De Gulden Passer. Jaargang 19

[p. 191]

Van een vroom boekje op magistraatsbevel verminkt.
Een historico - bibliographische schets
door Dr. Jan-Fr. Gessler,
Professor aan de Universiteit te Leuven.

Hieronder worden in het kort de lotgevallen verhaald van een vroom boekje, te Antwerpen gedrukt, onschuldig slachtoffer van 'n eeuwenoude veete tusschen twee Loonsche gemeenten, en op hooger bevel vervolgd en verminkt. Op oorspronkelijkheid mag dit opstel niet bogen: een Hasseltsch oudheidkundige heeft, jaren geleden, dit onderwerp tot tweemaal toe behandeld⁽¹⁾; het gebeurde schijnt echter belangrijk en zonderling genoeg, om in breeder kring bekend en voor de boekenminnende lezers van den Gulden Passer naverteld te worden, des te meer wijl het uitgebreid relaas van onzen voorganger, in een locaal jaarboek en in schaarsche, nu onvindbare overdrukken verscholen, met zijn romantischen tint, niet overal van nuchtere zakelijkheid getuigt en de noodige bewijsstukken er onjuist en onvolledig

(1) Cf. C. BAMPS, Mise à l'index par le magistrat de Hasselt d'un ouvrage intitulé Marianum Hasletum, imprimé à Anvers en 1660, avec notes bibliographiques et pièces justificatives, in het Bulletin des Mélophiles de Hasselt, XXII (1885), bl. 23-52. Ongewijzigde overdrukjes: Hasselt, 1886. - Bijgevoegd, eenigszins veranderd en ingekort, aan zijne Recherches bibliographiques concernant l'ancien pays de Liège, bl. 24-52, Hasselt, 1891: vermeerderde overdruk uit voormeld Bulletin, XXVII (1891), bl. 117-138. Breedvoerige recensie van E. P(olain) in 't Bull. de la Société Liégeoise de bibliographie, I (1892), bl. 52 en in 't Bull. bibliographique de l'Office de Publicité, XII (1891), bl. 233. Als ‘feuilleton’ overgenomen in t Limburgsch weekblad La Campine, 27 Januari 1892.

[p. 192]

werden afgedrukt. Daarom werd dan ook, in n Limburgsch tijdschrift, naar dat relaas verwezen met 't vermanend voorbehoud het te lezen ‘zonder nogtans sommige kleine bijzonderheden aan te nemen die de schrijver bij zijn verhaal gedaan heeft’⁽¹⁾.

In 1660 verscheen er te Antwerpen, bij Petrus Bellerus, eigenlijk Peter III van dit drukkersgeslacht⁽²⁾, een Latijnsch boekje, door den Pater Minderbroeder Hendrik JONGEN, van 't klooster Lichtenberg bij Maastricht, ter eere van O.L. Vrouw Virga Jesse van Hasselt opgesteld, onder volgenden titel:

MARIANUM / HASLETUM / sive historia / per-antiquae miraculosae / imaginis, et capellae, / nec non Fraternitatis insignis B. / MARIAE, apud Haseletenses.
COLLECTORE / F. HENRICO IONGHEN Ordinis FF. / Minorum Provinciae Germaniae Inferiotis / S. Theol. Lectore Jubilato, nunc in Con- / venta Montis - Lucis Diocesis Leo- / diensis.
ANTVERPIAE, / Apud Petrum Bellerum. 1660.
Superiorum Permissu⁽³⁾.

Onder den titel staat het mooie merk van den drukker met de leuze: Concordiae fructus⁽⁴⁾.

De indeeling van 't Latijnsch boekje, dat ons minder aanbelangt dan de vertaling, werd door Bamps omstandig beschreven⁽⁵⁾.

De uitgave van het Marianum Hasletum werd door de aloude broederschap van O.L. Vrouw⁽⁶⁾ bekostigd, zooals blijkt

(1) 't Daghet in den Oosten, II (1887), bl. 111.

(2) Cf. FR. OLTHOFF, De boekdrukkers, boekverkoopers en uitgevers in Antwerpen, bl. 7. Antwerpen, 1891. - AM. DERMUL en H.F. BOUCHERY, Bibliographie betreffende de Antwerpsche drukkers, bl. 56. Antwerpen, 1938.

(3) Voor 't eerst vermeld in DE THEUX DE MONTJARDIN, Bibliographie liégeoise, kol. 1359. Brugge, 1885 (2^e uitg.).

(4) Cf. G. VAN HAVRE, Marques typographiques des imprimeurs et libraires anversois, bl. 51. Antwerpen, 1883.

(5) C. BAMPS, Mise à l'index..., bl. 19-20 van den overdruk.

(6) Over deze broederschap ‘six fois séculaire’ en haar miraculeus beeld, zie de bijdrage van E.H. Pol. DANIELS, Quelques notes sur la Virga Jesse de Hasselt, in de Mélanges C. de Borman, bl. 177. Luik, 1919. - Em. H. VAN HEURCK, Les Drapelets de pèlerinage..., bl. 186 (met bibliographie). Antwerpen, 1922.

[p. 193]

uit 't volgend ‘reces’, hier voor het eerst afgedrukt.

Op den 4 Mey des jaers 1660, die broederscap specialyck op den ede vergadert synde, is eendrachtelyck verdraegen dat die revenuen van der fraterniteyt voer dat loepende jaer sullen geappliceert worden tot den druck van het Lattijns boexken gemaeckt deur die eerwerdighe Paters Minnebroeders ende dat hetgene voorders te denselven druck sal van noedich wesen, wordt bevoelen aen den Capelmeester hetselven te suppleren mit die capitael penningen diewelcke hij onder handen is hebbende van affgequeten renthen ende obligatien, ende dat uut het eersten ende gereetsten gelt dwelck sal voortkomen uut den vercoep der exemplairen van het voors. boexken sal geappliceert tot de voors. affgelegde renten.
Actum als boven in die kamer van die broederscap voors.
A. van Elsrack, als deken.
J. Sigers
Raymundus Guffin
C. Houben.
H. Vanderstraten⁽¹⁾.

Hetzelfde jaar nog verscheen bij denzelfden drukker, op aanvraag van de leden der Hasseltsche broederschap, een vertaling, door een anderen Minderbroeder bezorgd, onder volgenden titel:

Onse L. Vrouwe / van / HASSELT / ofte corte historie / van haer h. beeldt / ende broederschap: / in 't Latijn beschreven door den / eerw. pater / HENRICUS IONGHEN / Minderbroeder, ghejubileerden Lees- / meester der H. Godtheydt: in 't Ne- / derduyts Vertaelt door / F. PETRUS VAELE Religieus der / selve Orden, met een bijvoeghsel van devotie.
Wij hebben haer gevonden inde velden vanden Bosch.
Psalmo 131. Vers. 6.
T'ANTWERPEN, / Bij PETRUS BELLERUS. 1660.
Superiorum Permissu.

Het hierin vermeld ‘bijvoeghsel van devotie’ prijkt in het boekje, met afzonderlijken titel, waaronder het drukkersmerk van Petrus Bellerus, en afzonderlijke pagineering.

De exemplaren van de Nederlandsche uitgave zijn tamelijk zeldzaam, niet zóó zeldzaam echter als wel eens werd beweerd.

(1) Hasselt, Parochiaal archief: Losse stukken O.L. Vrouwkapel. Op den rug staat het volgende: Reces bij welck geordonneert wordt den druck van een Latijns boecksken, gemaeckt door de eerw. Paters Minrebroeders, den 4 Mei 1660.

[p. 194]

In zijn reeds geciteerde aanteekeningen schreef E.H. Pol. Daniëls, de ervarenste bibliophiel van Limburg: ‘De l'édition flamande, il n'existe que deux exemplaires: un chez les PP. Récollets, l'autre dans ma bibliothèque’⁽¹⁾. In deze algemeene bewoordingen vervat, is deze verklaring onjuist, want er zijn er meer te Hasselt en te Antwerpen voorhanden, en een exemplaar, uit de nalatenschap van Em. H. Van Heurck, werd door schrijver dezes op de veiling der bibliotheek van den betreurden folklorist en bibliophiel aangekocht. Zoo gelukte ik er in, ten slotte 'n twaalftal exemplaren op te sporen, waarvan acht te Hasselt⁽²⁾. Met zijn ‘deux exemplaires’ bedoelde onze Limburgsche bibliograaf twee volledige, niet verminkte exemplaren van de eerste uitgave, aan den Hasseltschen magistraat opgedragen en gedagteekend:

Uyt Antwerpen, den 6 Augusti 1660.

Edoch, ook zoo opgevat, is zijn bewering onjuist, zooals hierachter zal blijken. Eerst wordt echter in 't kort uiteengezet waar, wanneer en waarom voormelde verminking geschiedde.

Sedert eeuwen bestond er een hardnekkige en bloeddorstige veete tusschen de Hasseltsche burgers en de dorpelingen van Zonhoven, over een groot stuk heidegrond, waarvan elk hunner den vollen eigendom voor zich opeischte. Deze twist gaf aanleiding, door de eeuwen heen, tot talrijke vijandelijkheden en betreurenswaardige gewelddaden, tot meerdere strijdschriften en moderne detailstudies⁽³⁾, en, sedert de 15^e eeuw, tot een langdurig en kostelijk proces, eerst in 1811 voorgoed beslecht⁽⁴⁾.

(1) P. DANIELS, Quelques notes sur la Virga Jesse de Hasselt, in Mélanges C. de Borman, bl. 177. Daar wordt naar 't opstel van C. Bamps als naar ‘un article romantique’ verwezen.

(2) Inlichtingen over de Hasseltsche exemplaren verschatte mij de bereidwillige provinciale bibliothecaris C. VANDERSTRAETEN, die mij ook, bij het opstellen van deze schets, een tot dank stemmende hulp verleende.

(3) Cf. de bibliographische aanteekeningen van A. HANSAY bij 't artikel van E. PONCELET, Note relative aux conflits entre Hasselt et Zonhoven au sujet de la bruyère, in de Verzamelde Opstellen uitgeg. door den geschied- en oudheidkundigen Studiekring te Hasselt, XII (1936), bl. 43.

(4) Cf. E. GERAETS, Hasselt sous les comtes de Looz, in Bull. des Mélophiles, XXI (1884), bl. 75.

[p. 195]

In 1658, na een hernieuwden aanval der Zonhovenaars op hun Hasseltsche aartsvijanden, was de haat weer opgelaaid en het proces 'n actieve phase ingetreden. Kort daarna verscheen het Marianum Hasletum van Pater JONGEN, en de vertaling, door Frater VAELE bezorgd: 'n vrome onderneming, door de O.L.V. broederschap op touw gezet en bekostigd, welke geroepen scheen, door godvruchtige beschouwingen, gebeden en zangen de gemoederen tot bedaring te brengen, maar onverwachts een heel andere uitwerking zou hebben, naar aanleiding van 'n enkel woordje, dat voor 'n anti-Hasseltsche interpretatie, en dan nog slechts in de Latijnsche uitgave, vatbaar scheen. Immers, daar las men, op bl. 16:

Anno item 1484 (lees 1490)... factus est conflictus in Mirica Sonhoviana...

Dit epitheton, dat als een genitivus possessivus kon opgevat worden en als de ‘heide van Zonhoven’ vertaald, kwam de Hasselaars verdacht voor: het was, alsof de schrijver het bezit der heide aan de Zonhovenaars toeschreef, Zoo'n tekst, meende men, zou wel later als 'n bewijs in het geding kunnen aangehaald worden. Om dit gevaar te voorkomen besloot de Hasseltsche magistraat alle exemplaren van het Marianum in te trekken, niet alleen van den Latijnschen, doch ook van den Vlaamschen druk, alhoewel de tekst hier onschuldig bleek en tegen alle nadeelige interpretatie gekant. Immers het luidde daar, op bl. 15:

In 't jaer 1484,... isser eenen slagh geslagen, op de heyde bij Sonhoven...

En toch werd er een raadsbevel tegen de twee drukken uitgevaardigd om ‘Allen gedruckde ende gecochde boecken op 't Stadthuys te brenghen geïntituleert Marianum Hasletum, twelck geaffigeert is op den merck en aen die vier poorten’. Hieruit blijkt reeds, dat mijn voorganger het mis voor had, waar hij schreef: ‘Il est étonnant toutefois, que l'édition latine n'ait pas été atteinte par les rigueurs du magistrat’⁽¹⁾.

(1) C. BAMPS, op. cit., bl. 11.

[p. 196]

Ziehier de volledige tekst, in nauwkeurige transcriptie⁽¹⁾, van deze ordonnantie.

Den 17 Augusti 1660 die heeren Borgemeesters, Gesworen ende Raedt geëxamineert hebbende seecker latijnsche en duytsche boecken, genaempt Marianum Hasletum, en bevindende een notoir abuys (folio vijfthien), alwaer teghen die waerheyt staet verhaelt van seeckeren slach geschiet tusschen sijne Hoocheyt den Prince van Luyck ende die Arenberchsche volckeren, op die Zonhoeffsche heyde, daer nochtans die plaetse van het voorschreven gevecht ende slach altyt ende alnoch gehouden wordt ende gehouden is geweest, sonder contradictie, voor den eyghen grondt, erff ende gemeyne heide deser stadt, naer teneur van diverse vonnissen ende autentycke bescheyden daervan synde, en daerom hebben die heeren voors. geordonneert ende verdraghen, met advis der heeren twalfmannen, dat alle die gedruckde boecken sullen op 't stadthuys gebracht ende voortaen niet meer vercocht worden, ende dat een ieder, eenighe van dieselve gecocht hebbende, sullen wederom leveren in handen der Heeren Borgemeesters, binnen vier en twintich uren naer publicatie deses op pene van dry goltgulden, t'appliceren aen Heer, stadt ende aenbrenghere⁽²⁾.

De uitwerking van dit bevel is niet met zekerheid vast te stellen. Men mag echter vermoeden, dat menig exemplaar van beide drukken ingeleverd en vernield werd, hetgeen blijkt uit hun zeldzaamheid. Voor de Vlaamsche uitgave vergenoegde men zich er ook mee, het gewraakte blad uit te scheuren. Zoo ontmoet men soms een boekje, aan den Hasseltschen magistraat opgedragen, waarin bl. 15-16 ontbreekt. Dit was het geval met 't spoorloos verdwenen exemplaar der Paters Minderbroeders, te Hasselt, te oordeelen naar hetgeen Bamps daarover heeft geschreven⁽³⁾, alsook met dat van wijlen Baron de Borman,

(1) Als eerste zijner ‘Pièces justificatives’ afgedrukt door C. Bamps met 'n veertigtal transcriptiefouten, waaronder het onverklaarbare, door hem met 'n sic. voorziene ‘folio vijftigh’, terwijl in het Ordonnantieboek klaar en duidelijk ‘folio vijfthien’ geschreven staat. De fout spruit hieruit voort, dat Bamps den tekst niet uit het oude register, maar van 'n ander afschrift heeft overgeschreven, waarin deze fout voorkwam. Cf. H. VAN NEUSS, Analyse du registre aux ordonnances du magistrat de la ville de Hasselt, de 1591 à 1694, in Bull. des Mélophiles, VIII (1871), bl. 95. Weer een bewijs, hoe noodlottig tweedehandsche citaten zijn.

(2) Hasseltsche Ordonnantieboeken, II, fol. 178.

(3) ‘La première édition flamande, celle qui a dû être portée à l'hôtel de ville, en vertu de l'ordonnance du 17 août 1660, doit être excessivement rare... Toutefois, il en a existé un exemplaire complet dans la bibliothèque des pères récollets de la ville de Hasselt. Cet exemplaire, dont le feuillet des pages 15 et 16 était détaché, mais joint à l'ouvrage, paraît avoir disparu ces dernières années’. C. BAMPS, op. cit., bl. 24 (geschreven in 1886).

[p. 197]

door hem met zijn belangrijke, zorgvuldig samengestelde verzameling aan de nieuwe Universiteitsbibliotheek te Leuven geschonken en onlangs in een jammervollen brand vernietigd⁽¹⁾.

Wat den tekst en de strekking van het magistraatsbevel aangaat, verdient er opgemerkt, dat het ‘notoir abuys’, in de dubbele uitgave gelaakt⁽²⁾, eerder de Hasseltsche magistraten mocht aangewreven worden, wijl deze, door een ‘notoir abuys’, ook in de ‘duytsche’ boekjes beweerden te vinden, wat alleen in de Latijnsche voorkwam. Hun bewering immers, als zou er in die boekjes van ‘die Zonhoeffsche heyde’ gerept worden, past wel bij ‘in Mirica Sonhoviana’, doch wordt door den Vlaamschen tekst, waar van ‘de heyde bij Sonhoven’ sprake is, niet gewettigd. En toch zal zich de stedelijke wrok hoofdzakelijk op en in de onschuldige ‘duytsche’ boekjes laten gevoelen.

De ordonnantie van den Raad bleef niet onbeantwoord. Op staanden voet werd protest aangeteekend door de betrokken broederschap. De Declaratie van die L. Vrouwen broeders werd in het Hasseltsch Ordonnantieboek opgenomen, onmiddellijk na den tekst van het magistraatsbevel, en wordt hieronder nauwkeurig afgedrukt.

Op heden, den 17 Augusti des jaers 1660, comparerende voor mij, der stadt Hasselt Commissaris, in presentie der geloefbarighe getuyghen ondergeschreven, den deken, consiliarissen ende gansche broederschap der confraternitijt van Onse Lieve Vrouwe Capelle alhier bennen Hasselt tot dyen eynde specialyck op honnen eedt vergadert sijnde,

(1) Hoe 'n dubbeltje rollen kan! Baron de Borman had aan schrijver dezes, alsdan te Hasselt gevestigd, uit dank voor de moeitevol op touw gezette en welgelukte Mélanges C. de Borman (Luik, 1919), zijn rijke bibliotheek geschonken, een ‘panopticum’ der Luiksch-Loonsche historiographie. Toen overal voor den heropbouw van de Leuvensche Universiteitsbibliotheek werd geijverd, heb ik, als trouw zoon der Alma Mater, den schenker van zijn belofte ontbonden. Zoo ging die mooie bibliotheek van Schalkhoven naar Leuven en verdween er, 'n twintigtal jaren nadien. Had ik me aan de gedane belofte gehouden - ‘eens gegeven, blijft gegeven’ verklaart het kinderrecht - ware die boekenschat later naar Leuven verzeild en... er bewaard gebleven.

(2) In plaats van alle fouten, meestal overdrijvingen, in het ‘romantisch’ soms fantastisch relaas van C. Bamps op te teekenen, vermeld ik hier slechts, dat hij het ‘notoir abuys’ van de ordonnantie door ‘scandaleux abus’ in plaats van ‘erreur notoire’ vertaald heeft.

[p. 198]

diewelcke verstaen hebbende dat op heden deur die heeren Borgermeesters, Gesworens ende Raedt geordineert is alle boexkens, soo latijnsche als duytsche, geintituleert Marianum Hasseletum op stads huys te brenghen, overmits in dieselve iet soude gecomprehendeert sijn, dwelck soude strecken tot naedeel deser stadt oft haere gerechticheyt, declareren soo tsamen als ieder int besonder hen onbekent ende buyten honnen weet geschiet te sijn, dat iet prejudiciabels tot naedeel der selver stadt soude gedruckt worden, noch oock dieselve boexkens niet gemaekt te hebben, dan als dat sij hebben versocht tot vermeerderinghe der devotie tot die heylighe moeder Godts ende miraculeus beldt rustende in die Capelle voors. dieselve boexkens gemaekt te worden met uitdruckinghe der miraculen, den oorspronck der Capelle ende antiquitijt van honne broederschap, diewelcke sij in hunre archiven gevonden hebben, geensints geïntentioneert sijnde dese stadt ende honne medeborghers ievers in te interesseren, declareren daerom tevreden te sijn, indien eenighe fauten hen lieden aangewesen worden, dieselve te doen veranderen ende herdrucken tot honne last ende alsdan naer alsulcke emendatie tot contentement der Heeren Borgemeesters ende Raedt vertoent sijnde, dieselve ende niet eerder te willen distraheren ende vercoopen, waermede verhoepen dat die heeren voorsijd ende eenieder die sulck kennelijck is sullen satisfactie hebben, consenterende van wes voorschreven is gemaekt te worden een oft meer instrumenten in behoorlycke forme ende tselven aen die Heeren Borgemeesters te worden geïnsinueert.
Actum binnen Hasselt in de camer van Onsse Liever Vrouwe Capelle in presentie van Jan van Tilenborch ende Claes van Tilenborch als getuyghen tot desen geroepen ende gebeden aldus onderteekent.
Quod attestor J. Pingstienne, cammerarius Hasselensis ad praemissa requisitus⁽¹⁾.

In de opdracht van het vertaald werkje komt een bemerkenswaardige wijziging voor. Immers, naast de eerste exemplaren, Aen de eerenfeesten, wijze ende voorsienighe heeren, Borghmeesters, Schepenen, Gesworen ende Raedt der stadt Hasselt, onder datum van 6 Augustus 1660 aangeboden⁽²⁾, hebben andere exemplaren 'n opdracht aan de leden der Hasseltsche broederschap, door ‘den gardiaan en de Minderbroeders binnen Hasselt,’ aldus gedagteekend:

Uyt ons Convent, den 23 September 1660.

(1) Ordonnantieboek II, fol. 178 v^o.

(2) De volledige tekst van deze eerste opdracht, aan de ‘eerenfeesten’ of eerentfeste magistraten van Hasselt, staat bij C. BAMPS, op. cit., bl. 25-28, onder n^r 5 der bibliographische aanteekeningen afgedrukt.

[p. *28]

[p. 199]

Ook in den titel komen enkele onbeduidende varianten voor, volledigheidshalve hier opgeteekend:

... eerst in 't Latijn... F. Henricus... Nu in 't Nederduyts vertaelt door F. Petrus Vale Religieus vande selve Orden... (Het bijbelsch motto ontbreekt onderaan).

In haast alle Vlaamsche exemplaren, zonder onderscheid, prijkt het mooie titelbeeld, hiervoor gereproduceerd, van O, L. Vrouw Virga Jesse, door Ph. FRUITIERS ontworpen en door Fred. BOUTTATS gegraveerd.

Zonder noodzakelijkerwijs van een splinternieuwe uitgave, in hetzelfde, jaar, te gewagen, zooals door Hasseltsche bibliografen vermoed werd, of van een hernieuwing van alle ingeleverde en verminkte exemplaren, kan men zich de zaak eenvoudiger voorstellen.

De broederschap van Hasselt had den dubbelen druk, zoo van 't Latijnsch als van 't Nederlandsch boekje, bekostigd, maar zich dan ook een beperkt getal exemplaren voorbehouden, welke door haar aan den Magistraat werden opgedragen; de overige exemplaren, die ietwat later van de pers kwamen, waren voor de Hasseltsche Minderbroeders bestemd, en door hen met 'n opdracht aan de Broederschap voorzien, als dankbetuiging voor de verleende geldelijke ondersteuning. De volledige titel van deze opdracht luidt aldus:

Aen de alderheylighste, bermhertigste Maria, Roede van Jesse, coninginne der Hemelen. maeghet ende moeder vanden alderhooghsten Sone Godts. Onse L. Vrouwe,
ende
Aen de seer eerwerdighen, eerwerdighe, weledele, welgeboren, eerentfeste ende eerenachtbare Heeren ende Broeders van het oudt devoot Broederschap van Onse L. Vrouwe, in de stadt van Hasselt, etc.

Intusschen was het bevel, den 17^en Augustus 1660 afgekondigd, op de markt en aan de vier stadspoorten ‘geaffigeert’: het werd dus ook op deze reeks van het vroom boekje toegepast. Zoo treft men exemplaren aan, met de tweede opdracht, waaruit bl. 15-16 werd verwijderd. Dit geschiedde o.a. met het exem-

[p. 200]

plaar van Dr. C. Bamps, zooals blijkt uit zijn beschrijving, hier gedeeltelijk overgenomen:

‘Dédicace à la Vierge et aux membres de la confrérie de la Vierge de huit pages, signée par le gardien et tout le couvent des Récollets de Hasselt et datée du 23 septembre 1660, donc postérieurement à l'ordonnance magistrale... Quant au texte, il y a 128 pages, mais dans notre exemplaire les pages 15 et 16 manquent. Il est facile de voir qu'il s'agit ici de la première édition affublée d'un nouveau titre’⁽¹⁾.

Het exemplaar van C. Bamps berust nu, onder A 4558, in de bibliotheek van het Museum Plantin-Moretus, te Antwerpen, (met nog een ander (A 4557), hierachter in onze bibliographische samenvatting opgeteekend). De vroegere bezitter heeft er de ontbrekende bl. 15-16 in handschrift aan toegevoegd, met, vooraan, twee blz. commentaar over de geschiedenis van het boekje en, achteraan, den tekst van de opdracht aan de Hasseltsche raadslieden, naar het verdwenen exemplaar der Paters Minderbroeders⁽²⁾.

Het exemplaar van dezelfde reeks, uit de verzameling Van Heurck afkomstig, nu in mijn bezit, heeft geen verminking ondergaan, Hoe dit aan de inbeslagneming is ontsnapt, laat zich uit het volgende vermoeden.

Soms treft men exemplaren aan, waarin de op bl. 15 gewraakte zinsnede gewijzigd voorkomt, want daar leest men, in plaats van 't onschuldige ‘op de heyde bij Sonhoven’, het nog onschuldiger ‘niet verre van Hasselt, op een plaetse daer toe bequaem’, terwijl de naam van den heer van Zonhoven er verzwegen werd. Deze verbetering komt daar op bl. 16 voor, wijl de tekst van bl. 15 af tot in 't midden van bl. 18 gewijzigd werd. In een exemplaar der Hasseltsche Stadsbibliotheek (nr. 79) kan men nog duidelijk waarnemen, hoe de twee verbeterde blaadjes er de uitgesneden vervangen hebben. Dit ge-

(1) C. BAMPS, op. cit., bl. 21 van den overdruk.

(2) De hierboven medegedeelde gegevens ben ik aan den conservator van voormeld Museum, H.F. BOUCHERY, verschuldigd. Gretig benuttig ik deze gelegenheid om hem mijn oprechten dank te betuigen, niet alleen om de verstrekte inlichtingen, maar ook om zijn duurzame belangstelling.

[p. 201]

schiedde, om den magistraat er toe over te halen, zijn vorig verbod in te trekken en den verkoop van de vrome boekjes weer toe te laten, hetgeen dan ook gelukte, zooals blijkt uit de volgende ordonnantie, de laatste in dit bibliographisch geding, hier nog eens afgedrukt:

Den 4 Novembris 1660 die Heeren Borgemeesters, Gesworen ende Raedt, gesien hebbende dat die boexkens folio 15 ende 16 verandert sijn, hebben geconsenteert dat die selve sullen moghen vercocht worden, protesterende expresselyck niet te willen approberen dat die paters minnebroeders souden moeten genieten den miswijn en dat sij en hunne nacomelingen daer van sullen moghen aff en toe doen⁽¹⁾.

Heel aannemelijk schijnt het, dat met die veranderde exemplaren, waarvan de verkoop nu was toegelaten, ook wel enkele onveranderde exemplaren in omloop gebracht werden.

Zonderling mag het toch wel heeten, en er mag ten slotte op gewezen, dat de Latijnsche uitgave, met haar dubbelzinnig epitheton, ‘cause de tout le mal’, ongedeerd bleef, terwijl de onschuldige Vlaamsche tekst den officieelen wrok alsook zijn verminkende en verbeterende gevolgen moest ondergaan.

De bibliographische beschrijving van 't hier behandeld boekje, in zijn tweevoudige uitgave, kan volgenderwijs worden saamgevat:

Marianum Hasletum
en
Onse L. Vrouwe van Hasselt.
Antwerpen, P. Bellerus, 1660.

(1) C. BAMPS, op. cit., Bewijsstukken, III. Op zonderlinge wijze commenteerde Bamps deze verordening, waar hij schreef, bl. 12, dat ‘le magistrat... glissa tout cauteleusement dans son ordonnance du 4 novembre un petit alinéa par lequel il déclare que les pères récollets seront dorénavant privés (ik cursiveer) du subside que la ville leur accordait pour l'achat du vin destiné à célébrer la messe. Cette petite vengeance constitue l'épilogue de cette curieuse histoire’. Merkwaardig is zoo'n ‘petite vengeance’, welke zich het recht voorbehoudt, ook den toegekenden miswijn te vermeerderen, zooals uit het laatste woord genoegzaam blijkt. Voor deze zaak, buiten het bestek van deze bibliographische schets, cf. J. GESSLER en C. VANDERSTRAETEN, Algemeen Repertorium der Hasseltsche Ordonnantieboeken, bl. 80. Hasselt, 1921.

[p. 202]

A.

LATIJNSCHE tekst, met opdracht aan kan. G. de Millen: Hasselt, 21 Mei 1660. [Twee exemplaren Stadsbibliotheek, Hasselt (in een, 't woordje Sonhoviana op bl. 16 totaal weggekrabd); Minderbroeders, Hasselt (de twee woorden Mirica Sonhoviana uitgewischt, maar nog zichtbaar); E.H. Hubrechts, kapelaan O.L. Vrouwkerk, Hasselt; Museum Plantin-Moretus, Antwerpen].

B.

NEDERLANDSCHE vertaling (met titelbeeld). I. door P. VAELE, met opdracht aan den Hasseltschen magistraat: Antwerpen, 6 Augustus 1660. [Stadsbibliotheek, Hasselt; Staatsarchief, Hasselt (zonder titelblad)]. II. door P. VALE, met opdracht aan O.L. Vrouwe-broederschap: Hasselt, 22 September 1660. A. Ongeschonden. [Eenig exemplaar in bezit van den schrijver]. B. verminkt (zonder bl. 15-16). [Twee exemplaren Stadsbibliotheek, Hasselt (één, zonder bl. 15-18); C. Vanderstraeten, Hasselt; Museum Plantin-Moretus, Antwerpen (A 4558, ook zonder titelplaat)]. C. Met verbeterblad (bl. 15-18). [Twee exemplaren Stadsbibliotheek, Hasselt; Minderbroeders, Hasselt; Museum Plantin-Moretus, Antwerpen (A 4557, ook zonder illustratie].

Hiermede is dit overzicht en ook mijn taak voltooid. Met de volgende woorden van mijn voorganger op dit gebied besluit ik, overtuigd dat ‘l'histoire de ce petit volume, en apparence si inoffensif et qui a provoqué à son apparition des événements si étranges dont on chercherait vainement, pensons-nous, d'autres exemples dans l'histoire bibliographique de notre pays, nous a paru assez intéressante pour être rapportée avec quelques détails’... en, voeg ik er bij, belangrijk genoeg om nog eens in breeder kring, objectief en accuraat, in de taal van Frater Vaele naverteld te worden.