De Gulden Passer. Jaargang 14

[p. 145]

In de Plantijnsche werkstede.

Ordonnantie op het Gebruik van Vuur en Licht.

In onze studie over de menigvuldige maatregelen in de Plantijnsche Drukkerij voorgeschreven voor het schikken van den arbeid, het onderhouden van de tucht, de maatschappelijke voorzorg, enz., uitgegeven in de Verslagen en Mededeelingen der Kon. Vlaamsche Academie (1935)¹⁾, is er op verscheidene plaatsen sprake van een ordonnantie op het gebruik van vuur en licht en op de beperking van brandgevaar.

Te vergeefs zochten wij toen naar deze ordonnantie, doch zooals het meer gebeurt, viel ze ons van zelf in de handen toen onze studie verschenen was.

Ter vollediging van het repertorium der ordonnantiën, door ons in De Plantijnsche Werkstede uitgegeven, laten wij hier het bedoelde stuk volgen.

1) Deze studie verscheen ook afzonderlijk in boekvorm bij E. de Bock, Uitgeverij De Sikkel, Antwerpen, onder den titel: De Plantijnsche Werkstede (1936).

Ordonnantie Voor de ghesellen van de Plantijnsche druckerije tot het toesien van vier ende licht.

Om te verhoeden allen ongheval, 't welck door onachtsaemheydt van het gadeslaen van vier ende licht soude konnen overkomen; ende om soo veel als het moghelijck is, alle perijckelen van brandt te ontgaen, soo is ghestatueert ende bevolen, dat voortaen punctuelijck onderhouden sullen worden de naer volghende poincten ende artijckelen.

Ten eersten. Alle de ghesellen in de Plantijnsche druckerije werckende, te weten, Correcteurs, Druckers, Letter-setters, Letter-gieters, ende Vergaerders, sullen ghehouden zijn, als sy des avondts uyt hun werck scheyden, hunne keerssen sorghvuldelijck uyt te doen, met een domp-horeken daer op te stellen.

[p. 146]

II. - Item en sullen de selve niet vermoghen hunne keerssen te snutten met hunne handen, noch het snutsel teghen den vloer oft elders te worpen, oft te laeten vallen; maer sullen de keerssen met eenen snutter moeten snutten, ende wel letten dat het snutsel in den snutter wel uytgheblust zy. Ende als den snutter vol snutsel sal wesen, sullen den selven inde schouwe moeten uytkuysschen, ende het snutsel inden heert laeten vallen, sonder het selve elders op den vloer te moghen worpen oft storten.

III. - Item en sullen de Druckers oft Setters. aen het vier gaende om hun te warmen, oft elders voor een wijle tijdts blijvende, niet vermoghen hunne keerssen aen haer werckplaetse te laeten staen branden, maar sullen ghehouden zijn de selve soo langh uyt te doen met den domp-horen.

IV. - Item en sullen gheene Letter-setters by hunne kassen, 't zij inde druckerije, 't zij inde letter-kamer, vermoghen eenighe particuliere vier-teylen oft vier-ketels te ghebruycken: maer willende hunne handen warmen, sullen het selve moeten doen aen de ghemeyne schouwe, oft aen de ghemeyne stove die in de druckerije gestockt wordt.

V. - Item gheene Letter-setters en sullen vermoghen eenighe vormen oft andere dinghen te stellen in oft ontrent het gat van de stove in de letter-camer.

VI. - Item niemandt en sal vermoghen eenighe berders, papieren, oft andere dierghelijcke dinghen te stellen oft legghen boven de stove, noch oock teghen de selve.

VII. - Item en sullen voortaen de inck-tonnen ende vernispotten niet meer moghen ghestelt worden neffens de schouwe in de druckerije: maer sullen de selve gheset worden inde kiste daertoe ghemaeckt.

VIII. - Item en sal in de schouwe inde druckerije gheen hout meer moghen aenghestockt worden naer den half ure acht des avondts; noch oock inde stove naer den half ure seven.

IX. - Item sullen alle de ghesellen moeten uyt hun werck scheyden voor den neghen uren des avondts; soo dat ten neghen uren de poorte vanden huyse ghesloten magh worden.

X. - Item als noodtsaeckelijck hout uyt den kelder sal moeten ghehaelt worden, sal het selve moeten gheschieden by daghe, soo seer het moghelijck is. Ende als het niet en sal konnen gheexcuseert van met licht inden kelder te gaen om hout op te haelen, sal moeten

[p. 147]

gheschieden met eene gheslotene lanterne, ende niet een alleen, maer sullen met hun twee moeten zijn; ende sal de lanterne verre moeten ghehouden worden van daer het hout ghetast light: ende in het uytgaen uyt den kelder, sullen wel moeten toesien, oft daer nerghens gheene gheynsters van de keersse ghevloghen en zijn, oft inden kelder blijven ligghen.

XI. - Item salmen alle noenen ende avonden den overschot van het hout, soo in de schouwe als in de stove, moeten draghen in eene ghesepareerde plaetse van de schouwe oft stove, sonder dat daer omtrent eenigh hout sal vermoghen te blijven staen: dat oock gheschieden sal, soo dickwils als de gasten allemael sullen uytgaen, 't zy met eene berechtinghe, begraeffenisse, oft elders anders.

XII. - Item alsmen inde druckerije inde schouwe oft stove het vier sal ontsteken, salmen moeten goede toesicht nemen, dat in het brenghen van vier inde druckerije, oft van het selve te draghen op de correcterije, oft naer den kelder om het forneys te ontsteken, gheen gheynsters oft ghevoncken kolen op den wegh en vallen, oft blijven ligghen.

XIII. - Item en sal voortaen gheen hout vermoghen ghetast te worden inde eerste druckers kelders, 't zy ontrent de trappen, oft inden kelder daer neffens: maer sal allen het hout, soo voor de druckerije, correcterije, als voor de looghe, moeten ghetast worden inde andere voordere kelders gaende nae de straete vande Vrydaghs-merckt.

XIV. - Item sullen de twee ghesellen, die des noenens oft des avondts de laetste inde druckerije sullen zijn, ghehouden wesen des noenens toesicht op het vier van de schouwe ende stove te nemen, oft gheen kolen oft brandende houters ghevallen en zijn; ende des avondts boven dien de stove wel toe te sluyten, ende het vier inde schouwe wel op te rekenen, ende de clock daer op te setten, om te verhoeden, dat gheene katten, honden oft andere beesten in het vier oft affichen en komen te ligghen.

XV. - Item sullen de selve twee ghesellen, des avondts laetst inde druckerije blijvende, oock ghehouden zijn voor hun vertreck, inde druckerije, letter-camer, ende kelder van het forneys, sonder licht eens over ende weder te gaen, om te sien oft daer ievers eenigh verborghen vier soude moghen zijn.

XVI. - Item sal in het forneys inden kelder het vier moeten uytghedaen worden door den ghesel, die het laetste sijne vorme

[p. 148]

sal komen te wasschen: ende en sal nae den acht uren des avondts in het selve forneys gheen vier vermoghen ghestockt te worden.

XVII. - Item den dienaer oft anderen persoon vanden huyse, die den last sal hebben van daghelijcks de poorte van den huyse in het nacht-slot te sluyten, sal ghehouden zijn, als hij de poorte in het nacht-slot ghesloten sal hebben, inde druckerije, letterkamer, vergaerderije, correcterije, ende druckers-kelder, sonder licht (oft ten minsten met eene ghesloten lanterne) de ronde te doen, om te sien oft alles wel uytghedaen is.

XVIII. - Item en sullen gheene druckers vermoghen hunne wolle bij het vier te kaeren oft te teesen; maer sullen het selve ieder by hunne persse moeten doen: noch en sal oock niemandt van allen de ghesellen vermoghen op het vier eenigen harinck oft andere spijsen te braeden.

XIX. - Item en sal niet toeghelaeten worden dat eenighe vremdelinghen inde druckerije oft op de correcterije by het vier langhen tijd sullen komen sitten, hun daer by blijven warmen, oft langhen tijdt te verblijven: noch ook dat eenighe vrouwen, 't zij herbergiers vrouwen oft der ghesellen vrouwen, oock by den vier haer sullen houden, oft uyt de schouwe oft stove vier in hunne ketels vermoghen mede te draghen.

XX. - Item op de Sondaghen ende Heyligh-daghen, oft andere daghen, als de druckerije ledigh sal zijn, en sal niemandt van de ghesellen, die hunne hoopen komen netten oft keeren, noch oock niemandt vande domestique, vermoghen in de druckerije, correcterije, oft inden kelder eenigh vier aen te stoken. Ende als de druckers niet en sullen konnen excuseren van op Sondaghen, Heyligh-daghen, oft andere ledighe daghen hunne hoopen te komen netten oft keeren, sullen het selve moeten komen doen des morghens tusschen den seven ende neghen uren, ende op gheene andere tijden van den dagh.

XXI. - Item de Correcteurs op de correcterije, ende de Lettergieters op de lettergieterije, sullen ghehouden zijn voor haer vertreck hunne keerssen sorghvuldelijck met een domp-horenken uyt te doen, ende het vier oft asschen inde schouwe op te rekenen, ende met eene kloek te bedecken.

XXII. - Item en sal voortaen het houdt op de correcterije niet vermoghen neffens de schouwe bloodt te blijven staen: maer sal het selve in eenen houdt-back, daer toe te stellen, ghesloten moeten

[p. 149]

worden. Oock en sullen op de gieterije gheene steen-kolen overigh moghen blijven ligghen, oft sullen in een back, daer toe te stellen, ghesloten moeten worden.

XXIII. - Item de Vergaerders sullen ghehouden sijn, soo seer als het moghelijck is, hunne hoopen op de solders by daghe op ende af te hanghen, ende niet by avonden, als het anders doenlijck is: ende het selve oock te observeren in het af-haelen vande hoopen, om op de vergaerderije te brenghen, oft vande vergaerderije op de solders te draghen. Ende als 't niet wel kan gheexcuseert worden van by avonden met licht op de solders te moeten gaen; en sal het selve niet moghen gheschieden als met eene toegheslotene lanterne; ende dat niet eenen alleen, maer altijdt met hun twee. Ende alsdan in het laetste af-komen vande solders, sal den eenen van hun twee sonder licht over ende weders de solders de ronde doen, om te sien oft alles wel is.

XXIV. - Item als de Vergaerders sullen moeten vier-teylen ghebruycken, sullen die eerst op de plaetse moeten te voncken stellen, ende wel laten door-voncken, eer die op de vergaerderije sullen vermoghen te brenghen: alwaer die soo sal moeten ghestelt worden, dat daer gheen perijckel van ongheval te vreesen en soude zijn. Ende als de vergaerders vande vergaerderije gaen, sonder iemandt daer op te blijven (voor hoe weynighen tijdt het oock soude moghen wesen) sullen ghehouden zijn de vier-teyle buyten de vergaerderije te setten; ende dat niet aen oft ontrent kool-tonne, maer verre van daer.

XXV. - Item den inhoudt vanden voorgaenden artijckel wordt oock bevolen punctuelijck te onderhouden aen de dienaers oft andere persoonen van het comptoir, als aldaer oock vier-teylen ghebruyckt worden.

XXVI. - Item en sal oock niemand in het pack-huys vande witte papieren, 't zy om de hoopen te maecken, oft anderssints, eenighe vier-teylen, oft vier-ketels vermoghen te ghebruycken.

XXVII. - Item als de Vergaerders de asschens uyt de schouwe vande druckerije ende correcterije, oft uyt de stove oft forneys, beneden inden kelder draghen, sullen wel moeten toesien, dat daer geen ghevonckte kolen in en blijven, als sy die inden asch-back storten.

XXVIII. - Item de asschens die de Vergaerders uyt den looghe vergaederen, sullen moeten gheleyt worden inden achtersten kelder

[p. 150]

naest aen de straete vande Vrijdaghsmerckt; ende en sullen niet langher moghen blijven ligghen oft vergaedert worden als ten uytersten dry maenden, maer alsdan weghghevoert moeten worden: ghelijck oock van gelijcken de vuyligheydt die de selve Vergaerders wekelijcks uyt de druckerije, letter-kamer ende andere plaetsen bij een vergaederen: uyt welcke vuyligheydt sy ghehouden sullen zijn de papieren die sy daer in vinden, appaert in eenen sack te doen; ende de ghegoten letteren, daer in bevonden, inde letterkamer by de oude stoffe te doen.

XXIX. - Item sullen de Vergaerders niet vermoghen de hoopen op de solders hert neven de pijpen vande schouwen te setten, maer soo verre van daer, datmen lichtelijck tot den vloer vanden solder sal konnen sien oft daer eenighe scheuringhen oft gaten inde schouwen souden moghen zijn, waer door eenigh perijckel soude konnen ontstaen van eenighe gheynsters daer door te komen.

XXX. - Item by soo verre iemandt vande ghesellen quame ghewaer te worden, dat beneden oft boven inde pijpen vande schouwen, oft oock elders eenighe scheuringhen oft gaters bevonden wierden, waer door perijckel soude konnen ontstaen; sullen ghehouden zijn aen den Meester het selve te laeten weten, oft door iemanden te kennen te doen gheven, om by tijde daer in voorsien te worden.

XXXI. Item sullen de schouwen inde druckerije ende op de correcterije tweemael 's jaers ghevaeght moeten worden, eens ontrent Bamisse, ende eens corts nae Kersmisse: ende de schouwen van het forneys ende vande letter-gieterije sullen viermael jaerlijcks ghevaeght moeten worden; te weten, omtrent Bamisse, korts nae Kersmisse, korts nae Paesschen, ende ontrent S. Jansmisse.

XXXII. Item sullen de brant-spuyte ende draegh-tonnen tweemael 's jaers gheproeft moeten worden, oft daer iet aen quaeme te mancqueren, om het selve by tijde te laeten remedieren: ende dat eens ontrent Bamisse, ende eens nae Paesschen. Oock sullen tot den selven eynde de brandt-eemers eens 's jaers gheproeft worden ontrent Bamisse.

XXXIII. - Item op dat niemandt vande ghesellen ignorantie soude pretenderen van den inhoudt van dese ordonnantie, ende van het ghene hy ghehouden is te observeren; soo sal aen een ieder gheselle een ghedruckt exemplar van dese ordonnantie ghegheven

[p. 151]

worden: ende bovendien sal inde druckerije een exemplar daer van aengheplackt moeten zijn.

Ende op dat alle de voorseyde poincten ende artijckelen te beter ende met meerdere sorghvuldigheydt onderhouden moghen worden, soo is gheordonneert, dat ieder gheselle, oft dienaer vanden huyse, die teghen eenighe vande selve voorseyde artijckelen sal komen te delinqueren, voor ieder reyse sal verbeuren ses stuyvers voor breucke, ten profijte vande ghemeyne busse vande ghesellen vande Plantijnsche druckerije. Authoriserende den Prince ende Procureurs vande ghesellen der selver druckerije, de delinquenten daer toe inde breucke te slaen, ende de pene te doen betaelen. Reserverende den Meester 't sijnwaerts het vermeerderen, verminderen oft veranderen van dese ordonnantie, soo het by tijde soude moghen goet ghevonden worden.

Aldus gheresolveert ende gheordonneert in Antwerpen inden huyse vande Plantijnsche druckerije den XXIV. September M.DC.LXXII.

Maurits SABBE.