De Gulden Passer. Jaargang 12

[p. 107]

Labore et Constantia
Een schilderij van Erasmus Quellin.

In het repertorium van Paul Clemen: Die Kunstdenkmäler des Rheinlandes (V Deel, Afd. II, Dusseldorp, 1905, blz. 333) wordt het schilderij vermeld van E. Quellinus, waarvan we hiernaast de reproductie geven.

Dit kunstwerk bevindt zich te Roesberg bij Brühl (tusschen Keulen en Bonn) op het kasteel van den eigenaar Baron de Weichs.

Wij hadden het genoegen dit gewrocht te mogen bezichtigen en daar het voor het Museum Plantin-Moretus en dus voor Antwerpen een historisch belang heeft, wenschen wij er in den Gulden Passer de aandacht op te vestigen.

Het is een allegorische voorstelling van Plantin's kenspreuk Labore et Constantia, geschilderd door Erasmus Quellin (1607-1678) op het formaat van 2 m. 40 breedte op 1 m. 40 hoogte.

Wij zijn overtuigd, dat wij ons hier bevinden voor het doek, door Balthasar Moretus in 1640 aan Er. Quellin besteld en waarvan in het Plantijnsch archief (Compte de l'argent pris à la caisse depuis le 1^r Juillet 1640) gewag gemaakt wordt. Dit schilderij werd door B. Moretus 250 fl, betaald op 20 September 1640¹⁾.

In de zaal XXII van het Museum Plantin-Moretus bevindt er zich op den schoorsteen een ongeteekend schilderij, dat insgelijks Labore et Constantia voorstelt en totnogtoe ten onrechte als een werk van Er. Quellin werd aangezien. Men hoeft dit werk maar aandachtig te bekijken om onmiddellijk den indruk te krijgen, dat het geen werk van E. Quellin kan zijn. Het vertoont geen enkel kenmerk van Quellin's manier. Het is een schilderij van een onbekenden meester van vóór Quellin's tijd.

Daar dit werk het eenige was in de verzameling van het Museum, dat Labore et Constantia voorstelde, heeft men het, op grond van de aangehaalde passage uit het archief, voor het werk van E. Quellin gehouden.

Het echte Quellin-doek is dat van Roesberg bij Brühl.

1) Adi 20 Septembris 1640: E. Quellinio pro pictura Laboris et Constantia 250 fl.

[p. 108]

Het stelt een Hercules (de Arbeid) voor, die met den ‘gouden passer’ een cirkel trekt op een tafel, waarop het opschrift staat: Labore et Constantia. Naast de tafel zit een vrouw, de Volharding voorstellende. Zij volgt het werk van den Hercules. Tusschen beiden, achter de tafel, bevindt zich Mercurius. Links staat een figuur met een hoorn des overvloede onder den arm. Zonder eenigen twijfel is dit Apollo, de god der poëzie. Zeer dikwijls werd hij inderdaad voorgesteld met een overvloedshoorn in de hand om te kennen te geven, dat hij aan het heelal den overvloed verschaft door op den zonnewagen zijn dagelijkschen rit om de aarde te voltrekken¹⁾. Rechts van de Volharding staat Minerva, de Wetenschap. De achtergrond stelt een landschap voor. Op den voorgrond rechts bevindt zich een stapel folianten.

De allegorie van werk, volharding, handel, poëzie, geleerdheid en overvloed is eenvoudig en duidelijk en zeer toepasselijk op de Moretussen.

Op den rug van een der folianten staat de naam van den schilder: Erasmus Quellinus inv. et fecit, niet in den vorm van de handteekening, die Würzbach mededeelt (Niederländisches Künstler-Lexicon, II, p. 371), maar in drukletters geschilderd.

Blijkbaar heeft Quellin hier die drukletters gekozen, omdat hij, op den rug van een perkamenten foliant zijn naam wilde plaatsen alsof het de titel van een boek was.

Het zijn overigens dezelfde letters, die wij vinden op een van E. Quellinus' schilderijen te Praag (Cf. Würzbach, id., id.)

Het werk draagt al de kenmerken van de ons bekende schilderijen van Erasmus Quellinus, die in het atelier van Rubens in de leer was en in zijn mythologische composities een zwakke navolging van het werk van zijn meester geeft. Ook hier zijn er onloochenbare herinneringen aan sommige gedeelten uit schilderijen van Rubens (B.v. de Minerva-figuur).

Het schilderij is geen meesterwerk, zooals trouwens geen enkel van E. Quellin's werken, doch het is een eerbaar, aangenaam gekleurd, authentiek werk, dat ons vooral om zijn documentaire-historische beteekenis boeien kan.

Het werk is in goeden staat. Het werd waarschijnlijk op het einde der 19^e eeuw verdoekt en bevindt zich in een lijst in Empirestijl.

1) Abbé Lyonnais: Traîté de Mythologie (Mannheim 1804, p. 38).

[p. *5]

[p. 109]

Het is niet moeilijk om na te gaan hoe dit schilderwerk, dat eenmaal aan de Moretussen toebehoorde, in dat Rijnlandsche kasteel kon terecht komen.

Al de kunstwerken die zich op het slot te Roesberg bevinden, behoorden eenmaal aan Baron Karel, Lodewijk, Willem, Jozef de Keverberg (1768 † 1841), wiens moeder een barones de Weichs de Roesberg was. Onder het Nederlandsch bestuur, na 1815, was Baron de Keverberg gouverneur van Antwerpen en van 1817 af gouverneur van Oost-Vlaanderen. Hij was een zeer ontwikkeld man, die met Goethe correspondeerde en den grooten dichter waarschijnlijk de stof voor het gedicht Johanna Sebus bezorgde. Te Gent en te Antwerpen heeft hij voortreffelijk en zeer gewaardeerd werk verricht vooral op het gebied van de instellingen van weldadigheid. Zijn werk Sur l'état des indigents en Flandre vestigde de aandacht der economisten op hem. Ook voor de schoone kunsten interesseerde hij zich zeer. Uit erkentelijkheid voor bewezen diensten werd hem door de Academie voor Schoone Kunsten te Antwerpen in 1817 een gedenkpenning aangeboden met het volgend opschrift: Illustri viro / Karolo ex Baronib. de Keverberg / dum / provinciae Antv. pro rege praeerat, / protectori suo munificentissimo, nunc alteri Flandrorum provinciae, / quae Gandam habet metropolim / praefecto. Hanc pietatis tesseram, / memoriam sui / reliquit.¹⁾ Hij liet o.a. in 1818 te Gent een studie verschijnen over Memlinc's rijve van S^te Ursula.

Het is dus waarschijnlijk gedurende zijn verblijf te Antwerpen, dat hij in het bezit van E. Quellinus' schilderij gekomen is.

Zijn kunstverzamelingen, die zich op het kasteel Aldengoor (Gemeente Haelen, Nederlandsch Limburg) bevonden, kwamen bij erfenis, in 1904, in het bezit van de familie de Weichs, die ze naar Roesberg liet overbrengen. Te Roesberg zijn ook twee portretten aanwezig van den ouden Antwerpschen gouverneur de Keverberg.

Maurits Sabbe.

1) J. DE BEER: Les Médailles de l'Académie des Beaux-Arts à Anvers (Revue belge de Numismatique, t. LXXXIV, 1932, p. 104).