De Gulden Passer. Jaargang 20

[p. 111]

De oude inventarissen der Antwerpsche Stadsbibliotheek
door Am. Dermul

II. De inventaris van 1571.

In zijn ‘Memoriën’ zou ridder Lanceloot van Ursel, Antwerpens groote burgemeester uit het begin der XVI^e eeuw, geschreven hebben: ‘De Librairie begost de Stadt te maken anno 1505’.

Wij beschikken niet meer over de gedenkschriften van Lanceloot van Ursel, en zijn aanteekening omtrent de Stadsbibliotheek is ons slechts bekend door wat stadssecretaris Hendrik de Moy (1534-1610), die ze nog heeft kunnen raadplegen, ons hierover heeft nagelaten.

Al zijn er geen tastbare bewijzen voorhanden, toch hebben wij geen gegronde reden om te twijfelen aan de waarheid van de aanteekening van burgemeester van Ursel. Wij hebben reeds gezien dat in 1481 Meester Willem Pauwels zijne boekenverzameling bij testament aan de Stad vermaakte; het zou derhalve niet verwonderlijk zijn dat deze hierdoor werd opgewekt tot het vermeerderen van dezen boekenschat en het stichten van eene bibliotheek.

Hoe het ook zij, eenig spoor omtrent zulk een instelling vindt men in de stadsarchieven niet, doch dit kan niet worden ingeroepen als een bewijs tegen haar bestaan, vermits wij weten dat een groot deel van deze archieven verloren ging in den brand van het Stadhuis tijdens de Spaansche Furie (1576).

Langs een anderen kant dient men voorzichtig om te gaan met de beteekenis van het woord ‘Librarie’. waarmede destijds, althans te Antwerpen, niet alleen de Bibliotheek, doch veelmeer Archief en Bibliotheek samen bedoeld werden, in enkele gevallen zelfs het Archief alleen.

[p. 112]

Zoo b.v. wanneer in den hiernavolgenden inventaris gesproken wordt van de ‘stadt boeken ende munimenten⁽¹⁾ opder stadthuys bevonden boven opder Liberaryen’, dan wordt hier wel degelijk de plaats of kamer bedoeld, waar de archiefstukken werden opgeborgen, en slaat de inventaris hoofdzakelijk op wat wij thans archiefstukken noemen; de boekenlijst is er slechts een zeer klein onderdeel van. Dit was nog zoo tot in het begin van de XVIII^e eeuw, getuige het register, gemerkt V, 3E, bewaard op het Stadsarchief, waarvan de aanhef luidt ‘Inventaris van alle de stucken die sijn op de Librarije der Stadt Antwerpen... 17 Meert 1714’, en waarin geen enkel boek, doch uitsluitend archiefstukken zijn opgenomen.⁽²⁾

Wanneer men het over eene eigenlijke bibliotheek had, gebruikte men bij voorkeur het woord ‘Bibliotheque’; het woord Archief, in zijn hedendaagsche beteekenis, schijnt slechts veel later ingang te hebben gevonden.

Stellig echter is het dat de Stad, rond het midden van de XVI^e eeuw, eene verzameling boeken bezat, want op 21 Maart 1570 (oude stijl, dus 1571) besloot het Schepencollege een inventaris te doen opmaken van Archief en Bibliotheek.

De tekst van dit besluit komt niet voor in de Collegiale Aktenboeken van dien tijd. Er dient echter opgemerkt dat het gedeelte van de Aktenboeken dat loopt over deze periode geen origineel is, doch eene latere samenstelling met behulp van documenten die uit den brand van het Stadhuis werden gered. De tekst is ons nochtans bekend door een afschrift dat stadsarchivaris F. Verachter er in 1825 van gemaakt heeft, samen met het gedeelte van den inventaris dat de boekenverzameling betreft. Het geheel maakt een octavo-boekje uit van 10 blz., dat op het Stadsarchief bewaard wordt onder Nr. 34. Het werd aangekocht op de veiling van Havre in 1906, door den toenmaligen stadsarchivaris F. Jos. van den Branden, die het evenwel niet benuttigd heeft

(1) Zelfde beteekenis als documenten. Munimentum beteekent eigenlijk verdedigingswerk; in de vroegere rechtsgeleerdheid gebruikte men het woord met de beteekenis ‘probationes et instrumenta quae causam muniunt’, d.w.z. de stukken die dienen om een zaak te staven, te verdedigen, dus documenten Ook in het Fransch gebruikte men het woord ‘munimens’ (Zie Ducange).

(2) Dat de bibliotheek in dezelfde kamer ondergebracht was blijkt uit fol^o 15 r^o, waar het heet: ‘In de I^e laye, onder de boeken, neffens de deure’.

[p. 113]

voor zijne twee jaar later (1908) verschenen Geschiedenis der Stadsbibliotheek van Antwerpen. Waarom? Dit zal wel een raadsel blijven. Was hem het origineele register onbekend, en had hij geen vertrouwen in het gedeeltelijke afschrift van Verachter? Dit is mogelijk. Althans hij rept met geen woord van den inventaris van 1571, die hem nochtans hadde toegelaten te bewijzen dat er toen reeds eene kern van Stadsbibliotheek bestond. Wij zullen later zien dat hij in zijn werk evenmin gewag maakt van den uitgebreiden inventaris van stadssecretaris Andries van Valckenisse, opgemaakt van 1677 tot 1687, en waarvan het handschrift insgelijks door hem op de veiling van Havre werd aangekocht.

Het origineel van het Collegiaal besluit bevindt zich misschien als los blad in een of ander bundel van het Stadsarchief, en vermits Verachter het nog in 1825 heeft kunnen raadplegen mag het niet als geheel verloren beschouwd worden. Hier volgt de tekst van het besluit, naar het afschrift van Verachter:

Alsoe mits der gelegenheyt vander saecken, Mijne Heeren Borghemeestren ende Schepenen dezer Stadt Antwerpen eene bequaeme plaetse hadden doen vinden dienende tot der Librarye op den stadhuyse alhier, ende omme aldair, behoirlycken overbrengende de Stads-Boecken, de selve Boecken, te doen vergaderen ende oick inventarieren alst behoirt, So es by Myne Heeren voirscreven gecommiteert ende committeren mits desen, Mr. Adolff van Blyleven onzen mede schepene in der Weth, tot hem assumerende den secretaris Van der Neesen ende Corneil Lanschot greffier van der rekencamere, pro ut ende ten fine ut supra ad executandum, etc. Actum in Collegio xxj Martij 1570. Stylo Brab.

De inventaris die hier bedoeld wordt is een in perkament ingebonden register van 196 bladen, op het Stadsarchief bewaard onder de benaming ‘Inventaris Van Valkenisse, volledigd door Van der Neesen’, en gemerkt V, 3 E. De titel luidt als volgt:

Inventaris vande stadt boecken ende munimenten opder stadhuys bevonden boven opder Liberaryen vuyt Laste ende Com(m)issie van Mynen heeren Borgermeesteren ende Schepenen der voers stadt, gedaen by Mr. Adolff van Blyleven Schepen, ende my dese onderteekent hebbende, daer oyck by synde Cornelis Lanschot griffier vande Rekencamere ende Marten neyen, beginnende den elfsten Aprilis anno xv^c eenentseventich post pasca.

[p. 114]

In hoofdzaak is het de inventaris van de stadsarchieven. Het gedeelte dat aan de boekenverzameling gewijd is bevindt zich op fol. 169 r^o tot en met fol. 171 v^o; het telt 45 nummers, waaronder twee archiefstukken en eene landkaart, dus in werkelijkheid slechts 42 boeken.

De bibliotheek is er dus sedert 1481 niet op vooruitgegaan, wel integendeel. Het legaat Pauwels (41 boeken) werd niet in zijn geheel behouden: bijna de twee derden van deze schenking zijn verloren gegaan of werden ontvreemd. Daartegenover staan enkele aanwinsten, over welker herkomst ons niets wordt gezegd. In totaal werd de boekenverzameling in 90 jaar dus slechts met 2 eenheden vermeerderd!

Wat de aanduiding van de boeken betreft, zijn we verre van de degelijkheid in rangschikking en titelbeschrijving van den inventaris Pauwels: de werken zijn niet, of zoo goed als niet per onderwerp ingedeeld; de titels worden zeer beknopt opgegeven, in enkele gevallen wordt enkel de naam van den schrijver vermeld, zoodat de identificeering van de werken niet altijd mogelijk is. Onkunde of nalatigheid? Misschien geen van beide: het is geen catalogus, doch slechts een inventaris. Waarschijnlijk ging de opsteller uit van de gedachte dat de boeken door alle belanghebbenden voldoende gekend waren, en dat dus een enkel woord volstond om ze aan te duiden.

Wij zullen nu, zooals wij gedaan hebben voor het legaat Pauwels, hieronder den inventaris afdrukken en, waar het mogelijk is, eenige toelichting over de werken geven. Voor elken titel wordt in den inventaris een afzonderlijke regel gebruikt; wij hebben er enkel een volgnummer aan toegevoegd:

Tghene dat bevonden is inden Amaris⁽¹⁾ gestaen int Westen onder het bert genombreert nu^o 17.

1.	Bartolus super 1 en 2 digesti^(2) novi, super digesti^(2) veteri et C.^(3) Hier hebben wij blijkbaar te doen met de vier werken van Bartolus de Saxoferrato uit het legaat Pauwels (Nrs 11 tot en met 14).

(1) Bij Kiliaan: Almaris, ammaris of ammare = Kast; waarschijnlijk van het Latijn armarium = boekenkast; Fransch: armoire.

(2) In de plaats van digesti staat hier weer het conventioneele teeken dat op een dubbele ff gelijkt.

(2) In de plaats van digesti staat hier weer het conventioneele teeken dat op een dubbele ff gelijkt.

(3) C. = Codex.

[p. 115]

2.	Codex scriptus. Dit zal wel hetzelfde zijn als Nr. 5 uit het legaat Pauwels, een Codex ‘in pergameno’, handschrift dus.
3.	Digestum Infortiatum scriptum. Een handschrift van het Infortiatum; het gedrukte exemplaar uit het legaat Pauwels is niet meer aanwezig.
4.	Digestum vetus scriptum. Vermoedelijk het in perkament gebonden handschrift, Nr. 6, uit het legaat Pauwels.
5.	Alvarotus super feudis. Jacobus de Alvarottus: Opus super feudis. Het Nr. 17 uit het legaat Pauwels, het eenige boek uit die verzameling dat als ongebonden aangeteekend stond.
6.	Tractatus de judicibus et testibus scriptus. Een handschrift over rechters en getuigen. Wij hebben dit werk niet kunnen identificeeren.
7.	Geographia Strabonis. Waarschijnlijk in het Latijn. Reeds in de XV^e eeuw werden er verschillende uitgaven van dit werk bezorgd.
8.	Suetonius de vitis Cesarum. Het leven der 12 Cesar's van Suetonius; misschien wel in de uitgave van Parijs, Robert Etienne, 1543.
9.	Justinus Historicus. Van Justinus: In Trogi Pompeii Historias, bestonden in 1571 reeds talrijke uitgaven, waaronder verschillende uit de XV^e eeuw; het is dus niet mogelijk uit te maken, welke uitgave hier bedoeld wordt.
10.	Decretales. De Decretalen van Paus Bonifacius VIII. Dit werk komt verder nog eens voor onder Nr. 35. Bij vergissing tweemaal ingeschreven, of twee verschillende exemplaren? Er is veel kans dat we hier zouden te doen hebben met het exemplaar uit het legaat Pauwels (Nr. 2 van den inventaris).
11.	Orationes Ciceronis scripte.
12.	Orationes Ciceronis impresse. Een handschrift (Nr. 11) en een gedrukte uitgave (Nr. 12) van de redevoeringen van Cicero. Deze behoorde tot de geliefkoosde

[p. 116]

	auteurs van de Middeleeuwen en de Renaissance, en genoot reeds zeer vroeg de eer van de pers.
13.	Isiodorus. [sic] Waarschijnlijk het ‘Etymologiarum libri XX’ uit het legaat Pauwels (Nr. 24 van den inventaris).
14.	Josephus. Beknopter kan het niet! Reeds in de XV^e eeuw verschenen talrijke uitgaven van de werken van Flavius Josephus. Frobenius, van Basel, gaf in 1534 de ‘Antiquitatum Judaicarum libri XX’ uit, en tien jaar later de volledige werken van Josephus. Mogelijk is het één van deze beide uitgaven die hier bedoeld wordt.
15.	Epistole D. Jeronimi. Ook van den H. Hieronymus, een van de meest gelezen kerkvaders in de Middeleeuwen en de Renaissance, bestonden in 1571 reeds tal van uitgaven, waaronder ettelijke uit de XV^e eeuw.
16.	Practica ferrariensis scripta. Dit zal wel het Nr. 16 geweest zijn van den inventaris Pauwels.
17.	Vita AEnei Siluij. Het leven van Paus Pius II. Wij hebben den schrijver van dit werk niet kunnen identificeeren. Was het een handschrift? L. Pastor, die in zijn Geschiedenis des Pausen, deel III, een uitgebreide bibliographie betreffende Pius II geeft, vermeld dit werk niet.
18.	Plutarchus de viris illustribus. Ook deze titel komt tweemaal voor (Zie hieronder, Nr. 37). Welke uitgave, is natuurlijk niet uit te maken; er bestonden er reeds talrijke in 1571, want Plutarchus was een veel gelezen auteur.
19.	Rethorica Ciceronis scripta. Waarschijnlijk Nr. 41 uit den inventaris Pauwels, waar echter niet gezegd wordt, dat het een handschrift was.
20.	Persius cum com(m)entarijs. De satiren van Aulus Persius Flaccus werden reeds in de XV^e eeuw herhaaldelijk uitgegeven, eveneens in heel de XVI^e eeuw. De voornaamste commentatoren waren: Barth. Fontius, Joh. Britannicus, Jud. Badius, Ph. Beroaldus en Joh. Murmellius.
21.	Valerius Max. cum com(m)entarijs. Waarschijnlijk Nr. 30 uit den inventaris Pauwels.
22.	Epistole Senece scripte. Dit zal wel Nr. 35 uit den inventaris Pauwels geweest zijn.

[p. 117]

23.	Pars epistolarum Ciceronis scripta. Een deel van de brieven van Cicero, in handschrift.
24.	Bessorion [sic] aduersus calumniatorem Platonis. Van dit werk van Cardinaal Bessarion bestonden reeds verschillende uitgaven in 1571, nl. eene zonder datum (XV^e eeuw) te Rome gedrukt, en twee van de persen der Aldi (Venetië, 1503 en 1516). Vermoedelijk was het één van deze drie die in onze Stadsbibliotheek aanwezig was.
25.	Com(m)entaria scripta in Jus canonicum. Natuurlijk niet te identificeeren.
26.	Oratio Ciceronis in Marcum metellum scripta. Nog een werk van Cicero, in handschrift.
27.	Clementine scripte. De Decretalen van Paus Clemens V, in handschrift.
28.	Com(m)entaria Petri boaterij notarijs vtilia. Petrus de Boaterius (of Pietro Boatieri): In summam artis notariae expositio. Venetiis. 1546. In-fol.
29.	Cicero de Natura Deorum. Als mogelijke uitgaven komen in aanmerking: Venetië, Vindelinus de Spira. 1471; Parijs, S. Colinaeus. 1533; Lyon, S. Gryphius. 1541; Basel, Ioa. Oporinus. 1550.
30.	Quintus curtius. Quinti Curtii. De rebus gestis Alexandri Magni. Weer een van die destijds veel gelezen werken, waarvan enkel de schrijversnaam wordt aangeduid. Er bestonden talrijke uitgaven voor 1571.
31.	Liber dictus claustralis. Wat hiermee bedoeld wordt is ons niet recht duidelijk. Misschien was het eene verzameling standregelen van geestelijke orden?
32.	Speculum Regum f(rat)ris Aluari Hispani, scriptum. Dit is ongetwijfeld de Speculum Regum et Principum van Alvarez Pelayo, Nr. 88 uit den inventaris Pauwels.
33.	Pars orationum Ciceronis cum com(m)entis. De redevoeringen van Cicero werden ontelbare malen uitgegeven, reeds van in de XV^e eeuw, en behoorden tot de algemeen verspreide lectuur. Er is een groot aantal uitgaven bekend die uit verschillende deelen bestonden; het hier bedoelde werk was dus slechts zulk een deel.

[p. 118]

34.	Epistole familiares AEnee Silvij. Ook van dit werk bestonden voor 1571 reeds talrijke uitgaven, hoofdzakelijk uit de XV^e eeuw.
35.	Decretales. Zie hierboven, Nr. 10.
36.	Som(m)a f(rat)ris Astaxani. Dit is de ‘Summa de casibus conscientiae’, gewoonlijk de Summa Astesana genaamd. Het is een handboek voor gewetensonderzoek, vol casuistiek, geschreven door een onbekenden Minderbroeder van Asti, rond 1317. De eerste druk dagteekent van 1469 (Straatsburg, J. Mentelen); hij werd door verschillende andere gevolgd, hoofdzakelijk in de XV^e eeuw.
37.	Plutarchus de viris illustribus. Zie hierboven, Nr. 18.
38.	Item noch drye boeken diemen beuindt te syne van gheender importantien. Het zou wel de moeite waard zijn te weten welke boeken men in 1571 beschouwde als te zijn van ‘gheender importantien’; waarschijnlijk zouden wij daar thans heel anders over denken.
39.	Item noch een lanck boeck int leer met sloten daer inne staet gescreuen in Rhyme seker spel vande passie ons heeren Jesu Christi. Een berijmd passiespel uit de XVI^e (of uit de XV^e?) eeuw. Niet noodzakelijk een handschrift, al heet het ‘daar inne staet gescreven’. In ieder geval is het verlies van dit werk meer te betreuren dan dat van al de andere samen.
40.	Item noch seker boeck int leer geintituleert sacrosanctus senatus preclarissime vrbis antwerpien(sis) ab ipso Cesare diuo Carolo quinto Augusto anno XV^c xl^o solemniter institutus ac per Cor. grapheum descriptus. Ook van dit werk, het eenige, waarvan een omstandige titel wordt opgegeven, gedrukt door Simon Cock in 1541, 6 blaadjes in-4^o, mogen wij het verlies betreuren, daar het betrekking heeft op de geschiedenis onzer stad, en in geen enkele Antwerpsche bibliotheek aanwezig is.
41.	Item seker boeck int leer inhoudende de figuren, ende het leven gescreuen int corte van(de) Keyseren van Roomen. Bij ontstentenis van elke aanduiding betreffende den schrijver, en zelfs de taal waarin het boek was geschreven, is natuurlijk niet uit te

[p. 119]

	maken welk werk hier wordt bedoeld. In de eerste plaats denken wij natuurlijk aan Goltzius: Vivae omnium fere imperatorum imagines. Antv., Aeg. Coppens van Diest. 1556, waarvan vertalingen verschenen bij denzelfden drukker in het Duitsch (1557), in het Italiaansch (1557), in het Fransch (1559), en in het Spaansch (1560). Er zijn echter nog andere mogelijkheden: J. Huttichius: Imperatorum Romanorum libellus. Una cum imaginibus... Straatsburg, 1525 en 1534; verder: Aen. Vico: Augustarum imagines aeris formis expressae... Venetië, 1558, voorafgegaan, in 1548, door een Italiaansche uitgave: Le imagini con tutti i riversi trovati et le vite de gli imperatori, met tekst van A. Zantani.
42.	Item seker boeck int leer tracteren(de) van(de) Chirurgie en(de) medecyne. Dit is natuurlijk niet te identificeeren.
43.	Item noch een kiste ghestaen zuytwaerts int middel vander Cameren vander Liberaryen, daer inne syn sekere Rollen int franchyne gescreuen wesende de generale Rekeninghe deser Stadt gequot(eert) metter L(ette)re C.
44.	Item noch eenen sack daerinne syn diuersse particuliere Rekening(en) soe vander wyn accysen zoe vander wynaccysen^(1) bieraccysen veedaccysen ende ande(re) mitsgaders diuersse quitancien acquiten van (de) Rentm(eeste)re en(de) pen(n)inckmeeste(r) deser stadt. 43 en 44 zijn archiefstukken, en kunnen dus hier buiten beschouwing blijven.
45.	Item noch sekere carte van Spaengnen ende Portugael in sekere metalen laeye geleyt. Jammer genoeg bleef deze oude kaart, die nu een zeldzaam stuk zou zijn, niet bewaard.

Hier eindigt de inventaris van 1571. Erg belangrijk was de verzameling niet; alles beschouwd kon zij het in waarde niet halen bij het legaat Pauwels (1480-81). Het is dan ook geen genot voor een bibliothecaris of een bibliofiel dezen inventaris met zijn zeer onvolledige titelopgaven uit te pluizen en te trachten de werken te identificeeren. Toch kon en deed men beter in de XVI^e eeuw, getuige de hiernavolgende boekenlijst van het einde dezer eeuw, die wij zonder eenige bijvoeging zullen overdrukken.

(1) Komt tweemaal voor in den tekst.

[p. 120]

III. Een gedeeltelijke en niet gedateerde inventaris van het einde der XVI^e eeuw.

Van het stuk, dat wij hier zullen behandelen, bezit het Stadsarchief twee, licht van elkander verschillende exemplaren (Bundel 401). Het bestaat uit een dubbel blad folio, waarvan enkel de eerste bladzijde beschreven is. Het is niet gedateerd, doch een van de twee exemplaren draagt op de rugzijde van het tweede blad de vermelding ‘Inventaris vande myn overgeleverde boecken’.

Het watermerk, dat niet in Briquet voorkomt, stelt een viervoetig dier voor (een bok?) met langgerekt lijf; daaronder de onleesbare naam van den papierfabrikant. In de andere helft van het vel een tegenmerk (bloem?).

Ook dit stuk wordt met geen woord vermeld in de Geschiedenis der Stadsbibliotheek van F. Jos. van den Branden; men krijgt den indruk dat deze, voor het opstellen van zijn werk, verzuimd heeft de oude dossiers van de Stadsbibliotheek te raadplegen.

Wanneer, door wien, en bij welke gelegenheid werd deze inventaris opgemaakt? Hierop meenen wij, met voldoende grond van zekerheid, alhoewel zonder eenig bewijs, te kunnen antwoorden.

Nauwelijks was het uitgebrande Stadhuis terug opgebouwd, of het College besloot, in zitting van 4 Januari 1586, tot het heroprichten van de Bibliotheek, en gelastte den stadspensionaris Engelbrecht Maes (of Masius) al de boeken terug bij elkaar te brengen die reeds sedert geruimen tijd aan nog in dienst zijnde alsook aan gewezen stadsambtenaren waren uitgeleend, en die door deze omstandigheid aan den rampzaligen brand van 1576 waren ontsnapt. In dit besluit wordt onder meer gezegd:

...ende tot dyen eynde te committeren ymanden die met alle sorchvuldicheyt ende neersticheyt soude moigen colligeren, versamen ende gadeslaen alle ende jegelijcke de boecken ende exemplaren deser stadt toecomende, ende namentlijck de ghene die Christoffel Plantijn... heeft geschoncken ghehadt, eenighe daeraff berustende onder diversche parsoonen in dienste gheweest sijnde, ende eenighe onder andere die noch jegenwoordelijck in dienste sijn, ten eynde alle de selve boecken ende exemplaren der voors. stadt wordden gherestitueert ende nyet en

[p. 121]

blyven verdonckert noch gedemanueert,... Soo hebben mijne voors. Heeren gheordonneert ende ghecommitteert, ordonneren ende committeren, mits desen, Meester Engelbrecht Masius, Pensionaris deser stadt, omme, opt stadthuys alhier, te besichtigen eene plaetse oft camer totter voors. libraryen nut ende bequaem, ...ende alle ende ygelijcke de voors. boecken ende exemplairen te recouvreren, by een te colligeren ende te bewaren. Oyck mede alle de boecken ende exemplairen, ongebonden wesende, loffelijcken te doen binden ende der stadtswapenen in goude op beijde de sijden van de selve gebonden boecken te doen drucken...⁽¹⁾.

Het heeft er al den schijn van of de hier bedoelde inventaris het gevolg is van de pogingen van Engelbrecht Maes om terug in het bezit te komen van de door nalatige leeners achtergehouden boeken, een onderwerp van bezorgdheid voor bibliothecarissen, dat wel zoo oud is als de bibliotheken zelf! De binnengeroepen werken behoorden misschien reeds voor 1571 tot de Stadsbibliotheek, en dit zou dan uitleggen hoe het komt dat de inventaris van dit jaar zoo weinig belangrijk is: hij zou dan slechts opgeven wat er te dien tijde aanwezig was, niet wat de Bibliotheek in werkelijkheid bezat.

Ondertusschen leert ons de lijst van E. Maes wat toen bij voorkeur gelezen werd: een blik op de titels toont aan dat het hoofdzakelijk werken van humanisten waren. Uitgaven van Plantin komen er niet in voor; waarschijnlijk hielden de leeners daar te zeer aan, om ze terug in te leveren! Om verdere ontvreemding tegen te werken besloot het College tevens, zooals men in het besluit kan lezen, dat alle ongebonden boeken zouden ingebonden worden en van het stadswapen op beide platten voorzien, iets waarmede in de XVII^e eeuw geregeld zal voortgegaan worden.

De twee exemplaren van de lijst schijnen niet van dezelfde hand te zijn, niettegenstaande de twee geschriften weinig verschil opleveren. De twee exemplaren wijken van elkander af door de volgorde der titels, alsook door enkele kleine details, b.v. het opgeven der formaten die een enkele maal op het eene in letters, op het andere in cijfers voorkomen. Bij de vier werken van P. Ramus, die achter elkander volgen, en door eene accolade vereenigd zijn, wordt slechts op één der beide exemplaren vermeld dat er vier deelen zijn. Overigens komt men in beide

(1) Collegiaal Aktenboek der stad Antwerpen, Deel 1585-1588, folio 55 r^o en v^o.

[p. 122]

exemplaren kleine onnauwkeurigheden tegen, alsook enkele eigenaardigheden (b.v. stelselmatig Hieronimus in 't eene. Hyeronimus in 't andere), zoodat het eene geen letterlijk afschrift is van het andere. Waaraan deze verschillen, vooral in de volgorde der titels, te wijten zijn, is ons een raadsel.

Hier volgt de lijst, naar het exemplaar dat ons voorkomt het beste van de twee te zijn:

Epistolae Erasmi in 8. impressus Antverpiae apud Jo(ann)e(m) Loem a^o 1551.
Molineus de usuris Parisiis apud Audoenum parvum, via ad divum Jacobum sub lilio auro, a^o. 1555.
Petri Rami syntaxis greca quatenus a Latina differt Parisiis apud Andream Wechelum sub Pegaso in vico bellovaco Anno salutis 1560.
Paraphrases Erasmi in tribus voluminibus Lugduni apud Sebastianum griphium 1544. In octavo.
Erasmi Rot. opus de conscribendis epistolis Antverpiae ex officina Loe. anno 1564.
Enchiridion exceptionum forensium Apud Seb. gryphium. Lugduni a^o. 1555. D. Joanne oldendorpio auctore cum Tyraquello.
Boccatio de camerone venetiae sub intersignio Sti. bernardi. 1542.
{ Petri Rami Ciceronianus Caesar militia. morib. vet. gall. { In octavo. Parisiis apud Andream Wechelum, sub Pegaso in vico bellovaco 1565.
{ Petri Rami animadvertit. aristotelicarum. { In octavo. Parisiis apud Andream Wechelum, sub Pegaso in vico bellovaco 1565.
{ Petri Rami Grammatica. Rhetorica, { In octavo. Parisiis apud Andream Wechelum, sub Pegaso in vico bellovaco 1565.
{ Petri Rami Phisica, Georgica, { In octavo. Parisiis apud Andream Wechelum, sub Pegaso in vico bellovaco 1565.
Clement marot A lyon par Jan de tournes. 1553.
Marci Hieronimi vidae cremonensis, albae ep(is)c(op)i opera Antverpiae apud Joannem steelsium 1558.
Fuschius de sanandis morbis Parisiis apud vivantium gaultherot in via Jacobea sub intersignio D. Martini 1542.
O(mn)ia opera Augustini in octo voluminibus, Basiliae Apud Hieronimum frobenium et nicolaum episcopium a^o. 1556.
O(mn)ia opera Hieronimi in quatuor voluminibus, Basilae apud nicolaum et Eusebium Episcopios fratres anno 1565.

Als gevolg op de ijverige bemoeiingen van Engelbr. Maes kwamen dus zestien uitgeleende werken terug in het bezit van de Bibliotheek. Dat er veel meer in te vorderen waren, lijdt wel geen twijfel; misschien werden nog enkele andere terug ingeleverd, doch daarvan vindt men geen spoor in het dossier.

Op te merken valt de degelijke beschrijving van de boeken: steeds worden schrijver, titel, plaats van uitgave, naam van drukker en jaartal vermeld; in vele gevallen ook het formaat,

[p. 123]

verder het aantal deelen wanneer dit meer dan één bedraagt. Kortom, omtrent de identificeering van de boeken kan geene onzekerheid overblijven. Op weinig na kan het met onze hedendaagsche boekbeschrijving vergeleken worden.

Deze zestien werken zijn niet tot ons gekomen, op één na, dat van Molineus (N^r 2 van de lijst), dat nog vermeld wordt in den Catalogus van H.-F. Mertens, onder n^r 3236. Het is echter reeds sedert geruimen tijd zoek; mogelijk is het met een ander werk samengebonden, en moeten wij op een gelukkig toeval rekenen om het weer te vinden, doch dan zal het waarschijnlijk wel blijken dat het van elders afkomstig is, en niet het exemplaar kan zijn, dat in bovenstaande lijst is opgenomen.