De Gulden Passer. Jaargang 13

[p. 15]

Twee onbekende drukken van Frans Vervoort's werken.

De bibliografie van dezen nederigen Mechelschen franciscaan, wiens werken schuilen onder de minnezuchtige leuze O Heere wanneer, zijn we verschuldigd aan den ieverigen boekenliefhebber en bibliograaf Prosper Verheyden¹⁾.

Zoo nauwkeurig zijn die opstellen afgewerkt, dat ze oprecht als definitief mogen werden beschouwd; enkel gelukkige vondsten kunnen ze soms gedeeltelijk aanvullen.

Aldus ontmoetten wij in de Leuvensche Hoogeschoolbibliotheek volgende twee onbekende drukken: I. De eerste uitgave van Hortulus animae. II. Een nieuwe druk van Beghynken van Mechelen.

1) Frans Vervoort, Minderbroeder (1555). Werken. Uitgevers (Handelingen van den Mechelschen Kring voor Oudheidkunde, Letteren en Kunst, XXX (1925), 51-115: XXXII (1927), 17-49). - Passietooneelen uit Frans Vervoort's Die Woestijne des Heeren (1551). Met eene inleiding door Prosper Verheyden. Voor de Seven Sinjoren uitgegeven door ‘De Sikkel’, Antwerpen, 1924, klein in-8^o.

I. - Hortulus Animae. Loven, Reynier Van Diest, 1553.

Het Hortulus Animae werd door F. Vervoort vermeld in De Pane 1552, R iiij: ‘als ic in een seer devoot klein handtboexken hebbe gescreven Ortulus Anime genoemt’, en in Thantboexken 1552, R 8: ‘een ander hantboexken dat wi gescreven hebben, Ortulus Anime genoempt, dat behoort meer den weerlijcken menschen’.

De Pane en Thantboexken werden, beiden, gedrukt te Loven bij Reinier van Diest en uitgegeven door de zorgen van Jan Verbruggen en Aert Peeters, borgers van Mechelen, krachtens een privilegie gedagteekend uit Brussel 15 December 1551.

Dit was totnogtoe het eenigst bekend privilegie aan deze uitgevers vergund. Het nu ontdekte Hortulus geeft ons een nieuw privilegie te kennen in dato 26 September 1552, en laat toe de chronologische orde der eerste uitgaven van dit werk te verbeteren als volgt:

[p. 16]

(1553) I. - Loven, Reynier van Diest.

(Vóór 1564) II. - (vroeger I). - Antwerpen, Jan van Ghelen, (slechts bekend door het octrooi van uitgave III).

(1565) III (vroeger II). - Antwerpen, Jan van Ghelen, met octrooi

Fig. 1. - Titelblad van Thantboexken Leuven, R. van Diest, 1552 en waarschijnlijke omlijsting en adres van Hortulus anime, ibidem, 1553.

van 27 December 1564 ‘om by den suppliant zijne groote excessieve Cost die daer omme, so inde Lijsten te doen snijden als andressins te recupereren’.

[p. 17]

Hier de vermoedelijke titelopgave van den eersten druk daar het titelblad aan ons exemplaar ontbreekt:

[Hortulus Anime. Vol alder Devoter ghebedekens oft oefeningen die men inder kercken lesen sal onder den dienst Godts. Met Priuil. der C.M. (Het bovenstaande in eene omlijsting in houtsnede gemerkt P.B., dezelfde die werd gebruikt voor De Pane en Thantboexken, 1552, cfr. fig. 1; onder deze houtsnede):

Fig. 2. - Merk van de Mechelsche bezorgers van Frans Vervoort's werken.

Tot Mechelen: Ten huize van Aert Peeters/in die Eeghemstrate/ teghen over Thuys Vander Aa.]

In-8^o, 196 ongen. bl., gemerkt gothieke A-Z (8), A (8)-B (4).

Eerste quatern A (8), met titelblad en kalender ontbreekt. Bovenstaande titel werd opgemaakt bij vergelijking met het titelblad der uitgave van 1565, die overigens onzen druk nabootst en titelblad van Thantboexken 1552. Gothieke letter. Titels der hoofdstukken

[p. 18]

en gebeden alsook de initialen in rood gedrukt. Elke bladzijde met houtsneden omlijst waarvan de meeste gemerkt P.B. (Petrus Van der Boercht) waarop wij hierna terugkomen.

B^r (gothiek), Dat Evangelie van - || den heylighen Evangelist S. Ian ||... - Biii^v: (Aan het einde van het boek) [Die Octroye]. Ten versoecke van || M. Ian Verbruggē Erst prochiaē || vā Neckerspoel / en̅ Aert Peeters || ingheseten borgers vā Mechelē || De Keyser || [Gedeeltelijke tekst van het privilegie voor Ortulus anime: Den wijngaert der minnender sielen: Die medecijn der sielen: Die seuen blytscappen van Maria die moeder Gods: Dat gulden ghebeboexken ende: Des Coninckx wynkelder in vlaemscher tale, voor vier jaar, Brussel den XXVI, dach va september. M.D.LII. (geteekend) De Latorre¹⁾. - Laatste blad, B iiii ^v; Houtsnede voorstellende een vrouwspersoon met het Mechelsch wapenschild gemerkt, FECIT PE: || TRUS VAN || -DER BOERC|| HT. 1551. (cfr. fig. 2)²⁾. Onder de houtsnede in rood en zwart: ⁌ Tot Louen. || Bij mij Reinier van diest gheswo || ren drucker. Int Iaer ons Heerē / || M.D. L III.

De inhoud van het werk vindt men in de titelopgave.

Alleen over de XVI^e eeuwsche illustratie van het boek, die totnogtoe onbestudeerd bleef en thans meer en meer de aandacht vestigt, laten we enkele bizonderheden volgen, die gelegenheid kunnen geven tot een afzonderlijke studie nopens het illustreeren van Vervoort's werken³⁾.

De illustratie bestaat uit houtsneden, onder den vorm van omlijstingen en figuren. Deze zijn zonder merk; van de anderen, zijn

1) Uit dit privilegie, enkele gegevens:

1^o

Voor de eerste maal vindt men hier als titelopgave: Den wijngaert der minnender sielen, waarschijnlijk den Wijngaert des Heeren, een werk waarvan geen drukken bekend zijn (cfr. P. Verheyden, 1925, blz. 106).

2^o

Het boek Marie seven Blyscappen, (P.V. op. cit. blz. 114) wordt hier genoemd: Die seven blytscappen van Maria die moeder Gods.

3^o

Voor Dat gulden ghebeboexken hebben wij hier een privilegie van 26 September 1552, en bijgevolg was thans de tekst reeds klaar en bestond de bedoeling hem apaart te laten verschijnen. Dit neemt de twijfel daaromtrent weg, van P.V. op. cit. 1 blz. 75. Ook de jaartallen, ca. 1554-1556 der eerste uitgave aldaar blz. 87 en in Passietooneelen blz. 33 opgegeven, zou men met groote waarschijnlijkheid kunnen verbeteren in ca. 1553.

2) Geen drukkersmerk van Reinier van Diest, zooals DE REIFFENBERG het schreef in Le Bibliophile Belge, VII (1850), p. 48, met reproductie.

3) Cfr ook P. VERHEYDEN, op. cit. 1927, pp. 36-44.

[p. 19]

sommige gemerkt P.B. (Petrus Vander Boercht¹⁾, zooals men op het laatste blad leest. Geen twijfel of allen behooren hem toe. Ze waren het eigendom van de Mechelsche uitgevers, die ze aan Reynier van Diest in gebruik gaven en later aan Jan Van Ghelen.

I. De omlijstingen. Deze zijn zestien in getal en geven op al de bladzijden van elke quatern een bizondere versiering: zeven er van verbeelden de deugden, drie goddelijke en vier cardinale en zijn gemerkt 1-7, met uitzondering van 3 en 6: de negen overblijvende, bestaan in ornementen.

De deugden doen zich voor met hunne gewone symbolen, t.w.:

1. Prudentia, met slang en spiegel.

2. Charitas, met kinderen.

[3]. Fortitudo, met gebroken kolom.

4. Fides, met kelk en kruis

5. Spes, met anker.

[6]. Temperantia, met kom en kruik, waaruit water vliet.

7. Iusticia, met balans en zwaard.

De ornementen verbeelden:

(1)	Dieren: os, hert, geit, konijnen; onderaan, leeuwenkop gemerkt P.B.
(2)	Saters spelende met kinderen; onderaan: manskop in twee horens blazend.
(3)	Fries, ooievaar en gewassen; onderaan: twee naar elkander gekeerde bokken gemerkt P.B.
(4)	Twee staande kinderbeelden; onderaan ossenkop gemerkt P.B.
(5)	Twee kolommen door een driehoekig versiersel verbonden.
(6)	Sater in een horen blazend; onderaan gevleugeld monster gemerkt P.B.
(7)	Cariatiden met bloempotten; onderaan monsterkop gemerkt P.B.
(8)	Twee kolommen door een driehoekig versiersel verbonden, rechts en links, gekleede saters met bedekt hoofd; onderaan: engelenkop gemerkt P.B.

1) Petrus Vander Boercht of Borcht, middelmatige houtsnijder, Jacobs zoon, geboren te Mechelen ca. 1530, overleden te Antwerpen, 1608, aangenomen in de Lucasgilde in 1580, deken in 1585-92 (cfr Allgemeines Lexicon f.d. bildenden Kuenstler, IV (1910), 342. Het geboortejaar 1545 aldaar aangegeven of dat van 1540 door MAX ROOSES in Catalogue du Musée Plantin-Moretus, kan men niet aannemen, daar P.B. reeds in 1551 werkzaam was.

[p. 20]

(9)	Twee cariatiden; onderaan bogen en pijlen gemerkt P.B.

II. De figuren. Deze zijn uit het Leuvensch illustratiemateriaal getrokken, waar ze vroeger of elders reeds dienst bewezen, want ze komen voor als half versleten. Ze behooren aan verschillende stellen toe en behandelen allen, een uitgezonderd (hierna n^r 13), tooneelen uit het Lijden van Jezus, in zuivere gothieke lijnen. Zooals de omlijstingen zijn ze 16 verschillend in getal; enkele worden meermaals gebruikt en zoo vindt men er 25¹⁾, die direct verband houden met den tekst, behalve het n^r 13.

A. Zeer groote figuur, hoog 68 mm., breed 50 mm., Passiewapens: Kruis, doornenkroon, lans enz.; in het midden, in een hart, de lijdende Zaligmaker met geesel en roede. Op blad L 1^v.

B. Groote houtsnede, hoog 60 mm., breed 45 mm.: God de Vader zijn gekruisigden Zoon ondersteunend (H. Geest ontbreekt). Op blad B 2^v, D 3^r, F 8^v, M 7^r, V 4^r.

C. Kleiner houtsnede, zonder rand, met onderschrift Ecce-homo, hoog 48 mm., breed 34 mm. op F 6^v.

D. Dertien, van de zelfde grootte, figuren de Passie van Ons Heer voorstellend, behalve n^r 13 met een heilige. Ze zijn op zwarten grond en met gaatjes doorstoken in de n^rs 2-11. 1) B 4^r: Het laatste Avondmaal; 2) B 8^r: Jezus in den Oliveten-hof; 3) C 7^r Jezus voor Kaïphas; 4) D 4^r: De doornenkroning; 5) E 4^v: Jezus vóór Herodes; 6) F 8^v: Kruisdraging; 7) G 6^v, I 8^r, K 4^r: Kruisiging; 8) H 1^v: Kruisafneming; 9) H 5^v: Pieta; 10) H 7^r; Graflegging; 11) I 3^v: Verrijzenis; 12) B 6^v, C 5^v, E 3^r, L 3^v; S. Gregorius'mis; 13) L 7^r: Een heilige, waarschijnlijk S. Jan Evangelist met kelk; bovenaan, door sleet onleesbaar opschrift.

Daarenboven treft men nog een plaatje en drie blokletters aan: het eerste, hoog 35 × 25 mm. breed, op B 1^r dient als blokletter en verbeeldt S. Jan Evangelist met kelk, waaruit een draakje stijgt, in een nis tusschen twee kolommen. Het behoorde sedert jaren aan het materiaal van verschillende Antwerpsche drukkers, o.a. in 1525 aan Hans van Ruremuude; in 1526, aan Jan van Ghelen; in 1534 aan Govaert Van der Haghen²⁾.

1) Op de acht eerste bladzijden, die in ons exemplaar ontbreken en waarop de kalender alleen werd gedrukt, komen geen figuren voor.

2) Cfr. L'Art typographique dans les Pays-Bas pendant les années 1500 à 1540 par W. Nijhoff. II. Les Pays-Bas méridionaux. La Haye, 1926. Met reproductie van het blokje, op Pl. II, 15, Hans v. R.; Pl. IV, 39, Jan v. G.; Pl. II, 8, Derniers imprimeurs.

[p. 21]

De blokletters vindt men op bl. B 3^r: een S, verbeeldend een vrouwspersoon met gevleugeld dier, waarnaar een hond vaart; op bl. P 1^r: een D met koning David op de harp spelend; op bl. N 4^v: in letter V een leeuw in koninklijke kleedij met kroon en staf omringd door dieren. Dit laatste ontmoet men in 1537 te Antwerpen bij de W^e Martinus De Keyzer¹⁾.

Men kan zich afvragen in hoever Van Ghelen, voor zijne uitgave van 1565, onzen Leuvenschen druk nagevolgd heeft?

De tekst bleef nagenoeg dezelfde: Behalve de spelling, werd de aankondiging der gebeden met duizenden jaren aflaat alleen verbeterd in aflaat van vele jaren²⁾. Bovendien werd de nieuwe uitgave vermeerderd met ‘Een schoon gebet dat die Keyser Maximilian plach te lesen’ (blad A 4^v, in fine).

Merkwaardiger is de vergelijking van het illustratie-materiaal in de twee uitgaven, minstens voor hetgeen de omlijstingen betreft, want slechts deze werden in de latere uitgave behouden.

Men herinnere zich dat Jan Van Ghelen in zijn smeekschrift tot het bekomen van zijn octrooi als reden opgaf de ‘excessieve cost in de lijsten te doen snyden’ (hiervoor, blz. 15). Hij zou dus nieuwe houtsneden gebruikt hebben. De waarheid is, dat hij die van den Leuvenschen druk benuttigde, hem door de Mechelsche bezorgers van Vervoort's werken overhandigd³⁾. Al de omlijstingen, immers der twee uitgaven komen gansch overeen, één uitgezonderd, hiervóór aangeduid onder nummer (9): Twee cariatiden; bogen en pijlen gemerkt P.B. Een der cariatiden werd in deze omlijsting vervangen door een tweede afbeelding van Prudentia. Al die platen waren in 1565 zoo zeer versleten, dat ze later waarschijnlijk niet meer konden dienen.

1) Ibidem, Pl. VIII, 33, Martinus De Keizer.

2) Die duizenden jaren aflaat waren meestal niet echt: daarom werden ze in ons exemplaar ook reeds met inkt onleesbaar gemaakt.

3) Als bewijs nog daarvan, geldt het terugvinden in denzelfden druk van de titelomlijsting van De Pane en Thantboexken 1552 en de houtsnede O Heere wanneer, die beiden aan het genootschap behoorden (cfr. P. Verheyden, op. cit. 1925, pp. 70, 83; 1927, pp. 38-42).

II. - Den Spieghel der beginnende menschen. ‘Beghynken van Mechelen’. Antwerpen. 1618.

Van Frans Vervoort's Beghynken van Mechelen, waarvan de aanvang- en loopende titel luidt: Den Reghel der beginnen-

[p. 22]

der menschen, zijn vier drukken bekend, verschenen in 1556, 1569, 1604 en 1634 (Pr. Verheyden, op. cit. 1925, 94-95).

Daaruit zou men besluiten dat het werk in het jaar 1634, nóg immer zijn volle succes behield. Dit wordt door de hier beschrevene uitgave gelogenstraft. In 1618, immers, werd aan den Antwerpschen drukker Marten Huyssens, een exemplaar van Beghynken (1569) overhandigd om het opnieuw te drukken. Doch, de godgeleerden die hij omtrent het voorstel raadpleegde ‘tselve (boek) bevindende in vele poincten seer onvolmaect, impertinent ende gheenen goeden sin te hebben, verclaerden dat niet bequaem te wesen te herdrucken. Hebben daerom goet gevonden t'selve Boexken te corrigeren, te vervullen t'ghene daer aen gebrack, ende alles in goede ordre te stellen. Het welck wordet u hier ghepresenteert, nochtans met eenen anderen tytel, te weten? Den Spieghel der beginnender (sic) menschen, etc.’ (Den Boeckdrucker tot den goetwillighen leser).

De volledige titelopgave luidt als volgt:

Den Spieghel Der beginnende menschen. Wysende den wech om tot puerheydt des gheests ende volmaectheyt der deughden te gheraecken. Eertijts gheraempt door den eerw. Heere Anthonio Vervoort Licentiaet inder H. Godtheyt ende Pastoor van het Begijnhof tot Mechelen¹⁾. Ende nv van nieuws verandert ende op beteren stijl ende ordre ghestelt (Houtsnede: Jezus en de godminnende ziel). t'Hantvverpen, By Marten Huyssens op onser Lieuer Vrouwen Kerckhof inden Gulden Leeu. Anno 1618²⁾.

In-8^o, rom. en goth. letter, 40 ongen. bll., sign. A 2 - E 5 (E 8). Op het laatste blad, r^o: < Approbatie >: Actum 18 Mey, 1618, P. Coens S.T.L. lib. Cen. Antv. - Daaronder: Typis Iacobi Mesens; op v^o: Onuitgegeven drukkersmerk van Marten Huyssens in houtsnede, hoog 41 mm., breed 37,5 mm., verbeeldende een gekroonde leeuw met schild, waarop een toren of burg met uit-

1) Verkeerdelijk voor Frans Vervoort, minderbroeder, cfr P. Verheyden, op. cit. 1925, 94-95.

2) MARTEN HUYSSENS, boekverkooper, op onser Liever Vrouwen Kerckhof, aen de Noortzijde, inden Gulden Leeu, aangenomen in St-Lucasgilde in 1562, overleden tusschen einde September 1620-1621. Laat ons hier opmerken dat zijn uithangbord na 1630 in gebruik werd genomen door de Verdussen's. Dit geschiede, ons dunkens, bij het heropbouwen van het oud huis, Den royen Leeuw in 1632, cfr. ons artikel in G.P. 1932, blz, 139. De nieuwe benaming klonk edeler en kwam meer overeen met den bloeiende toestand der V's en het gebruik der Antwerpsche drukkers hun uithangborden te vergulden.
Het boek verscheen insgelijks, met dezelfde titelopgave en het volgend adres: Brussel, Nicolaes Goossens, 1618. Deze N. Goossens, die boekhandelaar was, hebben wij nergens vermeld gevonden.

[p. 23]

hangende vlag voorkomt. Rondom de zinspelende leus: dispone domui tuae¹⁾ (Figuur 3).

Op blad A 2^r: DEN BOECKDRUCKER Tot den goetvvillighen leser, geteekend Marten Huyssens Boeck-drucker t'Hantvverpen; bl. A 3: Voor-reden; bl. A 5: Den Spieghel der beginneder (sic) menschen.

Na de zeer ongunstige beoordeeling hiervoren vermeld zou men een gansch omgewerkte uitgave verwachten. Doch, en dit strekt Vervoort ter eere, zoo verre gaan de veranderingen niet. De bekeurders maakten meer beklag dan eigenlijk nieuw werk. Ze veranderden de titelopgave, enkele uitdrukkingen en voornamelijk de spelling. Wat onmiddellijk in het oog springt, is het verdwijnen der

Fig. 3. - Marten Huyssens'merk.

groote teederheid in de toespraak tot den lezer. Deze was nu niet meer een Beghynken van Mechelen maar een beginnende mensch tot het geestelijk leven in het algemeen. Wanneer Vervoort zich tot de ziele richtte, zegde hij: ‘Als ghi myn liefkint wilt gaan totten dienst gods’ (eerste punct) of wel: ‘Myn alderbeminste herten inder liefden Gods’ (derde punct); Mijn alderliefste reyn herten ende beminde zusters (vierde punct). Nu schrijft men: ‘Sone ghaende tot den dienste; Beminde in den Heere of Beminde’.

Overigens is de nieuwe tekst hier en daar ingekort, bij het weglaten van enkele passussen van minder klare of mystieke beteekenis.

Een voorbeeld zal dit het best toelichten. Het behoort tot het slotkapitel, waarvan de teksten hier neveneen volgen:²⁾

1) Beschik over uw huis. Isaias, XXXVIII, 1, een schriftuurtekst dus, zooals de meeste der drukkersdeviezen.

2) De teksten die van elkaar het meest afwijken werden in italiek gezet

[p. 24]

Uitgave van 1569.	Omgewerkte uitgave van 1618
(Blad F 7^v) ⁌ Dat tweelfste punct. Hoe wij alle uren onsen gheest met nyeuwen lof / ende liefde sullen verheffen tot godt / ende dat met minnelijcke noodinghe / niet met dryften oft crachten daer crancheyt wt is comende / mer met gestadige waernemen der gratien gods ende bi blijvende / daer is alle salicheyt inne verborghen.	(Blad E 6^r) Het XII. Capittel. Van het vernieuwen des Gheests, ende waernemen der bequamicheyt, ende van de de werekinghe der liefden inden mensch.
Sta in timore et iustitia Dei.
Mijn alderliefste susters ende herten inden Heere / men vindt veel menschen na dat si wel begonst hebben / soo voeden sy haer selven leckerlijck / ende saechtelijc ende blijuen van sinnen ongestorven vande liefden en begheerten ongheoeffent... waerom dat si ooc niet en verrijsen in een nyeuwe leuen der gratien.	Beminde inden Heere / men vindt veel beghinnende menschen die wel begost hebben metten Gheest / by ghebreke van goede toesicht / voleynden metten vleesche. Sy voeden haer selven leckerlijck ende ghemackelijck / ende blijuen onghestoruen van sinnen / ongheoeffent van liefde ende begeerten/... waer deur compt dat zy oock niet en verrijsen tot een nieuw leuen der gratien.
(Blad G 2^v, slot). Dit vier der liefden Gods / stort veel kennissen inder sielen / ende stort daer inne verscheyden hemelsche gauen.	(Blad E 7^v, Slot). Dit vier der liefden zal in u wercken veel saligh proffijts.
Ten iersten alle troost der sonden ende wellust der sinnen worden inden mensche verteert / nae Dauids woort. Mijn siele heeft gheweygert troost te nemen / ende ick ben verhuecht.	Ten eersten / dat den troost der sonden ende wellust der sinnen in u verteert sal worden nae Dauids woort. Ick hebbe Godts gedachtich ghevveest, ende ick ben verheught ghevvorden.
Ten tweeden / si doot in ons alle eyghen liefde / die haer contrarie is / ende si veriaecht alle sonden die wt alsulcke liefde comen is / ende verlost ons vander pijne want sie bedect dye menichvuldicheyt der sonden / si geeft compunctie ende dickmael tranen / die daer den heelen mensch vernyeuwen / ende houdt hem staen in een blijde weemoedicheyt / droeue barmherticheyt over die sonden des werelts / blijde troostinghe in eenen iuwendighe vrede met Godt / dat hij nauwe en weet hoe dat hi met hem is dan die heere heeft my my gheraect ende mijn beenderkens zijn beruert.	Ten tweeden sy sal in u dooden alle eygen liefde die haer contrarie is / ende verjaeghen de sonden die wt sulcke eygen liefde spruyten. Want zy bedeckt de menighvuldigheyt der sonden. Sy gheeft compunctie ende dicwils traenen die den heelen mensche vernieuwen soo dat hij nauwelijckx en weedt hoe dattet met hem is / dan de Heere heeft my gheraeckt / ende mijn beenderen zijn beroert.

[p. 25]

Ten derden wech ghenomen hebbende de eyghen liefde die u belet te aerbeyden / sal deze liefde u praemenende verwecken om groote swaere / hooge ende pijnelijcke wercke gheerne aen te nemen ende de selve cloeckelijck te volbrenghen.

Ten derden wordt hi dicmael omhanghen ende doorgaen van het licht der gratien ghelijc oft hi verchiert ware met een cleet daer alle wysheyt ontfanghen ende kennisse gods. Hier wort die gheest inuloeyende / inden afgront alles goets ende valt dicmael met liefde in liefde / daer hy van spreken stom wordt / van siende siendeloos / van kennen kenneloos / want hy vanden geest Gods gheleyt wordt int paradys der werelden Gods / in die wijnkelder des heeren / inden oorspronck alles goets / daer hi alle schatten der rijcdommen bekent in wiens hoocheyt ende diepheyt hi swemmende verloren blijft. Hier inne wil ons die gheest gods leyden ende altijt alle waerheyt leeren / ende altijt in ons met alle goet blijuen. Amen.

Ten vierden dese liefde zal u dicwils zoo omvanghen ende deurstralen met het lichdt der gratie al oft ghy verciert waert met een cleet. Sy sal u also mogen altereren dat gy dan sprekende stom schijnt te wesen / van siende blint / ende van kennende kenneloos. Sy zal u leyden inden wijnkelder des bruydegoms / daer ghy mooght crijghen den veursmaeck van die goeden die noyt ooghe ghesien, noyt oore gehoort, noyt mensche herte begrepen en heeft, de vvelcke Godt bereydt den ghenen die hem lief hebben. Het ghenieten der welcke goeden hij ons eens wil verleenen die ghebenedijt is inde eeuwicheyt. Amen.

L. Le Clercq.