De Gulden Passer. Jaargang 19

[p. 217]

Laboris et constantiae elogia.
Een onuitgegeven gedicht door Johannes Hemelarius aan Balthasar I Moretus opgedragen.
door Herman F. Bouchery

De auteur van dit Lofdicht op de Plantijnsche spreuk ‘Labore et Constantia’ is Johannes Hemelarius of Hemelaers, een tot het Katholicisme bekeerde Calvinist uit den Haag, geboren omstreeks 1570 en gestorven in 1655. Na een verblijf van zes jaar in Italië, vestigde hij zich in 1607 te Antwerpen, als kanunnik van de Cathedraal en vertrouwensman van de bisschoppen.⁽¹⁾

Hemelarius was een vooraanstaande personaliteit in den kring der Antwerpsche Humanisten. Lipsius zwaait hem, die zijn leerling was geweest, den hoogsten lof toe: ‘Iste est Ioannes Hemelarius, gente Batavus, è veteri mea disciplina, & fructum ex ea traxit, ingenii bonitate & industria, inter omnium primos. Optimi mores, faciles, lepidi, doctrina varia in Graecis, Latinis, prosa, versa, etiam à pictura non alienus, & quicquid acri vel alto ingenio lubet aut licet’⁽²⁾. Gevartius noemt hem ‘eximia vir eruditione et Pietate praeditus’⁽³⁾.

Hemelarius was bevriend met Philips Rubens⁽⁴⁾ en hoogst

(1) Nieuw Ned. Biog. Woordenboek. VIII (1930) 743 sq. (FRUYTIER). Cf. het artikel van E. VAN ARENBERGH in de Biog. Nat. 9 (1886/7) 20-24. dat een bijna letterlijke copie is van PAQUOT, Mémoires, XVII 175-185. Cf. de aanteekening, met vermelding van bronnen, bij P. BURMANNUS, Sylloges Epistolarum I (1727) 563. Ten onrechte meent Fruytier, l.c., dat Hemelarius reeds in 1604 uit Rome terugkeerde: uit den hieronder in nota 6 vermelden brief blijkt dat hij zich nog in 1606 in die stad bevond.

(2) Testimonium op 25 September 1600 door Lipsitis afgeleverd, bij Hemelarius' vertrek naar Rome; overgedrukt bij SWEERTIUS, Ath. Batav. 436.

(3) Brief van Gevartius aan Dupuy, 9 September 1621 (cf. M. HOC: Etude sur J.C. Gevaerts (Bruxelles, 1922) 198).

(4) Cf. b.v. den brief van Philips Rubens, te Leuven, aan Hemelarius, te Den Haag, 15 Juli 1600 (in: PH. RUBENS, S. Asterii Homiliae (Off. Plant. 1615) p. 240). Daarin wordt gesproken over ‘Magnus hic amicitiae nostrae quasi interpres atque pararius’, waarmee natuurlijk Justus Lipsius wordt bedoeld.

[p. 218]

waarschijnlijk ook met P.P. Rubens, die voor een van zijn werken, Imperatorum Romanorum Numismata Aurea (uitgegeven te Antwerpen door G. Van Wolsschaeten en H. Aertsens in 1615; opnieuw gedrukt in 1627, 1654 en 1709), reeds op het eind van 1610 een merkwaardige titelprent - trouwens de eerste welke de Meester schiep - teekende⁽⁵⁾. De tweede uitgave bevat zelfs een Latijnsch lofdicht ter eere van Hemelarius' geschrift, van de hand van 's schilders zoon, den 13-jarigen Albertus Rubens. In dit werk beschrijft Hemelarius de muntenverzameling van Hertog de Croy, en een aantal stukken toebehoorend aan den geleerden burgemeester van Antwerpen, Nicolaes Rockocx, door wiens tusschenkomst zeer waarschijnlijk Rubens' medewerking voor deze uitgave verkregen werd, en aan wien de Meester de schets der titelprent overhandigde⁽⁵⁾.

De Hollandsche geleerde J.F. Gronovius maakte den lof van den kanunnik-humanist in een lijkrede uitgesproken bij den dood van Jacobus Golius, broeder van den door Hemelarius opgevoeden Petrus Golius.

Met Balthasar Moretus was Hemelarius waarschijnlijk zeer kort na zijn terugkeer uit Rome in betrekking gekomen⁽⁶⁾. Niet lang na Augustus 1611 was hij een goed bekende, wiens oordeel Moretus zeer op prijs stelde: toen deze, op verzoek van P.P. Rubens, een ontwerp voor een Latijnsch grafschrift ter nagedachtenis van 's schilders broeder Philips had opgesteld, verlangde hij dat het o.a. Hemelarius ter goedkeuring zou voorgelegd worden⁽⁷⁾.

In de bibliographie van Hemelarius worden de navolgende, bij Moretus gedrukte werken vermeld:

1).	Gratulatio in Inauguratione R.D. Christiani Michaëlii, D.

(5) M. ROOSES, L'Oeuvre de Rubens V n^o 1243.

(5) M. ROOSES, L'Oeuvre de Rubens V n^o 1243.

(6) In 1606 kende B. Moretus hem nog niet persoonlijk, zooals blijkt uit 's drukkers brief van 6 Januari van dat jaar tot Philips Rubens te Rome gericht: ‘Itaque ut receperis [nl. het “Lovanium” van J. Lipsius], D. Hemelario nomine nostro, abs te donari velim, amicitiae coram aliquando ineundae et firmandae qualecumque testimonium’ (Corr. Rub. I p. 286).

(7) ‘... ut consultatio quaedam de Inscriptione habeatur, et plurium iudicia conferantur, Cl^mi parentis tui D. Brantij, D. Woverij, D. Hemelarij, et si tanti est, meum’ (Corr. Rub. VI p. 332). Deze niet gedateerde brief werd geschreven tusschen 28 Augustus 1611, sterfdag van Ph. Rubens, en 1615, jaar waarin J. Brant het grafschrift in druk liet verschijnen.

[p. 219]

	Michaëlis apud Antverpienses Praemonstratensis coenobii Abbatis. 1613^(8).
2).	Angeli Custodis ad Hugonem Grotium super nupero eius carcere Paraeneticon. 1621.
3).	Oratio in funere admodum illustris & reverendiss. Domini D. Ioannis Malderi, S. Theologiae Doctoris, Antverpiensium Episcopi V., overgedrukt in J. Malderus: In primam partem D. Thomae Commentaria. 1634 (p. XIII-XXIII)^(9).

Hemelarius was, naast een bekwaam humanist, ook een vurig strijder voor zijn geloof. Toen Hugo Grotius uit het slot Loevestein was gevlucht en naar Antwerpen kwam, trachtte de kanunnik den Hollandschen rechtsgeleerde met woord en daad - hij leende hem zelfs geld - tot het Katholicisme te bekeeren⁽¹⁰⁾. In een iambisch gedicht, - het hierboven vermelde Paraeneticon -, bezong hij de heuglijke bevrijding, waarin hij het werk zag van Grotius' engelbewaarder. Van dit boekje schonk hij een exemplaar aan zijn vriend Moretus, en schreef er de navolgende opdracht in: ‘Egregio atque eruditissimo viro D. Balthasari Moreto accuratissimae artis Typographiae Plantinianae dignissimo successori, amico singulari, auctor, suae voluntatis breve mnemosynon D.D.’, en op enkele witte bladen achteraan copieerde hij twee brieven, die Grotius hem in verband met zijn gedicht had toegestuurd⁽¹¹⁾.

Aan de hierboven vermelde, door Moretus gedrukte werken van Hemelarius, dient nog een kort gedicht toegevoegd, dat in een Appendix bij Aubertus Miraeus' Serenissimae Principis Isabellae Clarae Eugeniae Hispamiarum Infantis Laudatio Funebris is verschenen.

(8) Aldus vermeld bij PAQUOT, l.c. Wij hebben geen exemplaar van dit werk in handen gehad. De mededeeling welke Paquot er aan toevoegt, als zou het werk verschenen zijn ‘Antv., Joan, Moretus, 1613’, is zeker foutief: Jan was in 1610 gestorven. - Het hier als tweede uitgave te vermelden werkje, Paraeneticon, van 1621, wordt eveneens door Paquot verkeerdelijk als door Jan Moretus gedrukt beschouwd.

(9) Rede uitgesproken op 25 October (VIII. Kal. Novemb.) 1633. Paquot laat na (en Van Arenbergh eveneens) te zeggen in welk drukwerk zij voorkomt.

(10) Ook Anna Roemers Visscher onderging sterk Hemelarius' invloed: cf. M. SABBE: De Antwerpsche Vriendenkring van Anna Roemers Visscher (in: De Moretussen en hun Kring (1928) 53-77) p. 60.

(11) Cf. M. SABBE: Hugo Grotius en de Antwerpsche Humanisten (in: De Moretussen en hun Kring (1928) 113-131); cf. ibid. p. 59 sq.

[p. 220]

Op blz. 50 van dit in 1634 gepubliceerde werk wordt - door den drukker, zooals uit dezes brief van 5 Maart 1634 aan Miraeus blijkt⁽¹²⁾ - den lezer medegedeeld dat, om de overblijvende bladzijden te vullen, werden opgenomen: het opschrift van het groote altaar der Cathedraal te Antwerpen, waarvan de Aartshertogin in 1624 den eersten steen had gelegd, en een gedicht dat kanunnik Hemelarius te dezer gelegenheid schreef⁽¹³⁾. Op de eerste daarop volgende bladzijde komt inderdaad de tekst der inscriptie voor, op de tweede het dichtstuk, getiteld Seremissimae Principi Isabellae Clarae Eugeniae Infanti Hispaniarum etc. Summi et Augustissimi altaris in Cathedr. Ecclesia Antverpiensi Fundamenta iacenti anno M.DC.XXIV. Het omvat 24 verzen en is onderteekend: ‘Extemporali gratulatione fundebat I.H. Can. Antverp.’, waaruit dus blijkt dat het een omwerking is van een voor de vuist uitgesproken verwelkoming der vorstin.

Uit B. Moretus' bibliotheek zijn twee handschriften afkomstig, die thans nog in het Museum Plantin-Moretus worden bewaard, en die verband houden met Hemelarius. Het eerste is de Fransche vertaling van zijn werk over de numismatiek: Médailles en or des Empereurs romains⁽¹⁴⁾; het tweede is een Latijnsch gedicht,

(12) Over de uitgave van dezen Lof der overleden Aartshertogin is er sprake in verschillende brieven van Moretus aan Aubertus Miraeus. In een schrijven van den drukker van 2 Maart (postrid. Kal. Mart.) 1634 wordt o.m. gezegd: ‘Mitto Epistolam ad Ser^mum Cardinalem [de opdracht van de Laudatio], ut examines priusquàm seriò cudam... De Inscriptione et Carmine D. Hemelarij videbo, cùm cetera absolvero’ (Plant. Arch. 146, f. 55), en op den avond van denzelfden dag meldde Moretus nog: ‘A meridie sesquifolium misi, quo Epistola ad Ser^mum continetur. Supersunt bina folia, quorum ultimo implendo addam Inscriptionem de lapide fundamentali Altaris, et Carmen D. Hemelarij. si in remittendis folijs moram tabellarij haud fecerint, ego nullam interponam in imprimendis’ (Plant. Arch. 146, f. 56). Op 5 Maart waren de laatste bladzijden van het werk, die het appendix bevatten, gedrukt: ‘En ultimum Laudationis vestrae folium... Inscriptionem munitioribus impressam typis curavi, ne mutare eam aut innovare necesse esset, atque unâ eademque paginâ spectari ac legi possit. Praefatiunculam precedenti paginâ adieci, quae et Inscriptionem et Carmen tangit. R.V. suo addet vel demet iudicio’. (Plant. Arch. 146, f. 57). - De ‘approbatio censoris’ van het boek is gedateerd: ‘Antverpiae, die XIV. Februarij anno M.DC.XXXIV.’. Op 24 Maart stuurt B. Moretus een exemplaar van Miraeus' Laudatio aan J. della Faille te Madrid (Plant. Arch. 146, f. 62 sq.)

(13) ‘Lectori S. Folio implendo quae subiungitur, haud ingratam fore existimo Inscriptionem Arae maioris in Cathedrali Basilicâ Antverpiensi; cuius Arae primum in fundamentis lapidem Serenissima Isabella Clara Eugenia anno M.DC.XXIV. posuit: nec item Carmen, quod R.D. Joannes Hemelarius, eiusdem Basilicae Canonicus, optimae Principi tunc scripsit.’ Paquot en Van Arenbergh vermelden dit gedicht niet.

(14) M. 157 = Catalogus Denucé n^r 21.

[p. *32]

J. Hemelarius: Laboris et Constantiae Elogia.
Handschrift, Museum Plantin-Moretus, M 328. Miniatuur, voorstellend het Plantijnsche drukkersmerk.

[p. 221]

opgedragen aan Balthasar Moretus: Laboris et Constantiae Elogia.

Deze ‘Lofspreuken van Arbeid en Standvastigheid’ vormen een gedicht in dactylische hexameters. Na de inleiding en de opdracht, komen ‘Labor’ en ‘Constantia’ om de beurt met twee verzen aan het woord; in elk dezer 316 reeksen van twee regels⁽¹⁵⁾ worden ‘Labor’ en ‘Constantia’, of andere woorden van denzelfden stam (als b.v. vormen van het werkwoord ‘laborare’ en het bijwoord ‘constanter’) verwerkt. De kerngedachte, uitgedrukt in elke strophe, wordt in de marge in een paar woorden geresumeerd. Tot slot enkele verzen ter verheerlijking van den ‘Passer’ en de Plantijnsche pers en een toelichting betreffende een bij het gedicht aangepaste zangwijze.

Het handschrift⁽¹⁶⁾, 222 mm. hoog, 164 mm. breed, bevat, behalve het schutblad, 3 niet genummerde bladen, dan 28 bladen, door den schrijver genummerd van 1 tot 28, ten slotte 3 niet genummerde blanco post-liminaria en een schutblad achteraan⁽¹⁷⁾. Elk blad is door een lijnen-encadrement omringd; de marginalia zijn eveneens door een lijn van den tekst gescheiden. De woorden ‘Labor’ en ‘Constantia’ zijn bijna overal in het rood geschreven.

De vergelijking van het schrift met dat voorkomend in het hierboven vermelde, aan B. Moretus geschonken exemplaar van het ‘Paraeneticon’, bewijst dat heel het manuscript door Hemelarius met eigen hand werd geschreven.

Op f. a recto (liminaria) staat de titel ‘Laboris / & / Constantiae / Elogia’; daaronder, uitgeknipt en opgeplakt, het gedrukte Plantijnsche merk van Havre nr 75 (van 1630).

Op f. a verso en f. b recto een opdracht in briefvorm aan B. Moretus, onderteekend ‘Io: Hemelarius.’

Op f.b. verso een miniatuur (H. 17 cm., b. 14,7 cm.), voorstellend een plastisch-uitgewerkte cartouche, op een groenen, in een gouden lijst gevatten achtergrond. In het midden der cartouche de Gulden Passer, door een uit de wolken te voorschijn tredende hand vastgehouden: een lint, met de spreuk ‘Labore et Con-

(15) De verzen 97-100 vormen een vierregelige groep.

(16) M. 328 = Catalogus Denucé n^r 119.

(17) Na f. 28 is een blad uitgeknipt: het overblijvend randje toont aan dat dit blad een tekst bevatte.

[p. 222]

stantia’, slingert door de beenen van den passer heen. Daar boven een kinderkopje, door twee vleugels geflankeerd, en door een neerhangende guirlande omkranst, onderaan, in het rood en het goud, een sjerp, eveneens met vleugels aan beide zijden⁽¹⁸⁾. Rechts van de cartouche een steenen voetstuk, symbool van de Standvastigheid, links de knots van Hercules en een schop, zinnebeelden van den Arbeid.

Zeer waarschijnlijk is deze, overigens geenszins artistieke en gebrekkig uitgevoerde miniatuur eveneens het werk van Hemelarius: Lipsius toch getuigde in zijn testimonium dat de kanunnik was ‘etiam à pictura non alienus’.⁽¹⁹⁾

Op het laatste blad (f. 28 recto) is het Plantijnsche merk van Havre nr. 31 (van 1577) afgedrukt: het werd, in denzelfden geest als de miniatuur, met de hand gekleurd.

De band, in bruin kalfsleder met groene zijden sluitlinten, is op vóór- en achterplat versierd met een gouden filet en met, eveneens in goud, het Plantijnsche drukkersmerk van Havre nr 49 (van 1591). Het is een band speciaal voor Moretus, misschien ook in dezes werkhuis vervaardigd.

Het gedicht is niet gedateerd; een aanduiding omtrent den tijd,

(18) De symboliek van deze motieven is ons niet duidelijk. Knipping (De Iconographie v.d. Contra-Reformatie i.d. Nederlanden, I p. 168) zegt: ‘het verstand en de snelheid van beweging worden door hoofd en wieken gesymboliseerd’. Wij kunnen hier dus te doen hebben met een nieuwe symbolische voorstelling van de Passer-gedachte: het hoofd zou overeenkomen met de leidende hand, als voorstelling van het Verstand: de vleugels met den draaienden passer, dus de beweging als zinnebeeld van den Arbeid. - Heeft de sjerp een symbolische beteekenis? Het is best mogelijk dat het eenvoudig de samengeknoopte uiteinden zijn van de guirlande, die men zich als achter de cartouche neervallend en onderaan, door een opening, weer te voorschijn tredend moet voorstellen. In dit geval zijn de vleugels misschien als louter ornament te beschouwen. (Vleugels kunnen naarstigheid verbeelden: cf. KNIPPING I p. 34).

(19) In Italië heeft Hemelarius een penteekening gemaakt naar het beeld der Vestalis Maxima, in 1602 te Rome gevonden en behoorende tot de verzameling van Cardinaal Cesi. Deze teekening, met de Latijnsche beschrijving van het beeld door Hemelarius en enkele aanteekeningen van Lipsius' hand, bevindt zich in het handschrift der Médailles en or des Empereurs Romains, f. 73; zij werd in gravure gereproduceerd in J. Lipsius: De Vesta et Vestalibus (Antverpiae, Moretus, 1609 en 1621) p. 59; Hemelarius' beschrijving wordt door Lipsius aangehaald op p. 58. - Ook de teekening, die als model gediend heeft voor de, in dit zelfde werk op p. 27 gereproduceerde gravure (voorstellend een cultusvoorwerp, genaamd scaphium of vasculum), bevindt zich in hooger vermeld handschrift (tegenover f. 1): daar ook zij vergezeld is van aanteekeningen van Hemelarius' hand, dient zij ongetwijfeld eveneens aan hem toegeschreven.

[p. 223]

waarin het is ontstaan, vindt men evenwel in de opdracht (f.a. verso en b. recto). Deze is gesteld in den vorm van een brief, gericht tot Balthasar Moretus, waarin Hemelarius - in een gezochte en gedrongen taal - ongeveer het volgende zegt:

‘De vrijgevigheid, waarmee U laatst mijn korte bijdrage beloonde, - een voortreffelijk boekdeel schonk U mij in de plaats - heeft mijn gemoed tot dankbaarheid opgewekt. Mijn geest, die niet verdragen kan door een ander in dienstvaardigheid te worden overtroffen, heeft, onder denzelfden aandrang, die eens Croesus' stommen zoon het spraakvermogen teruggaf, deze kleine verzameling Lofspreuken (met de hulp van der Muze stem en wat Standvastigen Arbeid) samengesteld ter verheerlijking van Uw Arbeid en Standvastigheid. Dat dit pogen met succes bekroond worde, daar zullen de welwillende uitdrukking van Uw gelaat bij het aanvaarden er van, en Uw gereedheid voor lief te nemen wat een vriend in dienstvaardige genegenheid U aanbiedt, voor zorgen. Op deze wijze zal hij [de auteur] zich rijkelijk vergoed achten voor zijn Arbeid, en tot volharding in zijn liefde voor U aangespoord worden, hij die, zooals hij dikwijls gadesloeg het levend beeld van deze Uw lijfspreuk in de Standvastigheid van Uw voor het gemeen welzijn ondernomen Arbeid, zoo ook vertrouwt dat Uw genegenheid voor hem aan Standvastigheid niet zal te kort schieten, - indien zij ten minste op een waarachtig oordeel eerder dan op een valsche meening blijkt te berusten. Maar daar een rechtschapen man doorgaans niet met zichzelf in tegenstrijd komen wil, zal zij blijven duren: aldus vertrouw ik, dat én Uw welwillendheid jegens mij, én het gunstig onthaal van mijn werk, dat in één woord een standvastige gevoelsstemming de vriendschapsbanden vermenigvuldigen en - ter bevestiging der uitspraak van Uw zinnebeeld - metterdaad eerder dan met woorden begunstigen zal. Dat aldus, Geachte Heer, God U een, in eerlijken Arbeid standvastige langlevendheid schenke en voortga Uw werk, zoo tegenwoordigen als toekomstigen tot heil, steeds met gelukkig succes te bekronen, dat wensch ik
Uw steeds dienstwillige
Johannes Hemelarius.’

Welk geschrift wordt met de in deze opdracht genoemde recente korte bijdrage (‘nuper brevi pagina nostra’) bedoeld?

Het moet een stuk zijn, waarmee Hemelarius zijn vriend Moretus hetzij een grooten dienst had bewezen, hetzij bijzonder veel genoegen haa gedaan, zoodat de drukker zich verplicht achtte den auteur speciaal te beloonen.

Een dergelijk geschrift bevindt zich inderdaad in het Plantijnsch archief, Reg. 120, f. 189 en 191. Maurits Sabbe heeft, in zijn artikel: Nog over het schilderij ‘Labore et Constantia’ van

[p. 224]

Erasmus Quellin⁽²⁰⁾ voor het eerst de aandacht op dit document gevestigd. Het is een dubbel folio-blad, dat een stuk in proza en een in verzen bevat: het eene is getiteld Moretiani Symboli, apto Emblemate expressi, consideratio, het andere In Emblema Symboli Plantino-Moretiani, Quelliniano penicillo expressum. Het eerste is een verklarende beschrijving van een schilderij ‘Labore et Constantia’, van de hand van Erasmus Quellin, en waarvoor Balthasar Moretus op 20 September 1640 250 gl. betaalde; het tweede, een voor dezelfde gelegenheid geschreven lofdicht op den Gulden Passer: deze verzen zijn onderteekend J.H. De vergelijking van het schrift bewijst niet alleen dat Sabbe te recht meende ‘achter die naamletters Kan. Joannes Hemelaers te mogen erkennen’, maar ook dat het eerstgenoemde document, door Sabbe nog als anoniem beschouwd⁽²¹⁾, aan denzelfden auteur dient toegeschreven.

Voor deze beide geschriftjes moet Balthasar Moretus zijn vriend zeker heel dankbaar zijn geweest. Hoezeer hij, humanistisch geschoold als hij was, opging in dergelijke geleerde verklaringen van allegorische tafereelen, blijkt b.v. uit zijn brief van 29 Januari 1634 aan Philippe Chifflet, waarin hij met liefde de vernuftige symboliek van Rubens' titelprent voor Tristan's La peinture de la Sérénissime Princesse Isabelle Claire Eugénie ontleedt. En een lofgedicht ter eere van de roemrijke lijfspreuk van zijn geslacht moet bijzonder zijn eergevoel gevleid hebben.

Het lijdt geen twijfel dat, zoo er voor Moretus eenige aanleiding bestond om Hemelarius voor een van zijn geschriften een mooi geschenk aan te bieden, dit het geval was, toen de kanunnik hem met deze beide stukjes, aan Quellin's schilderij gewijd, vereerde.

Wij achten het dan ook zeer waarschijnlijk dat met ‘brevis pagina nostra’ de ‘Consideratio’ en het ‘In Emblema’ worden bedoeld, en derhalve de ‘Elogia’ kort na deze beide geschriften (cf. het woord ‘nuper’ in de opdracht) werd gedicht.

(20) In: De Gulden Passer 13 (1935) 37-38; cf. M. SABBE: Labore et Constantia. Een Schilderij van Erasmus Quellin. (Ibid. 12 (1934) 107-109), alwaar ook de reproductie van bedoeld schilderij.

(21) Sabbe schrijft: ‘Wij weten niet van wie deze uitleggingen zijn, maar zeker komen ze van een tijdgenoot van den schilder, die de bedoelingen van het werk zeker met hem zelf heeft kunnen bespreken’.

[p. 225]

Dat de ‘Elogia’ na het ‘In Emblema’ geschreven werd, blijkt ook uit de vergelijking van beide teksten: in de ‘Elogia’ treffen wij een paar verzen aan, die ook in het ‘In Emblema’ voorkomen, maar waaraan, door enkele lichte wijzigingen, Hemelarius in de ‘Elogia’ een sierlijker vorm heeft gegeven:

1).	In Embl.: Circinuli dum pes primus stat, currit et alter, Et Labor, & requies constantem perficit orbem. Elog. f. 26r: Circinuli dum pes primus stat, currit et alter, Hinc Labor, hinc requies constantem perficit orbem.
2).	In Embl.: Circulus, aeterni speciem qui sustinet aevi, Constantique, acto circumque Labore paratur. Elog. f. 26r: Circulus, aeterni speciem qui sustinet aevi, Constanti circum ductoque labore paratur^(22).

Quellin's schilderij was zeker voltooid, toen B. Moretus op 20 September 1640 den kunstenaar betaalde.

De ‘Consideratio’ en het ‘In Emblema’ - die in een Appendix bij dit artikel worden overgedrukt - moeten omstreeks hetzelfde tijdstip zijn ontstaan, en derhalve kort daarop ook de ‘Elogia’: hetzij op het eind van 1640, hetzij in het begin van het volgende jaar, maar in elk geval vóór 8 Juli 1641, sterfdag van Balthasar I Moretus.

(22) Cf. eveneens:
In Embl.: Ictu oculi, innumeris descripta est pagina signis.
Elog., f. 26r: Ictu oculi innumeris mihi scripta est pagina signis.
De gedachten uitgedrukt in de drie strophen getiteld ‘In circulum descriptum’ (Elog., f. 26 r.), vindt men terug in de tweede alinea van de ‘Moretiani Symboli Consideratio’.

Appendix

[Plant. Arch. 120 f. 189]
Moretiani Symboli, apto Emblemate expressi, consideratio.
In picturâ, ut et Poësi, non tantum res descripta, sed et judicium auctoris attenditur, et operis concinnitas, seu decora Ordinatio.
In tabulâ istâ Moretianâ, pictoris Quellini penicillo expressâ, videtur pulchrè observata esse Ordinis Harmonia, et decorum tam in habitu et actione personarum, quàm in totius operis aequabili concinnitate.
Descriptio est geometrici circuli, quae est perfectissima in planis superficiebus figura, instrumenta circini, aequabiliter producti: quatenus inchoatum opus, nusquam deviante ductu, ad terminum suae perfectionis perducatur, et perennitatem consequatur, atque eamdem, in sua principia rediens, aptè designet.

[p. 226]

Ad hoc opus conciebunt [?] primariae personae, Labor, et Constantia, quia inutilis est laboriosa actio, etiam benè inchoata, nisi perducat opus ad effectum seu finem desideratum. Constantia etiam non Laboriosa, stupor potius est et ignavia, quàm virtus. Alter igitur ut alterius ope indiget, ita disparari à se mutuo non debent.
Stat expressus in tabulâ Labor, Hispidus, Herculius, pelle seu Leonis seu asininâ neglectim amictus, vultu intento, oculis in opus defixis: cui tori, scapulae, supercilia, frons taurina, artuum compago nervosa et ossea, virum exprimunt corpore ferreo, mente, ut plerumque fit, plumbeâ, simplicem et hebetem, et opus quod agit, rusticâ circini apprehensione, sollicitè exsequentem. Assidet, quod maturè deliberantis est, Constantia, instrumenti pedem stabilem, dextrâ attentè continens, ne vacillet, oculis modestè ad punctum deflexis, vultu sereno, modesto, habitu decoro, non in lasciviam aut levitatem phalerato, sed per laetam et candidam munditiem nitente: laeva eius columellae quadratae innixa est, quae et quadraturam virtutis, et per basis soliditatem, immobilem operis perpetuitatem designat.
Sed quia cuiuscumque perficiendi operis dux est prudentia, adstat, quasi consiliaria Pallas, hastata, ore gravi et virginali, fronte masculâ, galeâ et gorgone munita, corporis habitu succulento, sed minimè mammosa aut ventricosa, filum prudentis viraginis pulchrè referens.
Ab alterâ parte adstat Honor, qui omne opus perfectum individuo comitatu honorat, et affluentis copiae cornu ubertim beat. Hujus habitus, etsi nudior; quia honori non convenit malè tecta virtutis affectatio seu palliatio, filo tamen et colore membrorum generosae quasi indolis nobilitatem, et laureae coronae gestamine gloriae perennitatem praefert.
Mercurius autem ponè superstat inspector, et vultu subdolum quid exprimens et ad rem attentum. Designare mihi videtur, lucrosum quoque esse opus et benè vendibile, quod, talibus in unum cooperantibus, ad exitum perducitur.
A longè apparere videntur templa, honoris et virtutis, ad quae hac agendi viâ pervenitur. Porrô, colorum clara, et benè ordinata varietas, umbrarum et luminis rotundata distinctio, (quod est secretum spectatoris illicium) opticae recta symmetria, singularum partium subtilis et accurata absolutio; totaque in universum tabulae concinnitas, tum inventoris, tum artificis ingenium commendant, et judicium, et manus atque industriae Laboriosam Constantiam.
Librorum volumina juxta stipata designare mihi videntur Moretiani Laboris fructum et debitam Constantiae laudatae felicitatem.

_* * _*

[Plant. Arch. 120 f. 191]

In EMBLEMA Sijmboli Plantino-Moretiani, Quelliniano penicillo expressum.

Epigr:

Stat LABOR, et recto perducit tramite circum:
Firmat opus, residens CONSTANTIA nixa columnae:

[p. 227]

 

Adstat HONOS, pleno comportans munera cornu:

 

FILIVS & MAIAE, sollerti attentus ocello,

 

Rem beat: &, fausto potiantur ut omnia fine,

 

Consilij ductu favet, haud invita, MINERVA.

 

 

 

In circinum Moreti.

 

 

 

Circinuli dum pes primus stat, currit et alter;

 

Et LABOR, & requies CONSTANTEM perficit orbem.

 

 

 

Ad eumdem.

 

 

 

Fige pedem primum, tum circumvolve secundum

 

Circine, quo stabilem CONSTANS LABOR expleat orbem.

 

 

 

In circulum ipsum.

 

 

 

Circulus, aeterni speciem qui sustinet aevi,

 

CONSTANTIque, acto circumque LABORE paratur.

 

 

 

In praelum tijpographicum MORETI.

 

 

 

Urget opus praeli pars summa, ut et ima, quiescens:

 

Sic, dum conspirans CONSTANTIA, juncta Labori est;

 

Ictu oculi, innumeris descripta est pagina signis.

J: H.