De Gulden Passer. Jaargang 19

[p. 275]

Over Vlaamsche tekstmishandelingen
Critische aanteekeningen op enkele transcripties uit oudvlaamsche drukwerken

Bedroevend is het te constateeren hoe onnauwkeurig en zelfs zorgeloos soms gedrukte oudvlaamsche teksten door schrijvers, wien onze taal vreemd is, worden opgenomen. Een onovertroffen specimen hiervan heb ik terloops elders aangehaald, waar een drieregelige tekst uit de Generale Legende der Heylighen van P. Ribadeneira en H. Rosweydus (eerste druk Antwerpen, 1619) in een meesterlijke verhandeling op hagiographisch gebied met acht-endertig fouten en foutjes werd overgeschreven⁽¹⁾. 'n Trits andere gevallen worden hier vermeld, wijl er de moderne transcriptie van oudvlaamsche drukken haast onverstaanbaar is, zoodat men er den oorspronkelijken tekst moet bijhalen, om uit de transcriptie wijs te worden en deze rechtmatig te verbeteren. Immers, ‘wij Vlamingen hebben het recht, hetzij landgenooten, hetzij vreemdelingen, die de bronnen onzer geschiedenis zoo deerlijk râbraken, duchtig over den hekel te halen’. Zoo schreef eens Serrure, in zijn verontwaardiging over de uitgave van zekere Mémoires met bewijsstukken⁽²⁾. Hierachter zullen we ons tot het verbeteren der transcriptiefouten beperken, zonder allerminst over den hekel te halen.

In 'n Duitsch standaardwerk over het belangwekkend thema van de Mystieke Wijnpers⁽³⁾, degelijk opgesteld en prachtig geïllustreerd, wordt ook een mooie houtsnede uit de 15^e eeuw besproken en de bijgevoegde tekst, welke den Nederlandschen oorsprong van het beeld verraadt, aldus afgedrukt:

(1) G. SCHNURER en J.M. RITZ, Sankt Kümmernis und Volto Santo, bl. 56. Dusseldorf, 1934 (Forschungen zur Volkskunde, XIII-XV): cf. J. GESSLER, De Vlaamsche Baardheilige Wilgefortis of Ontcommer, bl. 34. Antwerpen, 1937.

(2) Mémoires de Francisco de Enzinas, uitgg. door Ch.-Al. CAMPAN. Brussel, 1862. Hierbij hoorden ook 'n aantal bewijsstukken, in 't Nederlandsch of, zooals toen algemeen gezegd werd, in 't ‘Nederduytsch’ opgesteld. Wijl de uitgever deze taal niet machtig was, heeft hij die stukken door anderen laten afschrijven en vertalen. Wat daarbij voor den dag is gekomen, vooral bij de Leuvenaars die onder Keizer Karel ‘allemand’ spraken, werd treffend aangetoond en gehekeld door C.A. SERRURE in zijn Vaderlandsch Museum, V (1863), bl. 433 vlg.

(3) Cf. A. THOMAS, Die Darstellung Christi in der Kelter. Eine theologische und kulturhistorische Studie. Dusseldorf, 1936 [Forschungen zur Volkskunde, XX-XXI]. - Cf. J. GESSLER, De Mystieke Wijnpers te Aarschot en elders. Brussel-Leuven, 1939 (2^e uitg. Leuven, 1942).

[p. 276]

 

Ic hebbe die perse al

 

eene ghetreden een va

 

den volcke en was

 

gheen man met mij.

Men leze: Ic hebbe die peerse alleen ghetreden ende van den volcke...⁽⁴⁾.

Even belangwekkend, doch in de middeleeuwsche kunst en in het volksgeloof meer verspreid, is de visio gregoriana⁽⁵⁾ of de ‘Mis van den H. Gregorius’: een in de schilder- en graveerkunst veelbehandeld thema, waarover een uitgebreide literatuur bestaat⁽⁶⁾. Een mooie Nederlandsche houtsnede, uit de tweede helft der 15^e eeuw (circa 1460), ‘mit Ablass in Niederländischer Sprache’, werd in een Duitsch prachtwerk over den oorsprong der boekdrukkunst besproken en de aflaattekst volgenderwijs afgedrukt:

Soe wie ons herē wapenen aen siet
Daer hi mz dogede syn vdriet
En̄ iammlyc waert getorment
Van den Iodē ombekēt
En̄ dan sprect ov̄ sine knien
Drie pṙ nṙ en̄ IIJ. Ave Marien
En̄ rouwe heeft van sinen sonden
Die waer willic dat orconden
Dat die XIIIJM iaer aflaets heeft
Die hem die paus Gregorius geeft
En noch IJ pause dats waerhede
Die daer gaven aflaet mede
En XL bisscoppen des gelike.
Dit mach verdienen arm en̄ rike.
Av verdient al oetmoedelike⁽⁷⁾.

(4) A. THOMAS, op. cit., bl. 118.

(5) ‘Anno 1459 obüt 4 idus Februarii specialis amicus hujus domus magister Egidius Joes, architectus fabricae ecclesiae sanctae Gudulae Bruxellensis, vir vatde idoneus et devotus... Ipse fuit plus quam 40 annis amicus hujus domus et jacet sepultus in novo vestiario ad latus altaris sub visione gregoriana quam ipse donavit’... A. BEELTSENS en J. AMMONIUS, Chronique de la Chartreuse de la Chapelle à Hérinnes-lez-Enghien, uitgg. door E. LAMALLE, S.J. bl. 62. Leuven, 1932.

(6) Cf. o.a. A. FRANZ, Die Messe im deutschen Mittelalter. Freiburg i. Br. 1902; E. MALE, L'art religieux de la fin du moyen âge, bl. 91. Parijs, 1908; G. MILLET, Recherches sur l'iconographie de l'Evangile, bl. 483, Parijs, 1916; K. KUNSTLE, Ikonographie der Christlichen Kunst, I, bl. 486. Freiburg, i. Br. 1928; X. BARBIER DE MONTAULT, La messe de saint Grégoire ou l'apparition du Christ de pitié, in zijn Oeuvres complètes, VI, bl. 235. Parijs, 1892; J. ENDRES, Die Darstellung der Gregorius-messe im Mittelalter, in Zeitschrift für christliche Kunst XXX (1917), bl. 46; R. BAUERREISS, Pié Jesu. München, 1931; A. THOMAS, Die Darstellung Christi in der Ketter, bl. 180 (‘Der Gregorianische Schmerzensmann). Dusseldorf, 1936....

(7) T.O. WEIGEL en AD. ZESTERMANN, Die Anfänge der Druckerei in Bild und Schrift, I, bl. 195. Leipzig, 1866.

[p. 277]

Door 't foutief afgeschreven beginwoord der verzen 8 en 15 is de tekst onverstaanbaar. Ook elders kan men transcriptiefouten vaststellen, door 'n onopgemerkt afkortingsteeken vooral veroorzaakt. Men verbetere dan ook, om de lezing te vergemakkelijken:

V. 2:	Daer hi met dogede syn verdriet;
V. 3:	iammerlyc (met haast onzichtbaar afkortingsteeken):
V. 5:	Ende dan sprect over...
V. 6:	Drie Pater Noster ende...
V. 8:	Over (met haast onzichtbaar afkortingsteeken);
V. 15:	Nu (in plaats van 't onverstaanbare Av).

In een omvang- en belangrijke archeologische publicatie verscheen onlangs een Essai d'une iconographie de Juste-Lipse, door Mej. A.M. BERRYER, voor kunsthistorici en humanisten van overgroot belang⁽⁸⁾. In een pasgeboren kunsthistorisch tijdschrift werd deze hoogst interessante proeve in 't kort aangekondigd, met volgende critische slotbemerking: ‘La classification de ces portraits dans leur ordre chronologique... représente un travail considérable, dont on saura gré à l'auteur en dépit des inexactitudes et des lacunes du texte’⁽⁹⁾.

Het is Macaulay ook eens gebeurd, vrouwenwerk te critiseeren: hij heeft dit echter met tact en nauwkeurigheid gedaan. Critiek in algemeene bewoordingen vervat leidt tot nog algemeener besluit en is dan nadeelig voor den besproken schrijver, zonder nut voor den lezer. Passender lijkt het, vooral wanneer 't besproken werk een terechtwijzing waard is, fout of fouten nauwgezet te vermelden en te verbeteren. Daarom wordt dit hier, van uit Nederlandsch standpunt, gedaan, na eerst aan de schrijfster welverdienden lof toegezwaaid te hebben voor de uitstekende wijze, waarop zij zich van hare zware taak heeft weten te kwijten.

Onder de talrijke gegraveerde en gecommenteerde portretten van Justus Lipsius is er ook één met Nederlandsch opschrift. Dit laatste luidt, volgens Mej. Berryer:

Was Wetenschap altydt met Godtvrucht ryk beparelt,
Men zag in Lipsius een wonder van de Warelt.
In 't Pausdom opgekweekt, was hy daar aan verslaast,
In Saxen noemde hy Lutherus geest begaast
Ter kerk hervorming; maar hy prees Calvyn te Leyden,
Als ware Gods-gezandt; dog meende geen van beiden.
Tot zyn uytbraakzellaatst te Leuven weer gekeert
Met zyn beminden Hond, het Roomsche Babel eert⁽¹⁰⁾.

(8) Annales de la Société Royale d'Archéologie de Bruxelles, XLIII (1939-1940), I, bl. 5 vlg.

(9) Cf. Apollo, Chronique des Beaux-Arts, I, n^r 2 (1 Juni 1941), onder de kroniek ‘Les Revues’ van E.G.

(10) Uit G. OUTHOF, Levensbeschrijving van beroemde en geleerde mannen, VI, bl. 425. Amsterdam, 1733. Cf. A.M. BERRYER, op. cit., bl. 13.

[p. 278]

De uitgeefster heeft, jammer genoeg, niet gelet op 't verschil tusschen lange f en s in Gotisch schrift of druk. Daarom verbetere men de twee slotwoorden van v. 3 en 4 als verslaaft en begaaft. De monsterachtige samenkoppeling in 't voorlaatste vers wordt door woordscheiding tot het normale herleid:

Tot zijn uytbraakzel laatst te Leuven weergekeert...

De uitgeefster heeft dit portret van Justus Lipsius niet onder haar talrijke, welgelukte reproducties opgenomen.

Hiermee is mijn bescheiden taak volbracht. Het weze me toegelaten, als 'n toemaatje, even aan te toonen, met het door Mej. Berryer zorgvuldig verzameld materiaal, hoe het opschrift tot de iconographische interpretatie kan bijdragen. Onder n^r 12 wordt een portret van Justus Lipsius vermeld (onder fig. 5 gereproduceerd), door Th. Galle gesneden, met drie zinnebeeldige figuren: Gloria, Fama en Modestia, deze laatste aldus beschreven: ‘En dessous du portrait, Modestia est assise dans un paysage, et pose le pied sur un personnage, étendu, à tête de Gorgone’. Deze liggende figuur met monsterkop wordt niet bij name genoemd, alhoewel haar naam klaar en duidelijk staat aangeduid, zooals blijkt uit de twee laatste verzen van 't opschrift, met 't bewuste woord hier gecursiveerd:

Plectite, secure, nunc gloria fama coronas,
Invidiam pedibus virgo modestia premit.

Deze enkele opmerkingen, welke, zooals de lezer heeft geconstateerd, niet veel om 't lijf hebben, zijn onvoldoende om de critiek te wettigen van den strengen reviewer uit Apollo, die wel andere ‘inexactitudes et lacunes du texte’ zal ontdekt hebben⁽¹¹⁾: ze ontnemen niets aan de groote waarde van het Corpus iconographicum Lipsianum, door Mej. Berryer met noesten vlijt samengebracht en dat, zooals alle menschenwerk, niet volkmaakt kon zijn.

J. GESSLER,

Professor aan de Universiteit te Leuven.

(11) Men zou geneigd zijn, 'n drukfout te ontwaren in het scalptor van n^r 76 en dit door sculptor te verbeteren, maar het woord, aldus geschreven, staat ook op het origineel (fig. 27) en... in de Latijnsche woordenboeken. Wat nu 't verschil tusschen f en s betreft, waarop hierboven werd gewezen, gebeurt het wel eens, dat ook door 'n Vlaamschen tekstuitgever niet genoegzaam hierop wordt gelet. Zoo leest men, in den afdruk van een rolzangerslied, als tweede vers: ‘Ik heb in mijn leven geen luften’ (lees lusten, rijmende met rusten, van 't vierde vers.) Cf. J. DESCHUYTER, Over rolzangers en rolzangersliederen, in het Jaarboek van Antwerpen's Oudheidkundige Kring, X (1934), bl. 89.