande conincriken

 

ende vreemde contreyen Also wel van mannen

 

als vrouwen persoenen wt indien. caldeen.

 

macedonien. syrien. ende turkien. als duytsche

 

walsche. ouerlantsche. als nederlantsche tale...’⁽¹⁰⁾

_* * _*

In de eerste afdeeling dansen de menschen voor den geblinddoekten Cupido. ‘Tverstant’ verstrekt volgenden uitleg:

(10) Vgl. hiermede het Fransche:
‘Pour voir donc ces belles communes dances, je suivoye Entendement le plus pres que povoye. Sy vinsmes en une Sale moult spacieuse, en laquelle a mon advis, pourroient bien tenir tous ceulx qui ont esté depuis Adam & seront jusques a la fin du monde. Et estoit ceste Sale trispartie, c'est a dire divisée en trois grans Pars. Et ou premier Parc pres de l'entrée, estoit ung hault trosne, moult bien preparé & aourné de toutes fleurs & mignoties, ouquel séoit ung jeune Prince, tout nus & estoit son chief coronné. Il avoit a ses deux costés deux esles a maniere d'ung Ange, les yeulx bendez; en sa main ung arc tendu & une grosse trousse de menus traicts. A sa destre seoit une Dame moult richement habillée, qui tenoit en sa main en lieu de sceptre, ung brandon de feu ardent, & son manteau royal estoit tout semmé de fleurons flamboyans. Sur les deux extremitez de ce Parc, estoient deux menestreux tenans deux instrumens, & souvent sonnans d'iceulx melodieusement. L'un estoit homme, & l'autre estoit une damoiselle moult mignote & gorgiasse. Tout ce Parc au demeurant estoit plain de gens de tous estas & de tous pays, regions, & contrées; & voire de nations moult estranges: & y estoient hommes & femes de pluseurs eages, tant Payens, Yndois, Caldées, Juifs, Turcs, Sarrasins qu'autres;...’

[p. 267]

[p. 268]

‘Die ionghe prince sittende inden throon is ghenaemt cupido god der liefden De vrouwe houdende den barnenden fackel oft brant vuers ter rechter zide is venus goddinne syn moeder De speelder mans persoen is ydel begheerte De vrouwe persoen mitter luyte heet ledicheyt. Dit is te samen den dans vanden god der liefden’⁽¹¹⁾.

Dit alles vindt men terug op de houtsnede, afgebeeld op p. 267.

Wanneer, op een teeken van Cupido, de muziek tot zwijgen gebracht is, begint de god der liefde aldus te spreken:

‘Cupido ben ic wt myns selfs cracht
Der mineurs god een prince van macht
Here der hertten die vriheit begheren
Onder mij so hebbict al ghebracht
Niement en leeft bouen mij gheacht
Ouer al strect mijn domineren
Nature mach my qualic ontberen
Hier omme moet sij mi fauoriseren
Want ic hoer kinderen doe verenighen
Om generacie bet te menighen’⁽¹²⁾

_* * _*

In de tweede afdeeling wekt de muziek tot den dans voor de geblinddoekte Fortuna, welluidend als volgt beschreven:

‘Ende omme deswille dat tusschen den eersten ende den anderen percke luttel weechs was ende niet verre verscheyden en stonden Soe quamen wij ter stont inden inganc

(11) ‘Entendement.
Le Prince assis en ce trosne tenant le brandon, est Cupido; a sa destre est sa mere la Deesse Venus. Le menestrel masle, sonnant la musette est fol Appetit; & l'autre qui est damoiselle jouant du leut, est Oyseuse. Ainsi c'est la Dance du Dieu Damours.’

(12)

‘Cupido suis par mon tout seul povoir
Dieu des amans, prince de hault vouloir,
Seigneur des cuers qui desirent franchise
Qui de present a chascun fais savoir
Qu'il n'est vivant, qui sans moy puist valoir:
Car valeur est a mes destrois submise;
Dame Nature en ces fais m'auctorise;
Car je luy suis aidant en mainte guise,
Quant je lui fais ses enfans acoupler,
Pour se tousjours acroistre & mieux peupler.’

[p. 269]

vanden voerscreuen anderen percke. Inden welcken eene ghecroonde conighinne sadt mit een ansicht half wit als crijt. ende die ander side swart ghelijc een kole het scheen dat sij lichtsinnich ende ongheduerich was.⁽¹³⁾
hoir oeghen mede ghestopt als cupido. In hare rechterhant hielt si eenen conincliken ceptre Ende in hoir slincke hant een radt altijts drayende by horen throon soe stont up eenen hoeghen pylaer eens mans persoen seer rikelijc verchiert. In sijnen handen ende anden monde hebbende een costelike silueren trompette Daer mede hij dicwijl trompte. beneden in eenen hoeck van welcken throone een ander mans persoen stont seer armelic ghecleet hebbende in sijn hant end oec anden mont eene houten ghereten ofte ghespleten oude pipe. daer mede hij alsoe langhe ghepepen hadde dat sij al versleten was ende de spleten ghebonden mit snoeren. Dese twee trompetters mit hoiren spele. deden inder teghenwoirdicheyt van hoirer vrouwen danssen alsoe vele volcs als te voren inden voergaende percke ghedanst hadde. Ende dicwijl na tdanssen ende te voren Soe quam aldaer eene seer scoene dienst ioncfrouwe. gheuende den danssers de prisen cleynooten cranssen ende ruykers als dat behoirt wt beuel van hoirer vrouwen sonder te ansiene. verdienste bequaemheyt. duecht noch onduecht noch de qualiteyt der persoenen oft wie wel oft qualic danste.⁽¹⁴⁾

(13) ‘Et pour ce que la distance d'entre les deux Pars premier & second n'estoit point grande; incontinent fusmes devant l'entrée du second: auquel estoit une Royne coronnée, qui avoit le visage byparty; car l'une partie & droite moytié estoyt noire comme charbon, & l'autre partie blanche comme croye, & colorée a l'avenant, sans trop ne peu. Par sa façon elle sembloit bien estre instable;

(14) ou au moins tost muable & pareillement avoir les yeulx bendés comme le Dieu Cupido. En sa destre main elle avoit un ceptre royal, & a sa senestre une rouhe tournant continuellement. Sur ung pilier hault emprès son trosne estoit ung homme moult richement aourné, qui tenoit en sa main une trompete d'argent, de laquelle il sonnoit maintesfois. Et au plus bas du trosne estoit ung autre homme miserablement vestu, qui tenoit aussy une trompette; mais elle estoit de bois & de façon moult ancienne, & avoit desja si longuement servy, qu'elle estoit toute usée & fendue; mais renouée estoit elle en plusieurs lieux a cordelettes. Ces menestreux aux sons de leurs trompes assembloyent & faisoient dancer en la presence de leur Dame, autant ou plus de gens que j'en avoye veu ou Parc de Cupido: Et quant on avoit dancé une pièce, & maintesfois avant que l'on dançast, venoit une moult belle Damoiselle servante de ladicte Dame, qui livrait les pris & dons aux dançans: Et ce faisoit-elle a l'appetit de sa maitresse, sans aucunesfois aviser merites, vertus, qualitez ne vices, ne sans regart a bien ou mal dancer;

[p. 270]

dit dede sij wt eenen ghepassioneerden ofte eenwillen moet recht ic wilt doen. Niet achtende begrijp noch murmuracie. Ende want ick voer dyer tijt van alsulcker vrouwe genoech hadde ghehoort segghen die welcke ick eendeels wt hoiren abite vercleedinghen manieren ende anderssijns ghenoech alsdan bekende Soe ne haeste ic hier of mijn verstant niet te vraghen maer bleef ymmaginerende in mij seluen mijn verstant dit anmerckende seyde aldus. Ghij arbeyt te vergheefs want hoe wel ghi eens deels ende wat vander vrouwe weten moecht Nochtans soe ne kendi alle hare condicien niet. ᗭ Acteur Ic gheloefs wel. Mij dunct dat dauenture is. Omme deswille dat hoir anschijn van twee verwen is Ende sij een wiel oft een rat in hoiren handen heeft. ᗭ Tverstant Dat is waer het is vrouwe auenture ᗭ Acteur wie sijn de speelluyden mitten trompetten ᗭ Tverstant De hoichste op den pilaer alre rijckelijcst ghecleet staende is ghenaemt Gheluc Daer omme heeft hij een silueren trompette Ende die an der scamel piper staende beneden inden hoeck mitter houten pipe is ghenaemt. Ongheluc ᗭ Acteur Ende die ioncfrouwe gheuende den prijs oft danc hoe is die ghenaemt ᗭ Tverstant Die heet destinacie oft toescickinghe.⁽¹⁵⁾ Die de stede van hoirer vrouwen sommels bewaert ᗭ Acteur Is sij van manyeren als hoer vrouwe ende meestersse ᗭ Tverstant ya sij noch meer noch min. Sommels is sij vriendelick ghenoechlick ende soete sommels wreet spitich ende stuer veel gheuenijnder dan eenighe slanghe ᗭ Acteur De luyden van alsoe vreemde nacien hoe moeghen sij versamen in dit parc. ᗭ Tverstant Biden trompers gheluc ende ongheluc ᗭ Acteur Het schijnt dan dat auenture groote

(15) & le tout faisoit comme d'une passionnée voulenté, non doubtant reprehension ou murmure. Et pource que par ouyr dire, paintures & autrement, j'avoye aucunement congnoissance du nom de la Dame, je n'en demandoye riens a Entendement; ains me perforçoye d'ymaginer sans lui, les noms & estas des autres personnaiges: Lors il, congnoissant mon abus, me dist. Tu labeures en vain; car posé tu saches le nom de ceste Dame, sy ne scez tu pas tous ses tours. L'Acteur. Je crois bien, mais je estime que c'est Fortune, parce qu'elle a visaige de deux coleurs & qu'elle tient une rouhe. Entendement. C'est Fortune voyrement. L'Acteur. Et qui sont ces menestreux tenans trompetes? Entendement. Le hault logié bien vestu est nommé Eur, pour ce tient il trompete d'argent; & l'autre a celle de bois, est Maleur. L'Acteur. Et celle fille qui donne ces pris? Entendement. C'est Destinée, qui aucunesfois est lieutenant de sa Dame.

[p. 271]

macht heeft ᗭ Tverstant Ic ne wille hoire macht louen noch misprisen ghij sullet noch wel weten ᗭ Acteur. Catho de poete en approbeert nochtans niet den staet der auentueren hij verbiet dat mense niet blint noemen ne soude ᗭ Tverstant ya in alsoe verre als de mensche van quaden regimente is. ᗭ Acteur Daer staet ghescreuen dat de wijse beheren can alle constellacien oft alle gheneghentheyt der planeten Aldus soe ne mach auenture scaden noch baten ᗭ Tverstant Het is een andere zake die inclineert oft gheneyghentheyt maect inden mensche. Dan ten is vander auenture. waeromme ghij nv hooren sult van hoirrer macht ᗭ Acteur Nae dese woorden soe began auentuere hoir proposicie aldus⁽¹⁶⁾.

De houtsnede, afgebeeld op blz. 272, stelt alles samenvattend voor.

Ten slotte hebben we de beschrijving van den derden dans, nl. van den Dood, met een samenvattende voorstelling weer op een houtsnede:

‘Aldaer wij vele wonderlijeker saken saghen dan ye te voiren Ic sach aldaer tfautsoen eender creatueren twelcke bet een monstre inder natueren sceen dan eens mans of vrouwen persoen gheleeck. het en hadde noch vleesch noch bloet anders dan gebeente Dese naecte creatuere was gheseten op eenen osse lansem ende traechlic voortgaende hebbende anden hals een slapelaken. Ende de persoen op

(16) L'Acteur. Est elle ainsy condicionnée comme sa maistresse? Entendement. Certes ouy, ne plus ne mains; car aucunesfois tu la pourras appercevoir doulce, riant, & debonnaire: & a la fois s'elle est aigre, poignant & dangereuse en sa morsure, plus que aspic ne couleuvre. L'Acteur. Ces gens de sy diverses nations comme se peulent ils assembler a la dance de ce Parc? Entendement. Aux sons des trompes d'Eur & Maleur. L'Acteur. Il semble par tes dicts que Fortune a grant povoir. Entendement. Je ne vueil sa puissance louer ne blasmer; car assez en pourras savoir. L'Acteur. Toutesfois Cathon n'appreuve point l'estat de Fortune & deffent la nommer aveugle. Entendement. Voire en tant que l'homme est de fol gouvernement. L'Acteur. Il est escript que le saige dominera aux estoiles & vaincra les choses fayées; par ainsy Fortune ne peut grever, ne ayder. Entendement. Autre chose est Fortune, tu pourras congnoistre partié de sa puissance, laquelle par aventure tu ignores a present. L'Acteur. Doubtant de traveiller Entendement, je ne luy demanday autre chose celle fois. Mais Fortune qui avoit en sa presence sy merveilleuse congregacion de gens, qu'il n'est vivant qui les sceust nombrer, voulut sa puissance & auctorité intimer & publier d'elle mesme & commença en ce point.

[p. 272]

[p. 273]

den seluen osse sittende hadde eenen langhen strael ende bloedich gescut in sijn hant sijn oeghen waren mede verbonden ghelijck cupido ende fortune hier te voren. Voer desen persoen stont een ioncfrouwe slechtelic ghehult ghecleet mit eenen bepluymden tabbaert ende eenen bleeken ansichte Dese vrouwe hadde in hoer hant een banniere van rooden syndale Daer inne mit grooten swarten letteren ghescreuen stont.

ᗭ Antropos

Voer deser ioncfrouwen ghinc een oudt kael man mit eenen langhen baerde houdende in syn hant een bomme ende in sijnen mont een beenen fluyte Ende achter den voerscreuen osse ghinck een ander mans persoen. Niet al soe oudt int schijnen spelende op een hoirnken accorderende op den eersten speelman Den inganck des parcs was seer breet ende wijt. Maer den wtganck was nauwe⁽¹⁷⁾ enghe ende smal Alle nacyen wt vreemde landen van alrehande ouderdom ende ghewasse quamen nae tgheluyt van den voerscreuen instrumenten danssen binnen den voerscreuen percke. Ende de ghene die in beyde voerseyde eerste percken ghedanst hadden quamen int eynde hoiren lesten dans ende rey doen in desen percke. Nye mensche eens ghecomen binnen desen voerscreuen percke en ghinc weder om wt den seluen ter dueren al daer hij inne quam dan alleenlic

(17) je vis une chose moult hydeuse, & de primeface pensoye que ce fust ung monstre: car c'estoit une forme de creature humaine, excepté qu'elle n'avoit ne char ne sang; ains seulement les os dressiez en composition d'homme ou de femme; & estoit toute nue assise sur un beuf, qui cheminoit moult lentement; ayant a son col entre ses cornes, & les premieres jambes, un linceul ou drap de lit, & la personne qui dessus séoit, tenoit en sa main ung drap ensanglanté, & avoit les yeux bendez a la maniere de Cupido & Fortune. Devant elle estoit une Damoiselle fort simplement atournée, vestue d'une robe toute emplumée; en sa teste ung coeuvrechief tout ront sans hault bonnet, son corps mal estraint & la face toute pale. Ceste Damoiselle pourtoit une banniere de sendal vermeil, en laquelle estoit escript en grosse lettre noyre ce mot ATROPOS. Devant la Damoiselle aloit ung homme tout chanu, ayant longue barbe, qui en sa main tenoit ung tamborin moult grant, & une fleuste d'os: Et derriere le beuf aloit ung autre homme, qui droitement ne ressembloit si vieux que le premier, & pourtoit la corne de laquelle il jouait, pour accorder avec le premier, & sonnoyent une mesme note. L'entrée du Parc estoit moult large & grande; mais l'issue estoit estroite

[p. 274]

doir den nauwen wtganck. Int cruypen doir welcken ganghe die danssers wordden alsoe mat mismaket ende moede dat sij ommachtich ende impotent bleuen sonder lijf oft lit te mogen verroeren beroeft van alle inwendighe ende wtwendighe crachten. Dit ansiende so was ick ommatelijck seere veruaert verscrict ende als een verbaest mensche began ick te roepen aldus Och wat vreemder ende vreseliker gheual wyens oeghen souden moghen ansien ofte hertte ghedencken dese leelike afgriselike figuere Eylaes wie sal gheliden moghen die perssinghe vandien enghen ganghe. wye ist hij en sal tranen wtstorten suchten ende beuen. wie soude lachen die ouerdencket dat hij nae den dans doer alsulken nauwen gancxken cruypen ende sijn lijf aldaer ommachtich ende ongheuoelick laeten moet...’⁽¹⁸⁾.

Tverstant verstrekt verder volgenden uitleg:

‘Siet de leelike figuere sittende op den osse Is de doot die op den traghen osse ende beeste sit. Nochtans soe en is ter werelt mensche beeste voghel noch gheenrehande ghedierte hoe snel van loope oft vlueghe ende hoe trachliken den osse voert gaet hij en scietse ende gheraectse mit sijnen strael die alsoe sterc is datter niet teghens en hout. want sij doet de voghelen wter lucht vallen de visschen wtter zee driuen. andere beesten wormen ende ghedierten wt hoiren nesten holen ende speloncken omme altesamen te ghedien ende redigeren in airde ᗭ Acteur wie sijn de twee pipers ᗭ

(18) a merveilles. Sy vernoyent toutes gens, & de tous eages indifferemment dancer en ce Parc aux sons des instrumens. Et mesmement ceulx qui avoient dancié es deux precedens Pars, finablement venoient la: ne jamais personne en toute la sale ne s'en partit par ou il entra; ains seulement vuydoient tous par l'estroite yssue de ce Parc. Et au partir d'iceluy estoient sy tres las & desconfis, qu'ils demeuroient là, sans puissance d'eulx mouvoir en maniere quelconque; mais estoient tous leurs membres & interiores & exteriores en defaillance & sans vigueur. Adonques en moult grande frayeur & comme anichillé de tout mon sentement, me prins a serrer Entendement, & ainsy que ung homme hors de lui & de sa memoire, commençay a escrier: Helas! quelle merveilleuse & monstrueuse aventure! Qui sont les yeulx qui pourront regarder, & le cuer qui pourra penser l'orreur de sy horrible figure? Helas! qui poura soustenir la pressure de sy angoisseux passaige? Qui sera celui, qui ne fondra en larmes, & qui ne gettera hydeux cris & gemissemens? Ou qui est il qui se peut esjoyr, ne sans plus gecter un ris, quant apres sa Dance, le fault sy estroitement yssir, que tout le corps est en impossibilité de sentement?...

[p. 275]

Tverstant Den ouden caluwen is ghenoemt outheyt. Ende die ander blazende den hoiren is ghenaemt accident oft gheual. want dese twee sijn de principale speelres elcken bringhende an desen dansse. ᗭ Acteur Die ghene die ghedanst hebben oft danssen anden twee voirleden danssen oft an eenigen van dien moeten sij al an desen dansse comen Tverstant Seker ia si. weder si ghedanst hebben oft niet sij moeten al te samen hier comen Daer omme draecht den osse een cleet twelc beteykent tgraf ᗭ Acteur Hoe heet de vrouwe oft wye is sij die den standaert draecht daer inne ghescreuen staet dat woirt antropos ᗭ Tverstant Het is de bode vander doot ghenaemt siecte de welcke in eene corte wile dicwijl den dans reet maect voir menighen menschen ende voir de sommighe toeft sij⁽¹⁹⁾ eenen sekeren tijt Ende twort antropos beteykent den naem van harer meestersse die deynde des leuens is ᗭ Acteur Waeromme en wederkeeren niet die danssers wt den percke doer de groote poirte daer doire daer sij inne quamen sonder in alsulcker grooter armoede doir den nauwen wtganc te moeten cruypen. Tverstant Omme deswille dat de ruymme poorte heet creacie oft gheboorte de menichfuldich is gelijc de poorte wijt is. Ende den wtganck ter contrarien heet corrupcie ofte verderffenisse beide dese moetmen ingaen sonder wederkeeren. Ende de twee pipers te weten ouderdom ende gheual hebben macht

(19) Entendement. Vez-la-cy. Celle chose tant defigurée assise sur ce beuf, c'est la Mort, qui siet sur lente monture: mais il n'est au monde creature ayant ame vivant, tant raisonnable comme brute; comme aussi oyseau ou poisson, qu'elle ne prengne en passant lentement, pas apres autre; & tout frappe de son dart qui tant est poignant, qu'il n'est chose qui se puist exempter d'elle; car elle fait cheoir les oyseaux de l'aer, les poissons yssir de la mer, les brutes & vermines hors de leurs cavernes & abismes, pour tout rediger en terre. L'Acteur. Et qui sont ces deux Menestreux? Entendement. Le Tamborin est nommé Eage & celui au cornet est Accident; car ces deux sont cause & moyen de faire venir toute chose vivant a ceste Dance. L'Acteur. Ceux qui dancent ou ont dancié aux deux premiers dances, ou a l'une d'elles, sont ils contrains de venir a ceste cy? Entendement. Ouy certainement, ayent dancié ou non, il fault finablement tout venir dancier icy; pour ce pourte le beuf ung linceuil qui signifie sepulture. L'Acteur. Et qui est celle Damoiselle a l'estendart, ouquel est ce terrible mot escript? Entendement. C'est une messagiere de la Mort, qui s'appelle Maladie, laquelle maintesfois fait abregier la Dance a pluseurs gens, & a aucuns

[p. 276]

[p. 277]

alle de danssers voort te doen springen tot buten der dore van den voerscreuen enghen ganck⁽²⁰⁾. (cf. afb. op blz. 276).

_* * _*

Na heel wat beschouwingen en raadgevingen in verband met de dansen en hun allegorische beteekenis, zien wij dat, aan het einde van het gedicht, de schrijver-vertaler zich noemt:⁽²¹⁾

‘Dyn scamel scoelkint ende clercxken martijn’

Dit is ook alles wat wij over hem weten⁽²²⁾. De wending herinnert aan het slotvers van Michault:

‘Escolier & Disciple Michault’

_* * _*

Heeft dit beroemd gedicht van Michault invloed uitgeoefend?

Evenals de kerngedachte van ‘Pas der doot’ terug te vinden is in ‘vanden drie blinde danssen’ zoo ook lijkt ons Jan Van den Dale's ‘de Wre vander doot’ (Brussel, Thomas Van der Noot, ± 1516), eenige verwantschap te vertoonen met dit poëem. Wij willen hier niet onmiddellijk van bron gewagen daar het behandelen van gelijkaardige motieven wel meer voorkomt in de Rederijkerskunst. De Rederijkers hebben immers vaak gepoogd een min of meer nieuw geheel te scheppen uit reeds voorhanden zijnde bouwstoffen.

Of Van den Dale wellicht het Nederlandsch gedicht zou ge-

(20) elle la fait cesser pour aucun espace de temps, & le mot qui dit Atropos, signifie le nom de sa maistresse qui est ennemie, lymite, & fin de vie. L'Acteur. Pourquoy ne s'en revont ceulx qui ont dancié par ou ils sont venus, sans yssir par sy estroit passaige? Entendement. Pource que l'entrée s'appelle Creacion, & yssue s'appelle Corruption, & faut passer par toutes deux sans les povoir reiterer. Et en oultre Eage & Accident, les Menestreux sont privilegiez de les chasser & faire passer avant, jusques hors la posterne de l'estroite yssue.

(21) Hierbij weze opgemerkt dat het Nederlandsch gedicht uitvoeriger is dan ons Fransch origineel. Nu en dan komen hier strophen en versregels voor die men vruchteloos zoekt in La Dance aux Aveugles. De vertaling zelf blijkt tamelijk vrij te zijn en het proza - meer dan de poëzie - staat dicht bij het voorbeeld.

(22) De ontleding van de phonetische, morphologische en syntactische eigenaardigheden van de taal zou ongetwijfeld veel bijdragen tot het bepalen van het dialect van den vertaler-bewerker. Dit maakt het voorwerp uit van een afzonderlijke studie.

[p. 278]

kend hebben, kan hier niet eens uitgemaakt worden, evenmin of hij iets afwist van Michault.⁽²³⁾

Er zijn bij Van den Dale vele versregels die herinneren aan Michault, echter komt het daarbij slechts zelden tot een textueele overeenkomst.⁽²⁴⁾

Het ‘vergier’ van Van den Dale, zoo vol frissche jeugd en overdadig leven en zoo typisch middeleeuwsch; de heerlijke genoegens en het stralend geluk, waarin hij zich bevindt, bij den aanvang van zijn gedicht, herinneren aan Michault.⁽²⁵⁾

Een uitvoerige ontleding zou ons hier echter te ver leiden.

Er zijn ook talrijke en groote verschillen waar te nemen bij Van den Dale: er is bij hem geen afwisseling van poëzie en proza. Waar Michault nog grootendeels zijn gedachten en gevoelens omsluierd houdt met een weelde van allegorieën, hebben wij bij Van den Dale meer het onmiddellijk beleven, het rechtstreeksche voelen en denken.

Ook aesthetisch staat Van den Dale hooger. Nergens vertoont de vertaler van ‘vanden drie blinde danssen’ de lyrische vlucht van ‘de Wre vander doot’; hij bereikt niet de strophische sierlijkheid van Van den Dale noch dezes beklemmende en pathetische wanhoop in het doodendansgedicht.

Ten slotte weze ook opgemerkt dat dit poëem ‘vanden drie blinde danssen’ ook belangwekkend is om de scenische mogelijkheden welke het biedt. Zelden was een kunst zoo nauw verbonden met het volk als deze der Rederijkers en ook hier zou ze zich makkelijk leenen tot een volksche voorstelling.⁽²⁶⁾

(23) In dit verband kan men even de vraag stellen: was het uitgesloten dat veel dezer Bourgondische literatuur - zoowel Fransche als Nederlandschtalige - op een of andere wijze ter beschikking stond van onze wijze Retrozijnen? Staat men hier niet voor het gewoon verschijnsel dat de dan momenteel rijkere cultuur, in casu: de Fransche, de zwakkere woordkunst der wingewesten trachtte te beïnvloeden? Wanneer we b.v. denken aan de Souvereine Kamer, door Philips den Schoone opgericht, dan zien we dat ook in het artistieke, de centraliseerende Bourgondische staat er actief op aangestuurd heeft, het litterair leven met den eigenen geest te doordringen.

(24) Vooral het gedeelte van den doodendans in Michault is hier kenschetsend.

(25) Denk even aan de ‘fleurs & mignoties...’ - de ‘instrumens’ en de ‘damoiselle moult mignote & gorgiasse...’

(26) Vgl. trouwens G. Doutrepont, La Littérature Française à la Cour des Ducs de Bourgogne, Paris, Champion, 1909, p. 362, waar hij schrijft dat in 1449 een ‘Doodendans’ te Brugge vertoond werd, in tegenwoordigheid van Philips den Goede.