De Gulden Passer. Jaargang 19

[p. 203]

Transfiguratie-paneelstempels op Leuvensche boekbanden
door Prosper Verheyden

Leuvensche boekbinderijen hebben in de 16^e eeuw en vroeger een grooter aantal gehistorieerde paneelstempels gebruikt dan tot nu toe werd vermoed. Ik heb er reeds enkele aangewezen⁽¹⁾ waarvan noch de Leuvensche oorsprong, noch zelfs, van sommige, het bestaan was bekend. Aan Leuven ook moet men er twee toekennen, die voorstellen de Transfiguratie, de Verheerlijking van Jezus op Thabor.

Jezus, met kleed, mantel en kruisnimbus, houdt beide handen vóór zijne borst; van hoofd tot voeten gaat van hem licht uit, dat als golvende vlammen en stralen wordt geteekend; de hemel is vol sterren, er drijven gestyliseerde wolken. Aan weerszijden verschijnen daarin, als halffiguren, Mozes, herkenbaar aan de tafelen der Wet, en Elias; zij ‘spreken’ met Jezus: de handgebaren moeten het te kennen geven; onderaan den ‘berg’ knielen de apostelen: Petrus - en hij is veeleer achterover gevallen - beschermt zijne oogen voor den lichtgloed, Jacobus en Johannes verheffen de handen; op de hoeken van dit tafereel staan, als penningen, de teekens van de evangelisten met hun naam als randschrift, in gothieke minuskelen: s. mathe⁹, s. marcus, s. lucas, s. iohãnes; de heele voorstelling heeft een omschrift: hic: est. filius || meus: dilectus: in quo. michi || bene. complacui || ipsum. audite: mathei. 17^o

(1) Zie Trésor de l'Art Flamand. Mémorial de l'Exposition de l'Art ancien flamand à Anvers, 1930; Brussel, 1932 t. II, blz. 144 vlg. en pl. XCIX, over den Leuvenschen Sint-Franciscus-stempel. - Zie ook, in Mémorial de l'Exposition d'Art ancien à Bruxelles [1935], Le Livre, l'Estampe, l'Edition en Brabant du XV^e au XIX^e siècle, pp. 141-188, mijne bijdrage La Reliure en Brabant, waar, pp. 174-176, een aantal paneelstempels aan Leuven worden toegewezen. Zie verder, in Het Boek, 's-Gravenhage, dl XXV (1940), blz. 9-18, mijne bijdrage Een Leuvensche Renaissance paneelstempel en daarin de bemerkingen op blz. 17-18.

[p. 204]

Deze tekst, geciteerd uit Matth. 17, vervangt eenigszins wat bij de Transfiguratie soms wordt afgebeeld en hier ontbreekt, namelijk de figuur of ware 't slechts de zegenende hand van God den Vader, wiens stem de apostelen hoorden toen zij opkeken naar den verheerlijkten Jezus.

Op drie banden komt de paneelstempel voor met Mozes aan de rechter-, Elias aan de linkerzijde van Jezus; in den tweeden paneelstempel, diegene waarmede drie andere banden zijn beprent, zijn de profeten in elkanders plaats komen staan. Verschil in afmetingen is er overigens niet: beide stempels zijn 117 × 73 mm. groot.⁽¹⁾

Dat Transfiguratie I en II verschillende matrijzen zijn is aan nog een ander detail te merken: bij I zitten de spijkers, waarmede het metalen plaatje op een houten blok was vastgemaakt, boven en onder tegen de binnenzijde van de omlijsting en de nagelkoppen staken boven het negatieve reliëf uit, zoodat ze elk een putje in het bandleder lieten; bij II zijn die nagelkoppen kleiner en zaten op het binnenrandje zelf van de omlijsting, nog iets dieper dan de matrijs aldaar was; ze lieten op het bandleder dus elk een builtje.

De Transfiguratie I, diegene met Mozes aan de rechterhand des Heeren, dient tot versiering van de volgende drie banden, voor- en achterzijde:

1. - Brussel, Kon. Bibl., nr II 23509: 1. Erasmus, De recta latini graecique sermonis pronuntiatione dialogus. 2. Erasmus, Dialogus Ciceronianus. 3. Epitaphia; Parijs, Simon Colinaes, 1528.

Op het 1^e schutblad, deze eigennaam: ‘Hieronijmi van Winghe can^ci Tornacensis’. De rug is gedeeltelijk losgekomen maar

(1) Het blijft wel verstaan dat wij paneelstempels meten tusschen de gegraveerde lijnen, die het beeld afsluiten; de metalen matrijs zal in hoogte en breedte natuurlijk enkele mm. grooter zijn; naar ze min of meer diep in het leder drong zal ze dit hebben doen uitwijken, zoodat de uiterste lijnen van de prente doorgaans te groote maten voor den paneelstempel geven; en die randen worden zoo dikwijls nog minder scherp afgeteekend omdat de binder dubbele of driedubbele filets er langsheen ging strijken. Het betrouwbaarst zullen dus de maten zijn, genomen tusschen de opstekende lijnen die onmiddellijk de voorstelling met hare omlijsting op den paneelstempel begrenzen, de binnenste dus, geenszins eene van de verschillende daaromheen loopende, al zou men ook vrij goed op het bandleder kunnen uitmaken, en dit is veeleer zelden, tot waar de matrijs reikte.

[p. *29]

Fig. 1. - Band beprent met paneelstempel Transfiguratie I. (Brussel, Kon. Bibl., n^r II 23509.) Ware grootte. Zie blz. 203-205.

[p. *30]

Fig. 2. - Band van het Evangeliarium van Afflighem (Parijs, bibl. Arsenal, ms 1184). Zie blz. 212-214.

[p. 205]

overigens gaaf. Het bruine kalfsleder bedekt karton, aan de binnenzijde beplakt met perkament geknipt uit twee verschillende handschriften uit de 14^e eeuw; er zijn twee paar lederen snoeren geweest. Zie de reproductie.

De band wordt beschreven in Bibliothèque Royale de Belgique. Exposition de Reliures. I. Du XII^e siècle à la fin du XVI^e. Bruxelles, 5 avril-28 juin 1930; p. 106, n^o 221; en in Wereldtentoonstelling Antwerpen 1930; afdeeling der Oud-Vlaamsche Kunst; dl V, Boekbanden, Catalogus; bl. 180, n^r 259.

Over den Leuvenaar kanunnik Jeronimus van Winghe, zie verder, blz. 208-209.

Dat het boek, gedrukt in 1528, in het bezit was van iemand die te Doornik woonde bij het einde van de 16^e eeuw, is natuurlijk geen reden om te veronderstellen dat het, ruim een halve eeuw vroeger, te Doornik werd gebonden; evenmin als de aanteekening of de drukplaats aanleiding zouden kunnen worden om te vermoeden dat de binderij te Leuven was of te Parijs.

Duidelijker spreekt de volgende band.

2. - Brussel, Kon. Bibl. n^r VI 01675 A: Adr. Barlandus, Rerum gestarum a Brabantiae ducibus historia, etc.; Antwerpen, Hadr. Tilianus en Joh. Hoochstraten, 1526 (NK 236).

Dat band en inhoud niet bij elkaar behooren valt dadelijk op: in dezen band past geenszins het veel kleinere boek; de rug werd behendig geheel vernieuwd maar zonder steekbanden.

De Kon. Bibl., Handschriftenkabinet, is in 1941 in het bezit gekomen van een album waarin de Brusselsche boekbinder J. Schavye (1822-1905) een verzameling wrijfsels en teekeningen naar oude en moderne banden zoowat chronologisch heeft vastgelegd.⁽¹⁾ Een van de eerste wrijfsels, voortreffelijk uitgevoerd, werd genomen op het achterblad van den zooeven vermelden band: bemerk het nu nog aanwezige metalen plaatje van het slot, in het wrijfsel duidelijk afgeteekend; en aan den bovenrand van dit berd zat ook een klamp met een gaatje erin; dit metalen plaatje bedekte het woord filius in het omschrift van den paneelstempel; het boek had dus aan een keten vastgelegen. Schavye

(1) In de veiling van zijne boeken (bij H. Cordemans-De Bruyne, te Brussel, op 11-16 Mei 1905) was dit album nr. 42; het werd toegewezen aan den voortreffelijken boekbinder Ch. Desamblanx, die in zijn jeugd Schavye's werkhuis geleid had.

[p. 206]

teekende onderaan zijn wrijfsel aan ‘B[ibl]. R[oyale], de Bitonto, Sermones dominicales, 1495.’

Het exemplaar van deze uitgave, een druk van Joh. Grüninger, te Straatsburg, 1495⁽¹⁾ en een dubbel heeft de Kon. Bibl. te Brussel niet, is daar n^r A 1004; het heeft echter niet een ouden maar een splinternieuwen overigens verzorgden band van lichtbruin zwijnsleder over karton; hij is versierd met filets en stempels in blinddruk (een daarvan met opschrift Regia Bibl. Belgica), en aan de binnenzijde gemerkt P. Claessens Fils⁽²⁾.

Het Bitonto-exemplaar werd dus, niet zoo heel lang geleden, uitgekleed en in een nieuw pakje gestopt. Wat gebeurde toen met het oude, waarvan de bandvlakken, blijkens het vroeger genomen wrijfsel van Schavye, toch zeer goed bewaard waren gebleven?

De beide fraaie, met de Transfiguratie I op het leder gestempelde berden - nu de rug vermoedelijk stuk was - werden door den binder gebruikt om den Barlandus van een ander kliënt een bijna geheel echt oud kleed te verschaffen; en in de veiling L. Paris, Brussel, 1934, kocht de Kon. Bibl. dit boek, natuurlijk niet om den band, want elk liefhebber zou dien juist versmaad hebben als opvallend ‘remboîtage’.

Nu wij, dank zij het wrijfsel en de aanteekening van Schavye, den oorspronkelijken inhoud van den tweeden Transfiguratieband in de Kon. Bibl. te Brussel kennen, gaan wij kijken of er ook eenige aanteekening staat in den vóór enkele tientallen jaren herbonden Bitonto. En op het titelblad leest men, in een zestiendeeuwsche band: ‘Bibliothecae Franciscanae Lovanij’; en onderaan f. 2, in een nog vijftiendeeuwsche hand, en met de gewone afkortingen: ‘Pro conventu fratrum minorum opidi Lovaniensis’. Zoodat een vroege, vermoedelijk de eerste eigenaar van de Bitonto-sermoenen in den band met den Thabor-paneelstempel I was het Minderbroedersklooster te Leuven. Hetgeen ook uitlegt dat het boek is geketend geweest: een Franciskaansche verza-

(1) Zie Gesamtkatalog der Wiegendrucke, nr. 2211: Antonius de Bitonto: Sermones dominicales per totum annum. Hrsg. Philippus de Rotingo. - Het ex. van de K.B. Brussel wordt daar vermeld in de lijst der exx.

(2) Een van de drie negentiendeeuwsche Brusselsche boekbinders met dien naam; P. Claessens werkte nog in het begin van de 20^e eeuw.

[p. 207]

meling sermoenen, door Minderbroeders, die moeten prediken, gaarne gebruikt, zal beter vastgelegen hebben opdat iedereen ze steeds zou vinden.

3. - Een reproductie, bijna ter ware grootte, van een band waarop het Transfiguratie-paneel I tweemaal staat op elk plat, verscheen, in 1920, bij de korte beschrijving van een te koop geboden ‘scrap-book of 19 modern blank leaves, small 4^o, bound with the original sides of an English XV. century binding, black calf,’ enz., dat heette ‘a fine specimen of an undescribed binding, very well preserved. From the library of Georg Dunn.’⁽¹⁾ Het album werd dus gemaakt met behulp van een ouden band, die naar de reproductie te oordeelen, werkelijk zeer gaaf was gebleven. Tusschen de beide indrukken van den paneelstempel staat een open roos en aan weerszijden daarvan een ruitvormige stempel met iets als een zeer ornamenteels lischbloem erin; dit heette in de beschrijving ‘a border containing two elongated fleurs-de-lis with the Tudor rose in centre.’ Deze beide stempels zien we dikwijls genoeg op Leuvensche, ook op Antwerpsche banden.

Meer afgesleten dan de drie banden versierd met het Thaborpaneel I zijn de drie andere, beprent met de variante II, in welken paneelstempel Mozes verschijnt aan de linkerhand van Jezus, Elias aan de rechter:

1.

- Leuven, Premonstratenser abdij van Park (het boek is daar terug sedert 1936): Guilhelmus Paraldus, Summa virtutum ac vitiorum, Parijs, J. Frellon, z.j. Werd de rug versterkt met een stuk leder, de band, kalfsleder op eik, is wel de oorspronkelijke; tegen de binnenzijden plakt perkament dat tot een ander handschrift heeft behoord; op dat van het voorberd schreef een eigenaar: theodorus brecker leovardiensis; en op het eerste papieren schutblad leest men: ‘Lovanij emp. 6 st.’ en ‘Theodori Breckerij Leovardiensis’ -

(1) Frankfurter Bücherfreund. Mitteilungen aus dem Antiquariate von Joseph Baer & Co.; 13 Jahrg.; 1919/'20. N.F., II, Heft 2/3; Nr. 933. Dat volgens deze beschrijving de paneelstempel voorstelt ‘the Baptism of Christ in Jordan, with the Apostles as witnesses’ komt er hier natuurlijk niet op aan.

[p. 208]

	aanteekeningen van een Leuvenschen student?^(1) -; daaronder: ‘F. Ioannis Duselij 1608’; op het titelblad en op het laatste blad: ‘bibliothecae Parcensis’ in een zeventiendeeuwsche hand.^(2) Zoodat het boek reeds in de 16^e eeuw te Leuven is geweest.
2.	- Gent, Universiteitsbibliotheek, Res. 876: J. Gerson, S. Theologie compendium; Parijs, J. Frellon, 1508. Kalfsleder over karton; twee paar lederen snoeren. Op het eerste schutblad, in een zestiendeeuwsche hand: ‘Hic liber pertinet ad R.A.D. Bisscop.’ Andere aanteekeningen zijn nu onleesbaar.
3.	- Doornik, Stadsbibliotheek, n^r 256/10: vijf postincunabelen samengebonden: 1. N. de Tudisco, Tractatus super consilio Basiliensis, Lyon, z.j.; 2. J. Montaigne p. N. Boyer, Tractatus de auctoritate et preeminentia magni concilij et parlamentorum regni Francie, Parijs, voor S. Vincent te Lyon, 1512; en drie uitgaven over rechtsgeleerdheid, waaronder eene uit Parijs, 1512, de andere z.j.

Kalfsleder op eiken berden; metalen sloten. De binnenzijden beplakt met perkament uit een ouder handschrift; daarop tweemaal, in een zestiendeeuwsche hand ‘Sum Gisberti Schoock’. Op het eerste schutblad - een strook, bovenaan, is weggesneden - in Jeronimus van Winghe's hand: ‘Tornaci compactus’ en daarbij een merk dat hij nog meer gebruikt bij zijne niet zeldzame aanteekeningen van denzelfden aard in zijne andere boeken, namelijk een monogram LB (misschien enkel een B waaraan hij een gewichtig begin geeft?)

Jeronimus van Winghe - zie Biographie Nationale - is een Leuvenaar, geboren c. 1557, zoon van een Leuvensch schepene; hij studeerde in de rechten, reisde in Italië, verkreeg een kanunnikschap in de Doorniksche kathedraal, in 1588; hij overleed te

(1) De heer A. van der Minne, archivaris der gemeente Leeuwarden, kent verschillende leden van een familie Brecker, in de 16^e eeuw, in Friesland; Paulus Brecker komt in het archief te Leeuwarden voor in een rechtsgeding, in 1566, als volmacht van Franchois de Weerdt te Antwerpen.

(2) Over Joannes Duselius, kloosterling in de abdij van Park bij Leuven, aldaar geprofest in 1599, en, nadat hij er verschillende ambten had waargenomen, overleden in 1626, zie R. van Waefelgem, Le Nécrologe de l'Abbaye du Parc; Brussel, z.j.; bl. 354.

[p. 209]

Doornik, in 1637; hij had er de kapittelbibliotheek gesticht, die na de Fransche overweldiging stadsbibliotheek werd.

Hij erfde de boeken van zijn broeder Maximiliaan, kanunnik in Sinter-Goedele te Brussel; zoo kwam o.m. het eenig volledig overgebleven exemplaar van een gedrukt Brusselsch brevier (Parijs, J. Badius, 1516) mede in de stadsbibliotheek te Doornik.⁽¹⁾

‘Tornaci compactus.’ Dat hij in zijne ‘compactus’-aanteekeningen heeft willen te kennen geven wààr de boeken werden gebonden is voorzeker niet aan te nemen wat betreft de banden beprent met paneelstempels: die waren alle gemaakt nog vóór hij werd geboren. Van Winghe's bedoeling zal dan enkel geweest zijn, om redenen die wij hier niet nagaan, vast te stellen waar hij zich een bepaald boek, gebonden, had aangeschaft en dat het bestemd was voor de verzameling die hij aanduidde met het monogram LB.

De Transfiguratie-band werd niet opgenomen in een Doorniksche tentoonstelling van oude kunstambachten en boeken, in 1930, waar overigens vele interessante banden lagen.

Zie Tournai. Exposition des Arts décoratifs anciens et du Livre. Catalogue. Mai-Septembre 1930; p. 147, Section du Livre. Een Avertissement werd onderteekend door stadsbibliothecaris Adolphe Hocquet. Bij Reliures zegt hij, p. 163, in een voetnota: ‘Nous avons risqué certaines attributions. Nous avons nos raisons. Nous les exposerons dans un ouvrage que nous nous proposons de publier après l'Exposition’. Dit voornemen bleef, naar ik meen, onuitgevoerd.

Ik denk dat de heer Hocquet bij deze ‘attributions’ wilde steunen op Jeronimus van Winghe's aanteekeningen in sommige boeken, hetgeen leidde, in den catalogus der Doorniksche tentoonstelling, tot de vermelding ‘Reliure tournaisienne’ bij eenige banden met blinddruk, die te herkennen zijn als Antwerpsch, Mechelsch, Leuvensch en - eenmaal - zelfs Duitsch, in geen geval als Doorniksch.

‘Reliure tournaisienne’ zouden zijn, in Hocquet's catalogus 1930, onder meer andere, de volgende zes banden versierd met paneelstempels:

N^r 15, gemerkt ‘Ligatus per manus Jacobi Clercx qui petit a malis erui et semper protegi per manus domini’, - dit is echter vermoedelijk Antwerpsch werk: zie Catalogus Boekbanden (Tentoonst. Oud-Vlaamsche Kunst, Antwerpen 1930), n^r 10.

(1) Zie Pl. Lefevre, Un Bréviaire bruxellois imprimé à Paris en 1516, in Archives, Bibliothèques et Musées de Belgique, XIV, 1937, pp. 91-104.

[p. 210]

In het Doorniksch exemplaar, binnenzijde achterplat, werd de naam van een vroegeren eigenaar, ‘Joannes Dub...’, doorgehaald. Dat van Winghe kon weten, dat hij wou aanduiden wààr het boek werd gebonden is dus zoo goed als uitgesloten;

N^r 19, beprent met een Boodschap-paneel, wel naamloos maar geen ander dan het tweede met deze voorstelling, dat gebruikt wordt door Jan Tys, te Mechelen; zie mijn artikel over dezen boekbinder in Biographie Nationale en zie ook Mechelen de Heerlijke, 1939 -, bl. 497. Op een schutblad, aanteekening: ‘Hieronymi Winghij can^ci Tor. ex. empto’ en lager, van dezelfde hand: ‘Tornaci C’;

N^r 47, met een der renaissance ‘vertalingen’, de fraaiste, in Mone-stijl, van het dubbele-adelaarspaneel, Antwerpsche specialiteit; zie de laatste verwijzing in de hier volgende alinea. Het Museum Plantin-Moretus heeft drie banden die versierd werden met dit paneel; twee daarvan bevatten Antwerpsche uitgaven 1531 en 1539, de derde een Frankforter druk 1543, welk boek heeft toebehoord aan Cornelis Bomberghe. (Zie Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen, IV, 1906, bl. 56.) Het Doorniksch exemplaar, een uitg. Bazel, 1538, heeft, boven aan het schutblad waarop van Winghe zijn naam en ‘Tornaci compactus LB’ schreef, ook een doorgehaalde aanteekening van een vroegeren eigenaar: ‘Sum Joannis Longaecrucij’;

N^r 50 (en in den Doornikschen tentoonstelling-catalogus 1930 staat uitdrukkelijk: ‘Reliure faite à Tournai’), een vrij merkwaardige onder deze vergissingen: een band met het Karel V-portret gemerkt CvD, dat men ook op een Antwerpsche stadsrekening en op 18 andere banden aantreft; een daarvan werd reeds door Weale als Antwerpsch herkend; zie Trésor de l'Art Flamand, t. II, p. 145-146, en pl. C; en zie mijn opstel Jan Mone's bandpaneel voor Jan Carondelet in Mechelsche bijdragen, 5^e jrg., 1938, bl. 76-79. In het Doorniksche exemplaar had kanunnik van Winghe geschreven, op de binnenzijde van het voorplat, onder zijn naam: ‘Tornaci D. compactus’; en op het titelblad was een doorgehaalde naam overplakt - en werd aldus de vermelding van een waarschijnlijk vroeger eigenaar onleesbaar gemaakt;

N^r 52, als vergissing even merkwaardig als de voorgaande: het betreft een der vele Spes-banden gemerkt IB, sedert zoolang reeds herkend - door Hulshof en Schretlen, 1921 - als Leuvensch werk, hetgeen pas een jaar vóór de Doorniksche tentoonstelling nog werd vastgesteld - hoewel toen een Antwerpsche naast een Leuvensche oorsprong mogelijk scheen - in Paul Faider's catalogus van de banden-tentoonstelling in de stadsbibliotheek te Mons, in 1929; zie aldaar p. 32, n^r 72; zie bovendien La Reliure en Brabant, 1935, (t.a.p.), p. 176-179;

N^r 80, een zwijnslederen band gestempeld met paneelen die voorstellen de wapenen van het Roomsche rijk en die van Saksen, elk met Duitsche onderschriften, een daarvan met jaartal 1598, - en ook onderaan deze beschrijving werd in den Doornikschen Catalogus rustig bevestigd: ‘Reliure faite à Tournai’. (Zou men niet wenschen te mogen gelooven dat in dit geval slechts een drukfout schuld heeft? Maar als ‘reliure tournaisienne’ staat

[p. 211]

ook aangeteekend n^r 97, welk Luiksch prijsboek, versierd op den band met het ‘perron’, het stadswapen, aan een Luikenaar-scholier werd verleend.)

Eenmaal zegt de tentoonstellingscatalogus, steeds op gezag van een verkeerd uitgelegde aanteekening van Jeronimus van Winghe, (die op het 1^e schutblad schreef, onder zijn naam en stand, ‘Ant^piae compactus LB’) bij de beschrijving van band n^r 45: ‘Reliure anversoise’; maar de band is beprent met het zeer bekende eikelspaneel gemerkt Jehan Norins; en deze Fransche binder, zoolang vergeefs te Parijs of ten minste in Frankrijk gezocht, heeft immers te Leuven gewerkt: het werd vastgesteld door Ilse Schunke, Die Einbände der Kirchenbibliothek in Emden, in Archiv für Buchbinderei, 1936.

Met eenig recht had n^r 24, in de Doorniksche tentoonstelling 1930, mogen beschouwd worden als Doorniksch maar de band was er begrepen, volkomen terecht, in een groepje van acht, die versierd waren met Parijzer paneelstempels. Het boek, Petrus de Natalibus, Catalogus Sanctorum, 1521, een in-folio, welk sedert 1538 toehoorde aan Doorniksche geestelijken, later aan de bibliotheek van de kathedraal, was gebonden in kalfsleder, tweemaal op elk plat beprent met een grooten, viervoudigen paneelstempel (God de Vader, S. Pieter, S. Jan Baptist, David) - zie over dit soort paneelen G.D. Hobson, Parisian Binding, p. 407, in The Library, 1931 - maar een onmiskenbaar Doorniksch binder had de ruimte tusschen de beide platen aangevuld met een aantal indrukken van een driehoekigen stempel waarin, naar vele Vlaamsche voorbeelden, een draak loopt, en daarbij met andere van een sterretje; en tegen den rug aan, tusschen de ribben, stelde die tweede hand een zestal keeren een gepatteerd kruis; draak, sterretje en Kruisheeren-kruisje zag men op den band van hs II, in de Stadsbibliotheek te Doornik, een verzameling tractaten overgeschreven in de 14^e eeuw en herbonden, naar een aanteekening op het laatste schutblad luidde, voor den Doornikschen kanunnik Simon de Proisy door zijn klerk Andries Fiesvet, in 1472; en de drie stempeltjes staan ook samen op banden gemaakt voor Sint-Martensabdij te Doornik (b.v.b. hs II 2541 in K.B. Brussel). Dat Fiesvet of een opvolger in het bezit is gekomen van een Parijzer paneelstempel, zoowel als Janvier aan een paar Vlaamsche geraakte, is zeker niet onmogelijk maar voorloopig getuigt daarvoor slechts die ééne band, waarvan de versiering mij voorkomt niets meer Doorniksch te hebben gekregen dan eenige aanvulling.

Te Doornik zelf zijn er - of waren er, vóór de ramp van 1940! - Doorniksche banden uit de 14^e-15^e eeuw bewaard gebleven, onder meer zulke met de naamstempeltjes van J. Loquet, van M. Pollet, van Janvier, e.a., over 't algemeen matig verzorgd werk, en zonder paneelstempels.

In de Kon. Bibl. te Brussel is er een, op hs II 1010, vrij gaaf bewaard, die gemerkt is, op elk in ruiten verdeeld handvlak, met den 40 maal gestempelden naam P. de tielt (en Van den Gheyn had bij zijne beschrijving van het hs., Catal., n^o 1172, nog niet de bemerking kunnen stellen dat de Tielt niemand anders is dan de Doorniksche scriptor-verluchter-boekbinder Pierars dou Tielt uit het midden van de 14^e eeuw: Zie Henry Martin, Un caricaturiste au temps du roi Jean, in Gazette des Beaux Arts, 1909, II, p. 89; ook F. de Mély,

[p. 212]

Les Primitifs et leur signatures; Parijs, 1913, p. 64; en Fred Lyna, De Vlaamsche Miniatuur van 1200 tot 1530; Brussel-Amsterdam, (1933), bl. 73-75. Het is juist deze band, afkomstig van de Sint-Martensabdij te Doornik, die bevestigt wat Henry Martin toch veronderstelde, namelijk dat Pierars dou Tielt werkt te Doornik. Aan Doorniksche paneelstempels echter zijn er mij niet meer dan drie bekend, alle drie gebruikt door Janvier, die telkens zijn naamstempeltje erbij stelt; deze drie paneelen, zonder omschrift noch omlijsting, stellen voor, het grootere en een van de beide kleinere, ‘Wapenen Ons Heeren’, het derde Sint Jan-Baptist predikend. Geen van de drie banden, waarop zij voorkomen, was nog te Doornik; twee worden bewaard te Gent, Univ. Bibl., een te Douai, Stadsbibl.

Men heeft wel eens gemeend, paneelstempels aan Doornik te mogen toewijzen maar het is mij telkens gebleken dat ze niet in die stad gebruikt zijn geworden, wel echter te Leuven, - waar natuurlijk de meeste Doorniksche geestelijken en gestudeerde leeken college hadden geloopen. Neen, de Doorniksche boekbinders, zoowel de leeke - op Janvier na - als die van Sint-Martensabdij, van de Kruisbroeders en van de overige geestelijke gestichten, zijn, zooverre tot nu bekend is, vreemd gebleven aan de Vlaamsche, de meer algemeen Dietsch-Nederlandsche gewoonte om banden te versieren met gehistorieerde paneelstempels.

_* * _*

De Verheerlijking van Jezus op Thabor wordt voorgesteld op den als dertiendeeuwsch Vlaamsch werk beschouwden band van het Evangeliarium van Afflighem (Parijs, Bibliothèque de l'Arsenal, Ms 1184)⁽¹⁾.

(1) Het handschrift is in Bibliothèque de l'Arsenal te Parijs gebleven sedert 1794, toen de Fransche overweldigers het wegnamen uit de Vlaamsche abdij, met het beste uit haren boekenschat; in 1815, toen de geroofde boeken moesten teruggegeven worden, bleef het Evangeliarium bij de ‘vergeten’ kostbaarheden, die aan verschillende Parijzer bibliotheken waren uitgedeeld geworden. Zie Henry Martin, Catalogue des Manuscrits de la Bibl. de l'Arsenal, t. VIII, Histoire de la Bibliothèque..., p. 537 vlg; en zie Willem de Vreese, De verstrooiïng onzer Handschriften en oude Boeken over den aardbodem, in Bibliotheekleven, Rotterdam, 1931; daarin: ‘In 1815 heeft Falk de teruggave van de geroofde schatten bedongen en verkregen... Al zond Falk een hoogst bekwaam man naar Parijs [hier stelt W.d.V. een voetnota over P.C. Lammens, die belast werd met het terughalen der handschriften en boeken en naderhand professor werd aan en bibliothecaris van de door Koning Willem I te Gent gestichte Universiteit], er is daar toch een en ander aan maat en strijkstok blijven hangen: van wat de Franschen hadden meegenomen bestond geen inventaris. Aan de kruimels van de tafel, die de Bibliothèque Nationale versmaad had en goedgunstig aan het Arsenal, aan de Mazarine en aan Sainte-Geneviève had afgestaan, werd in 1815 niet gedacht, en van hetgeen waarmee de Nationale was verrijkt, bleef daar toch nog een honderdtal handschriften achter.’
Bij die ‘kruimels’ was dan het Evangeliarium van Afflighem, ‘qui appartient à notre grande Réserve’, schreef Arsenal in 1932, toen uitleening aan de Kon. Bibl. te Brussel werd geweigerd wegens de kostbaarheid van den band, ‘reliure médiévale aux plats ornés d'ivoire et de métal ciselés’; dezelfde bezorgdheid werd betuigd in 1935, toen geweigerd werd het Evangeliarium uit te leenen aan de Tentoonstelling van Oude Kunst in Brabant, gehouden in de Brusselsche wereldtentoonstelling.

[p. 213]

Op de voorzijde - zie de reproductie hierbij⁽¹⁾ - is het middenstuk een paneel gebeeldhouwd in ivoor, een basreliëf, waarin opmerkelijk zijn de nog eenigszins hiëratische figuren van Jezus, die in de linkerhand houdt het ‘Boek des Levens’

(1) Ook bij Henry Martin, Quelques Reliures d'Art de la Bibliothèque de l'Arsenal in het tijdschrift Les Arts, Parijs, Londen, enz., Oct. 1903, p. 27 vlg. In zijn handschriften-catalogus, II, n^r 1184, wordt het Evangeliarium beschreven als volgt: ‘1184. - Les quatre Evangiles, du monastère d'Afflighem, en Flandre. [Volgt aanduiding van den inhoud, waarbij een fol. A]: “Tabula summorum festorum, in quibus presens textus evangelii cujuslibet festi occurentis per subdiaconum, a prelato vel ejus vicario missam canente prius osculandus, ante pectus reverenter per chorum deferetur, cujus vero figura foris gemmata a conventu flexis genibus similiter deosculabitur.” - Cette table a été ajouté au XV^e siècle.
Parchemin, 124 feuillets, plus le feuillet A. 322 sur 213 millim. Ecriture du XII^e siècle, sur 2 col. - Les grandes initiales, les rubriques, les miniatures, les encadrements ont été ajoutés au XV^e siècle. Leur place avait été laissée blanche. - 4 miniatures aux fol. 7, 39, 61, 92 v^o. Petites initiales du XII^e siècle, rouges, bleues et vertes.
Au fol. A, on lit: “Monasterii Affligeniensis.” Reliure en bois. Le premier plat est garni de plaques de vermeil et d'émaux. Au centre du plat, plaque d'ivoire représentant en relief la transfiguration. En dehors du cadre, quatre petites plaques d'ivoire représentant les quatre évangélistes avec les têtes de leur attribut. En haut du plat, on lit: “Mundi lucerne lucis”; en bas: “Hii sunt doctores doctoru[m].” - Le dernier plat, en veau brun estampé, est garni de quatre plaques formant clous et d'un encadrement de métal. - Fermoirs. - La reliure est intacte.’
Henry Martin, in deel VIII van zijn Catalogus, waarin hij de geschiedenis van de bibliotheek van Arsenal schrijft, zegt nog, over Afflighem en het Evangeliarium, bl. 542:
‘La bibliothèque de l'abbaye bénédictine d'Afflighem près d'Alost, en Brabant, paraît avoir été bien pourvue de livres. Un catalogue de la partie manuscrite, dressé, en 1642, par le bibliothécaire Eudes Cambier, et publié, l'année suivante, par Antoine Sanderus dans sa Bibliotheca belgica manuscripta, 2^e partie, p. 142-152, nous montre ce qu'était cette collection. Je ne sais si beaucoup de volumes en vinrent en France [hier staat een voetnota: La Bibliothèque Mazarine a reçu un manuscrit d'Afflighem, le n^o 929]; je n'en ai reconnu qu'un seul parmi nos manuscrits. C'est un livre des quatre Evangiles du XII^e siècle, n^o 1184, qui n'est pas particulièrement remarquable mais dont la reliure offre un réel intérêt. Elle est faite de bois’. [Volgt de beschrijving zooals in deel II] ‘Une note du fol. A indique l'usage auquel était destiné cet évangéliaire, au moins à partir du XV^e siècle:...’ [Volgt den tekst overgeschreven in de zooeven geciteerde beschrijving.]
Het tweede bandvlak van het Evangeliarium is van kalfsleder over een houten berd, het wordt verdeeld in 35 vierkanten waarin telkens een vierkant stempeltje met overhoeks daarin een klimmenden draak, een kokatrijs; langsheen de randen, 24 maal een rond stempeltje met het monogram, ihs in gothieke minuskelen. Vier achthoekige, fraai gegraveerde metalen knoppen beschermen het bandvlak, waarvan de randen beslagen zijn met eveneens gegraveerde metalen strooken. Deze versiering van het achterberd werd misschien eerst in de 16^e eeuw aangebracht, toen fol. A werd aan het handschrift toegevoegd en de verluchting bijgewerkt: men ziet de stempels ook op den band van een Missale viaticum secundum usum ordinis d. Benedicti pro religiosis monasterij Haffliginiensis, hs II 1664 (cat. van den Gheyn n^r 459), uit de 16^e eeuw, in de Kon. Bibl. te Brussel, en het - minder belangrijke - metalen beslag daarvan is gegraveerd op dezelfde wijze als dat van het achterberd van het Evangeliarium.

[p. 214]

en de rechterhand verheft⁽¹⁾, en van de beide profeten, die door geen teeken uit elkaar te herkennen zijn; terwijl de drie apostelen, getroffen, verblind, neergeworpen door de stralen die uitgaan van den Meester, heftig uiting geven aan hunne ontroering en Petrus een ‘rolle’ toont: hij immers spreekt Jezus toe. Boven dezes hoofd verschijnt, in een gestyliseerde wolk, die zegenende hand Gods; niet de evangelietekst wordt aan dit schoone beeldhouwwerk als omlijsting meegegeven maar een rankenreeks zooals er in de verguld-zilveren versiering van den band nog meer voorkomen. De ivoren plaat is 176 mm. hoog bij 110 breed. Bij de bandhoeken werden vier ivoren plaatjes bevestigd, waarop de teekens der evangelisten ook in reliëf zijn gesneden⁽²⁾.

Het dertiendeeuwsche Transfiguratie-paneel in gebeeldhouwd ivoor op het Evangeliarium van Afflighem is dus een der voorgangers (of een zeer vroege, en als unicum meer kostbare plaatsvervanger) van de gehistorieerde Vlaamsche paneelstempels (die van Wouter van Duffel, te Antwerpen, is reeds uit de 13^e eeuw) en werd, ook blijkens de evangelistensymbolen, voorbeeld van een, van twee matrijzen, die in de eerste jaren van de 16^e eeuw op Leuvensche boekbanden werden geprent - zou ook dit of een dergelijk onderwerp onrechtstreeks, door miniaturen of gravures bij voorbeeld, den stempelsnijder bekend zijn geworden.

De iconografie betoont zich vrij onverschillig voor de plaats, rechts of links naast Jezus, waar Mozes en waar Elias zullen verschijnen.

(1) De voorstelling herinnert aan den romaanschen bandstempel waarop Christus wordt gezien ‘within a mandorla, seated on a rainbow, His right hand raises as in the act of blessing, whilst in His left hand He holds the book of life’ (Weale, Bookbindings and Rubbings, II, p. 78, R. 6).

(2) Over voorstellingen van de Transfiguratie, zie Karl Künstle, Ikonographie der christlichen Kunst, I, 403: ‘Die Verklärung Christi...’ Ook K. Smits, De Iconografie van de Nederlandsche Primitieven, 1933, bl. 79, waar gewezen wordt op schilderijen van Geeraard David en van Joost van Calcar.

[p. 215]

Aan Jezus' rechterhand staat Mozes - hij draagt de tafelen der Wet - in vijftiendeeuwsche Vlaamsche Transfiguratie-miniaturen, b.v.b. in het Breviarium Grimani, fol 660^v (pl. 1251 in de groote kleurreproductie); in het getijdenboek ‘Da Costa’, f. 171^v(1), in het Brevarium Mayer van den Bergh, f. 506^v(2); ook in het Missale van Sint-Servatius te Maastricht, f. 117^v (Kon. Bibl. Brussel, hs 18125); en ook nog in houtsneden in onze bijbels, te beginnen met Biblia pauperum: zie bl. m in het door H.Th. Musper (Die Haarlemer Blockbücher und die Costerfrage, Mainz, 1939) als ‘Urausgabe’ beschouwd exemplaar.

Mozes, herkenbaar aan de beide stralenbundels die van zijn hoofd uitgaan, staat aan Jezus' linkerhand in een houtsnede in Ludolphus de Saxonia, Tboec van den Leven ons heren Jhesu Christi, Antwerpen, Geraard Leeu, 1487 (CA 1181); ook in latere Fransche gravures, b.v.b. in Missale ad usum ecclesie Leodiensis, Parijs, Joh. Kaerbriand sive Huguelin voor Michiel Hillen van Hoochstraten te Antwerpen, 1540 (NK 3534), bij de Mis In transfiguratione domini.

Een zeldzaam onderwerp voor versiering van boekbanden is de Transfiguratie gebleven zoowel in de Nederlanden als elders. Weale heeft er geene opgeteekend. Hobson zag er geene op romaansche banden evenmin als op de vroeg-zestiendeeuwsche Fransche uit de vrij korte periode, toen vooral Parijs en Normandië de Nederlandsche paneelstempel-techniek hadden overgenomen en de illustratie van gedrukte getijdenboeken omgezet in bandversiering. (Zie G.D. Hobson, Parisian Binding 1500-1525, in The Library, March 1931, pp. 293-434). K. Haebler's Rollen- und Plattenstempel des XVI Jahrhunderts, 1928-'29, heeft evenmin een Transfiguratie, een ‘Verklärung’ - éénmaal toch een plaatje met ‘Christus, Elias und Moses’ uit de latere jaren.

Bij ons zal men nog eens een Transfiguratie als verguld bandplaatje zien, samen met een Doop Christi, op een band die, bevat hij ook Erasmus' Moriae encomium, z.p., 1544, wel een halve eeuw later zal gemaakt zijn, meende Paul Faider, voor het Miniemen-

(1) Zie J. Destrée en P. Bautier, Les Heures dites Da Costa, manuscrit de l'école ganto-brugeoise, premier tiers du XVI^e siècle. Brussel, 1924.

(2) Zie Camille Gaspar, Le Bréviaire du Musée Mayer van den Bergh à Anvers. Brussel (enz.), 1932; p. 67 en pl. LVI.

[p. 216]

klooster te Bergen (zie zijn Exposition documentaire de Reliures anciennes (de la) Bibliothèque publique de la ville de Mons, 1929, Catalogue; n^r 174.) Een paneelstempel kan men zulk plaatje echter niet meer noemen; het is immers gesneden meer als een gravure dan als een zegel, het bedoelt een soort vlakversiering, geenszins reliëf en aan blinddruk zou het niet genoeg hebben; daarom roept het goud ter hulp.

Of Leuvensche binders eenige bijzondere bedoeling van devoten aard hebben gehad bij het gebruiken van twee voorstellingen van het Thabor-wonder is niet duidelijk; maar treffend is het wel dat de Afflighemsche prachtband van een liturgisch handschrift na drie eeuwen als in reproductie verscheen op de banden van Leuvensche studentenboeken.