De Gulden Passer. Jaargang 18

[p. 173]

Plantiniana

In het onlangs verschenen werk ‘Lof van Antwerpen’⁽¹⁾ heeft J.A. GORIS uit de reisbeschrijvingen van verschillende vreemdelingen, die Antwerpen bezochten, enkele gegevens samengelezen betreffende de Plantijnsche drukkerij, waarop wij hier nader de aandacht willen vestigen.

Het relaas van Ph. Chifflet (p. 91), over het bezoek, in 1635 door prins-cardinaal Ferdinand van Oostenrijk aan Balthasar I Moretus gebracht, werd reeds uitvoerig behandeld door Dr. Maurits Sabbe⁽²⁾.

Al had Balthasar I merkwaardige werken op de markt gebracht, den naam der roemrijke Officina Plantiniana waardig, niet elkeen scheen zijn producten hoog te schatten: in 1641 kocht John Evelyn, een rijk Engelsch student, in het Plantijnsche huis enkele boeken ‘for the namesake only of that famous printer’, - ‘enkel voor den naam van dien beroemden drukker’. (p. 89).

(1) N.V. Standaard-Boekhandel. Brussel, 1940. (279 blz. - Ingen. 60 fr., geb. 90 fr.) - p. 89 sqq. - ‘Wij hebben ons... tot doel gesteld, uit de verhalen der reizigers die Antwerpen bezochten in de laatste vijf eeuwen, een beeld onzer stad saam te stellen’ zegt de schrijver in zijn Inleiding. Tien handschriften (uit Londen, Basel, Parijs, Brussel, Den Haag, Antwerpen en Rome) en circa honderd vijftig gedrukte werken (in het Latijn, Fransch, Engelsch, Duitsch, Italiaansch, Spaansch, Deensch en Nederlandsch) werden met dit doel door hem geëxerpeerd. ‘Gelukkige omstandigheden stelden ons in de gelegenheid de aangehaalde werken te raadplegen: inderdaad zijn de meeste zeer zeldzaam en niet in onze bibliotheken te vinden. Andere reisverhalen werden gedrukt in vreemde locale tijdschriften die al even zeldzaam zijn’ (p. 16). De behandelde stof is zeer verscheiden: elkeen zal, op het speciale gebied dat hem interesseert, in deze bloemlezing tal van belangwekkende en tot nog toe onbekende inlichtingen aantreffen. De citaten zijn in het Nederlandsch vertaald, behalve wanneer de oorspronkelijke tekst een wetenschappelijke of een litteraire waarde heeft. Het boek - dat opgeluisterd is met enkele goed gekozen illustraties, afbeeldingen van minder bekende documenten - is ingedeeld in vijf hoofdstukken, die elk een eeuw behandelen; de laatste drie zijn voorafgegaan van een synthetisch ‘beeld van den tijd’, waarvan vooral dàt gewijd aan de XVII^e eeuw ons voortreffelijk lijkt. Het geheel wordt besloten met een uitvoerige ‘Lijst der geraadpleegde manuscripten en boeken’ (een waardevolle bibliographie!) en een, jammer genoeg al te summair, ‘Register van personen, plaatsnamen en zaken’.

(2) De Chifflet's met den Prins Cardinaal en Prins Thomas in de Plantijnsche drukkerij in 1635 (in: Uit het Plantijnsche Huis, Antwerpen, 1924. - p. 176-182).

[p. 174]

Bij Balthasar II, die de onderneming bestuurde van 1641 tot 1674, kwamen verschillende vreemdelingen op bezoek: in 1657, A.S. Hartmann, een Boheemsch geestelijke, rector van het Evangelisch gymnasium te Lissa; in 1661, Michel de Saint-Martin, een Fransch geestelijke, doctor in de theologie; in 1663, Philip Skippon, een Engelsch plantenkundige en Balthasar de Monconys, een Fransch reiziger; in 1668, Edward Brown, lijfarts van Karel II van Engeland; in 1677, Aulus Apronius, Duitsch rechtsgeleerde⁽³⁾. Zij bewonderen in de drukkerij de 12 persen (Hartmann, Skippon, Monconys, Brown, Apronius)⁽⁴⁾, die voortdurend in werking zijn. Saint-Martin vertelt: ‘Hij [d.i. Balthasar Moretus] toonde me negen en veertig Latijnsche lettersoorten, vijftig Grieksche, Hebreeuwsche, Syrische en Arabische, met matrijsletters die dienen om degene die versleten zijn te hersmelten en om ze in hun vroegeren staat te herstellen’ en Brown ziet er ‘fast hunterterley schrifften’, - ‘wel honderd lettersoorten’. Wat Apronius bedoelt met ‘die Typi von Silber’, die hij zag, is niet duidelijk. Bedoelt hij wellicht de stalen stempels? Hartmann merkt het verval van de boekenproductie op, van intellectueel standpunt uit beschouwd: ‘Van nieuwe schrijvers had hij [Moretus] niets, enkel: Joannes Macarii Canonici Ariensis abraxas en apistopistus, quae est antiquaria de gemmis Basilidianis disquisito⁽⁵⁾. Buiten dat drukte hij enkel breviaria’. Bedoeld wordt natuurlijk: breviaria en andere liturgische werken. Toch stipt Saint-Martin aan dat nog een grootsche onderneming wordt aangedurfd: ‘Onder andere boeken drukt men ook een Koninklijken Bijbel die men aanziet voor een der zeldzaamste werken die men vinden kan. Zijn druk is des te juister, daar drie bekwame mannen de bladen één voor één nazien’.

Wij weten niet welk boek Saint-Martin bedoelt: een uitgave van een ‘Koninklijken Bijbel’, door Balthasar II Moretus be-

(3) Daaraan toe te voegen is F.V. Calixtus, Duitsch godgeleerde uit Helmstedt, die de drukkerij bezocht op een niet te bepalen datum en alleen opmerkt: ‘Zij heeft werkelijk elf persen en het toezicht daarover oefent nu Balthasar Moretus’.

(4) ‘Meer dan tien persen’.

(5) Ioannis Macarii Canonici Ariensis Abraxas seu Apistopistus; quae est antiquaria de gemmis Basilidianis disquisitio... exhibita, & commentario illustrata à Ioanne Chifletio (Antverpia, Ex Officina Plantiniana Balthasaris Moreti, M.DC.LVII).

[p. 175]

zorgd, is ons niet bekend. Werkte deze laatste aan de voorbereiding van een nieuwe uitgave der Biblia Polyglotta van Plantin, aldus het plan weer opvattend dat reeds Balthasar I Moretus had ontworpen en ter verwezenlijking waarvan hij op 21 September 1634 een rondschrijven stuurde ‘omnibus et singulis has litteras visuris’⁽⁶⁾, om medewerking voor deze grootsche onderneming te bekomen?

Voor de heerlijke Plantijnsche woning zijn de meeste reizigers vol bewondering. Zij geven ons hier en daar een belangwekkende aanduiding betreffende het uitzicht van het huis en het gebruik der verschillende kamers. Hartmann zegt: ‘Bezochten ook zijn zeer schoon huis, gelijk een slot. Bijzonder de tuin is schoon, daarin een fijn hofje en een schoone plaats onder het loof. Rond den tuin zijn schoone kamers, boven en beneden, en daarin meestal boekenmateriaal. In twee kamers zijn we geweest. In vele woont de familie van den heer Moretus, die zeer groot is.’ Monconys merkt op: ‘Het is een nogal groot huis, bestaande uit vier vleugels, die een open rechthoekige plaats omsluiten. Daar midden in is een zeer lief klein tuintje waarvan de wanden heel aangenaam met wijngaardranken bekleed zijn, lijk meest alle muren in deze stad, wat zeer goed staat met de baksteenen⁽⁷⁾. In het benedengedeelte van een dier vleugels is de drukkerij... Het overige van het huis, behalve een benedenkwartier, dat als woning dient [zeer waarschijnlijk de O-vleugel], is gevuld met de exemplaren van elk boek dat ze gedrukt hebben en enkele andere boeken’. De voorraad boeken moet inderdaad een zeer groote ruimte in beslag genomen hebben. Skippon voegt daar nog aan toe: ‘De oude houtsneden en letters worden bewaard in een groote kamer boven, en de correctors zitten in een groote kamer op dezelfde verdieping’, dus niet in wat thans de correcteurskamer wordt genoemd. Skippon weet ook nog mede te deelen: ‘Binnen, in den hof, boven de poort en elders, zijn de

(6) Mus. Pl.-Mor., Archief 138, f. 144; 119 f. 129 sqq.

(7) Het lijdt geen twijfel, dat de tuin toen niet de bijna geheele oppervlakte van de binnenplaats besloeg, zooals dit thans het geval is: een vrij groote ruimte moest beschikbaar blijven voor het verkeer der wagens, die het materiaal en de boeken vervoerden. Wij veronderstellen, dat het tuintje gelegen was langs den westkant, tegen den met een wijngaard begroeiden muur der J. Lipsius- en (huidige) Correcteurskamer: daar was wellicht ook de “schoone plaats onder het loof”, waarvan Hartmann spreekt.

[p. 176]

steenen beelden van Joh. Moretus, en daaronder is geschreven: ratione recta; Balthasar Moretus 1642; Joh. M.[oretus] I.[ohannis] F.[ilius]; I. Lipsius, moribus antiquis; Christophorus Plantinus, Labo. et C.⁽⁸⁾. Dit laatste staat boven den ingang van de groote drukkamer’. Of de opstelling dezer vijf beelden⁽⁹⁾ onveranderd is gebleven en overeenkomt met de huidige schikking, weten wij niet. Wel zijn, op de plaats waar Plantin's beeld zich thans bevindt, nog duidelijk de sporen te herkennen van een deur, die rechtstreeks de drukkerij met de binnenplaats verbond. Met welke piëteit zij ook het erfgoed hunner voorouders in eere hielden, de Moretussen hebben zich, in den loop der eeuwen, natuurlijk verplicht gezien talrijke wijzigingen aan het gebouw aan te brengen. De bouwgeschiedenis van het Plantijnsche Huis moet nog geschreven worden, en omtrent het vroegere uitzicht er van en de schikking der lokalen, tasten wij vaak in het duister. Daarom zijn aanduidingen, als deze welke Skippon ons verstrekt, van groote waarde.

Uit de XVIII^e eeuw worden slechts twee citaten vermeld (p. 173): J. Shaw, Engelsch rechtsgeleerde, omstreeks 1700: ‘In de drukkerij van Plantijn vond ik alle persen bezig met missalen en godsdienstige werken te drukken: het is al te eenzijdig en fanatiek.’; gunstiger oordeelt een anoniem Engelsch pamphlet van 1785: ‘Antwerpen munt nog steeds uit door de drukkunst: en, hoewel deze kunst in de stad zeker zeer vervallen is sinds de beroemde Plantijn, die haar bijna tot de volmaaktheid opvoerde, toch is het zeker dat de drukkers hier niet onwaardige opvolgers van zoo'n groot man zijn’⁽¹⁰⁾.

H.F. BOUCHERY.

(8) Wij wijzigen de foutieve ponctuatie door Goris overgenomen.

(9) Cf. Catalogus van het Museum Plantin-Moretus. (1927) p. 60 sqq. De drie beelden van de noordzijde zijn van lateren datum.

(10) Over den boekhandel te Antwerpen, in de XVII^e eeuw heeft J.A. Goris enkele gegevens verzameld op 92 sq.