De Gulden Passer. Jaargang 12

(1934)– [tijdschrift] Gulden Passer, De– rechtenstatus

Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd

[Nummer 2-3-4]

Het ‘drie-deuchden’ merk.

Drukkersmerken vindt men van de wieg af der drukpers. Meestal worden ze in houtsnede uitgevoerd, en, te beginnen van de XVII^e eeuw, somtijds ook wel in gravuur, hetgeen dan tot een tweede druksel verplichtte. Behalve enkelen onder de eersten, die zeer klein voorkomen, stemmen ze gansch overeen met het boekformaat, zeer groot dus in de in-folios en de in-quartos, minder in de in-octavos, en ongeveer 3 × 2 cm. in kleine boeken. Zij versieren meestal het titelblad, ook wel het einde van het boek, of nog het begin of het slot der hoofdstukken. Zelden dragen ze den naam of het merk des kunstenaars; in menig geval, zijn deze op de titelplaat of op andere prenten in het boek te vinden.

Het nauwkeurig onderzoeken dezer drukkersmerken is een gansch modern iets. Van wetenschap nochtans is er tot nog toe gewoonlijk geen spraak. Men bepaalt zich meestal tot het overdrukken, zonder verder oorsprong of beteekenis na te gaan. Uitzondering hierop maakt echter de onlangs verschenen belangrijke studie van D^r M. Sabbe over het Symbolisme in de drukkersmerken.Ga naar voetnoot1)

Wat hier volgt, wordt als een vergelijkend essai voorgesteld, over één en hetzelfde merk uit de XVI^e-XVIII^e eeuwen. Wij noemen het Drie deuchden merk, volgens een benaming van Zacharias Heyns, uitgever te Amsterdam.

De deugden waarvan hier spraak, zijn hoofdzakelijk godsdienstige en volgens het concept der R.-Katholieke Kerk, bovennatuurlijke, zelfs goddelijke deugden. Ze staan in verband met de vier natuurlijke hoofd- of cardinale deugden, van rechtvaardigheid, voorzichtigheid, matigheid en sterkte.

Al die deugden worden onder de gedaante eens vrouwspersoon verbeeld. De drie eerste, die hier alleen van pas komen, hebben als kenteeken een kruis voor 't Geloof, een anker voor de Hoop, een brandend hart of een schaar kinderen voor de Liefde.

Vier hoofdtypen konden wij ervan opsporen. Ze behooren toe aan volgende drukkers: Zacharias Heyns, uit Amsterdam; Nicolas en Pierre Bonnefons, uit Parijs; Geraerdt Van Wolsschaten, uit Antwerpen en Charles Savreux, met zijne opvolgers, uit Parijs.

I. - Zacharias Heyns' ‘drie deuchden’ merk (ca. 1595-1638).

Heyns' Symbolum bleef tot nu toe onbestudeerd. Voor wie de belangstelling kent, die de Heynsen, vader en zoon, verwektenGa naar voetnoot1) is dit zeer opvallend. Daarom achtten wij het de moeite waard, de bijzonderheden dezer zinspreuk te doorgronden, als b.v. de hoedanigheid der drie deugden, de beteekenis van de uitdrukking hooftdeuchd door Z. Heyns gebruikt, den oorsprong der woorden Sic itur ad astra.

Het hier aangeteekend merk is van zedelijken, ja zelfs van godsdienstigen aard. Om dit degelijk toe te lichten, is 't noodig, het leven van den gebruiker te kennen, en vooraf een levensschets der familie Heyns te geven.

Peeter Heyns, schoolmeester en dichter, (Antwerpen 1537 - Haarlem 1596) was een zeer godsdienstig man. Het bewijs daarvan wordt ons geleverd door de bevolking zijner school, bestaande uit meisjes behoorende tot zeer katholieke families, het onderwijs en de opvoeding die daar in eer stonden, zijn dichtwerken en zijn devies: Bienheureux qui en Dieu se fie, Wel hem die Godt betroutGa naar voetnoot2). Tot in 1584 was hij voorzeker nog katholiek; na de inneming van Antwerpen door Parma, in 1585, wordt hij gereformeerd.

Zacharias, Peeters zoon, drukker en dichter (Antwerpen, ca. 1566-? ca. 1638) is even godvreezend. Hij gaat ter school bij meester Jan Borrekens (1576-1580), treedt in dienst bij Plantin (1585-1591), en vraagt in 1592 aan Jan Moretus, schoonzoon van Plantin, een

certificaat van katholieke geloofsbelijdenis, daar hij onzeker is of hij katholiek of wel zooals zijn ouders protestant worden zou; vertrekt naar de noordelijke Nederlanden, wordt gereformeerd, vestigt zich als uitgever te Amsterdam tot in 't jaar 1605 en daarna te Zwolle tot op 't einde zijns levens. In al zijn werken bewondert men zijn vroomheid en zijn gestadigen ijver om zijn evennaasten met zedelessen te stichten.

Beide bekeeringen, telkens overeenkomend met het uitwijken naar de noordelijke provinciën, schijnen meer uit politieke dan uit godsdienstige reden te geschieden. Ook zou een overtuigd protestant zijn kind, waarover hij meester is, niet toelaten in een godsdienst dien hijzelf als valsch beschouwt, voort te leven. Zoo doet echter Vader Heyns, als hij in 1589 een nieuw contract met Plantin sluit, waardoor hij hem zijn zoon voor de twee volgende jaren als leerjongen afstaat. Onderzoeken wij de geschriften der Heynsen over de religiekwestie, dan vinden wij daarin alleen één uitlating betrekking hebbende op hun vroeger geloof. Het stuk komt voor als epiloog, Conclusion geheeten, die Peeter H. aan een zijner schooldrama's, de Miroir des vefvesGa naar voetnoot1), een veertiental jaren na de eerste vertooning toevoegdeGa naar voetnoot2). ‘Het lijdt geen den minsten twijfel, zooals M. Sabbe schrijft, of in deze verklaringen worden Filips II, Alva, de maatregelen der inkwisitie, de vervolgingen tegen de Reformatie en de opstand der Nederlanden bedoeld’. Deze diatribe is dan veel meer tegen het Spaansch bewind gericht dan tegen het Roomsch-Katholiek geloof zelf.

Ook bestaan er tijdelijke redenen die de uitwijking der Heynsen kunnen toelichten. Reeds in 1577, erkent Peeter Heyns in den Spieghel der Werelt dat zijn school aan 't kwijnen is. Sedert dien tijd, én door de aanhoudende oorlogen, én door de belegering der stad Antwerpen, kon die toestand niet verbeteren. Het is dan wel mogelijk, dat hij Antwerpen verliet om elders een beter bestaan te vinden. Wat Zacharias betreft, die was getuige van de groote

menigte die de stad verliet gedurende de jaren 1585-1589Ga naar voetnoot1), zoowel om reden der geloofsgeschillen als ter oorzake van den ondergang van den koophandel die zich vooral te Amsterdam vestigde. En zoo ook vertrok hij naar die stad, ‘waar de ongeëvenaarde toeneming van welvaart en ontwikkeling voor een intelligent en ondernemend man een goede kans van slagen bood’Ga naar voetnoot2).

Dit alles bewijst dat niettegenstaande de vroomheid der Heynsen, er toch bij hen onverschilligheid heerschte tegenover den godsdienst zelf. Zoo begrijpt men dat de vroegere katholieke zinspreuken behouden bleven na de bekeering, en ook dat de uitleg ervan, door Zacharias voorgesteld, deels katholiek, deels protestantsch is. De drie deugden, Fides, Spes, Caritas, behoorden immers uitsluitelijk tot de katholieke godgeleerdheid.

‘De Reformatoren waren het hierin eens dat het geloof alleen, als geloof in Christus, zonder de werken der wet, rechtvaardigt en zaligt. Zij wezen de liefde (de goede werken) een plaats aan uitsluitend in het stuk der dankbaarheid’Ga naar voetnoot3). ‘De Roomsche theologie onderscheidt de vier cardinale natuurlijke deugden, nl. de voorzichtigheid, de rechtvaardigheid, de sterkte, de matigheid en de drie theologische bovennatuurlijke: geloof, hoop en liefde. Deze onderscheiding sluit aan bij de bovengenoemde van Aristoteles. Men vindt deze zeven deugden vaak als vrouwspersonen met verschillende emblemen afgebeeld’Ga naar voetnoot4).

Door hetgeen hier voorafgaat wordt het thans mogelijk Zacharias Heyns' drukkersmerk in zijn volledigen zin te begrijpen.

Zacharias' uitgaven dragen op het titelblad als uithangbord ‘in de drie Deuchden, in de drye Hooft-deuchden, in de Hooft-deughden, à l'enseigne des trois Vertus, in tribus VirtutibusGa naar voetnoot5). Daarnevens vindt men een drukkersmerk in dezelfde beteekenis en dat men aldus kan beschrijven: De drie deugden, Gelove, Hope en Liefde onder de gedaante van vrouwspersonen met hun symbolen, het Kruis, het Anker en de Kinderen, houden bij de hand het

Menschdom, verbeeld door een manspersoon, gansch naakt. Bovenaan in Hebreeuwsche letters Ihave's naam in een glorie: Sic itur ad astra. De beteekenis is: De drie deugden, Fides, Spes, Caritas, geleiden het Menschdom naar den hemelGa naar voetnoot1). (Figuur 1).

Fig. 1. - Op: Den Nederlandtschen Landtspiegel in Ryme gestelt door Z.H. 't Amstelredam, bij Zacharias Heyns - 1599, in-4^o

Deze zinspreuk had grooten invloed op Zacharias Heyns, geestelijk en intellectueel leven. Ze was voor hem van gewichtiger belang dan een uithangbord, dat men in menig geval alleen neemt omdat het sedert jaren aan een huis toebehoort. Zoo ging het bij Heyns niet. De drie deuchden werden door hem van der jeucht aen tot een Symbolum gebruyctGa naar voetnoot2) en dienden niet slechts als drukkersmerk maar ook als schrijversspreuk op het titelblad zijner gedichten welke hij elders liet drukkenGa naar voetnoot3).

Wordt het idee in Renaissancestijl ietwat eigenaardig uitgedrukt, toch is het in hoofdzaak christelijk. In hoever het deze laatste hoedanigheid heeft, kan niemand beter dan Heyns zelf ons bevestigen. Dat doet hij in zijne Emblemata Emblemes Chrestienes, et Morales. Sinne-Beelden streckende Tot Christelicke Bedenckinghe, ende Leere der Zedicheyt, door Zacharias Heyns. Tot Rotterdam. Bij Pieter van Waesberge. Anno 1625, in-4^o, 4 deelenGa naar voetnoot1).

Het eerste deel, Emblemes Chrestienes, bevat 25 zinnebeeldige geëtste figuren. Het laatste dezer Emblemata veronderstelt de drie deugden met de spreuk SIC ITUR AD ASTRAGa naar voetnoot2) en de Wtlegginghe ervan. Ze staat daar als overgang tot ‘een spel van sinnen over de dry hooft-deuchden, voor eenige jaren by my gestelt voor het wit Lavender tot Amsterdam wyt levender ionste’.

In vier bladzijden met Fransche en Nederlandsche verzen, schriftuurteksten en zelfs uittreksels van de kerkvaders Gregorius en Chrysostomus, legt Heyns zijne zinspreuk uit, op volgende wijze:

‘Wtlegginghe.

Tot een besluyt van dese Christelijcke Sinne-beelden stelle ic hier de dry hooftdeuchden, Fides, Spes, Charitas geleydende den mensche met het spreec-woort Sic itur ad astra. 'Twelc ic vander jeucht aen tot een Symbolum gebruict hebbe, dese dry oft eene van die ons verlatende konnen wy niet bestaen, ende mogen ooc van den anderen niet gescheyden worden tot inder eeuwicheyt, daer alsdan de hope wech genomen word gelijc Paulus tot de Romeynen in 't 8. c. 24 v. seyt: vvy syn in hope salig gevvorden, maer de hope die men siet en is geen hope: Want dat yemant siet vvaerom sal hy 't oock hopen. Soo lange wy doch op der aerden sijn moeten wy dese dry gelijckelijc aenkleven, volgende de woorden Pauli. I. Tes. 5. Cap. 8 vers daer hy seyt van de borst-wapen des geloofs ende liefde ende den Helm der Hope...’.

Willen wij daarna de juiste beteekenis van het woord HOOFD kennen, die geeft hij ons in de volgende verzen:

‘'T geloove Hope en Liefd, de dry voornaemste deuchden,

‘Ons leyden door 't gevaer nae 't eevvich rijck vol vreuchden.

 
‘T' Gheloove Liefde en Hoop de principale deuchdenGa naar voetnoot1),
 
‘Die oyt den Christen mensch in syn gemoet verheuchden,
 
‘Geleyden ons doorgaens in dit elendich dal,
 
‘Ten hemel, daer de vreucht gedurich duren sal:
 
‘'t Geloof is die den wech ter salicheyt bereydet,
 
‘De Hope van den mensch in 't strunckelen niet scheydet,
 
‘De Liefde wercken doet, ten goeden alles stuert,
 
‘Dees dry 't aenkleven tracht so word ghy niet vervuert.

De Wtlegginghe, zooals men 't kan lezen, is zeer vroom en bovennatuurlijk. Het aandringen op de noodzakelijkheid der deugden en het bewijzen dat de drie deugden van elkander niet mogen gescheiden worden, behoort tot de echte katholieke leer en is gansch tegenstrijdig met die der ReformatieGa naar voetnoot2). Wat daarin eigenaardig klinkt, is de beperkte uitleg der Liefde, waarin het goddelijk voorwerp zelfs niet genoemd wordt, en het behoud van 't Geloof in den HemelGa naar voetnoot3).

Wat nu het woord Hooft-deuchden betreft, dit werd opzettelijk door Heyns verkozen, omdat het echte woord dat hij voorzeker goed kende, aan 't Roomsch-Katholiek geloof deed herinneren en aldus, in Noord-Nederland slechten indruk kon verwekken. Het passend bijvoeglijk naamwoord dat aan de drie deugden toekomt is goddelijke; de eigenschap hoofd behoorde sedert eeuwen aan vier zedelijke deugdenGa naar voetnoot4) ook cardinale deugden genaamdGa naar voetnoot5), omdat zij de deurpen der andere deugden zijn. Ze zijn vermeld in het boek der Wysheid, VIII, 7; ook bij Cicero, De Officiis I, 43; Ambrosius, bisschop van Milaan, citeert ze dikwijls. In La Somme le Roi, gecompileerd in 1279, worden ze uitdrukkelijk genoemdGa naar voetnoot6). Eindelijk gedurende de XVII^e eeuw, prijken zij bij den Nederland-

schen wijsgeer. Arnold Geulincx, als titel van een zijner werkenGa naar voetnoot1).

Heyns had dus ongelijk een bepaling, die aan de vier deugden algemeen werd toegeschreven, te gebruiken voor Fides, Spes en Charitas, wat natuurlijk verwarring moest stichtenGa naar voetnoot2). Beter ware ze eenvoudig de drie deugden te noemen, zooals hijzelf soms in 't Nederlandsch deed, en dit steeds in de Fransche en Latynsche vertalingenGa naar voetnoot3). Want alzoo waren de deugden op voldoende wijze gekend, zooals wij 't verder zullen zien, bij de Parijzer drukkers.

Wat de uitvoering der symbolen aangaat, Kruis. Anker en Kinderen, deze zijn zeer eenvoudig en gansch overeenstemmend met de opvatting der Italiaansche kunst van de XIV^e tot de XVI^e eeuw, die thans haren invloed, langs Frankrijk heen, in Nederland deed geldenGa naar voetnoot4).

Eindelijk blijft nog de oorsprong na te gaan van het Sic itur ad astra. Het werd ontnomen aan Vergilius' Aeneis IX. 641, waar een jongeling aldus aangemoedigd wordt: Macte nova virtute, puer; sic itur ad astra: eer aan uw nieuwen moed, jongeling, zoo gaat men naar de sterren (naar de onsterfelijkheid)Ga naar voetnoot5).

II. Het drie deugden merk van Nicolas en Pierre Bonfons.
(Parijs, 1572-1626).

Drie dusdanige merken zijn ons van die boekverkoopers bekend.

1. Een houtsnede, 40 × 40 mm. In het midden, twee gekruiste handen een kolom recht houdend - het Geloof; daarnevens de initiale letters N en B. Rechts en links twee vrouwspersonen met anker - de Hoop; kinderen en een brandend hart - de Liefde.

illustratie

Fig. 2

Boven de kolom, een ander hart door de vrouwen gesteund. In de hoogte, tusschen hemelsche stralen, God de Vader en de psalmspreuk: Proba me Deus et scito cor meum. - Op:

Les oeuvres de feu J. de la Peruse. A Paris, Par Nicolas Bonfons, Libraire demeurant rue S. Iaques, à l'Enseigne de la Charité. (1573), in-12. (Figuur 2).

Men vindt het bij Silvestre, Marques typographiques, Paris, 1853-1867, 2 boekd. in-8^o, n^o 126; Brunet, Manuel, I, 1631; Ph. Renouard, Marques typographiques parisiennes des XV^e et XVI^e s. Paris, 1926, n^o 66; Avenir Tchemerzine. Bibliographie d'Editions Originales et Rares d'Auteurs Français des XV^e, XVI^e, XVII^e et XVIII^e siècles. Contenant environ

6000 fac-similés de titres et de gravures. Paris, Marcel Plée, libraire, 3, Quai Malaquais, 1927-1934, in-8^o, t. VII, p. 22.

2. Hetzelfde idee werd op het frontispies van het voorgaande werk met enkele wijzigingen uitgedrukt. Cfr. A. Tchemerzine, t. VII, p. 22. (Figuur 3).

3. Merk n^r I met rand. Op: Recueil de plusieurs diverses poesies,

illustratie

Fig. 3

Fig. 4

tant de M. du Perron que des Sieurs de Bertaud, de Porcheres, & autres. A Paris, Par Nicolas & Pierre Bonfons, tenans leur boutique, en la grand sale du Palais, 1598, in-12, Cfr. A. Tchemerzine, t. IX, p. 120. (Figuur 4).

III. Geraerdt II van Wolsschaten. (Antwerpen, 13 Mei 1603 - 28 December 1663).

Deze drukker en boekverkooper inwonende naest het Cloostre van S^t Michiels, in den A. B, bezat twee drie-deugden merken.

1. Langwerpige houtsnede, 32 × 47 mm. Gansch overeenstemmend met het volgend beschreven merk, behalve de opschriften die hier ontbreken (Figuur 5). - Op:

Joannes Van den Cruyce. Den verhalen minnesangh tusschen de ziele ende Christum haeren bruydegom. Antw., 1637, in-12^o.

2. Langwerpige houtsnede, 67 × 83 mm. Te midden, in een schild, een anker met den ring vastgehouden door een hand uit de wolken. Daarbij het woord ‘SPES’. Rondom: Tuto te littore sistam (Gerust aan de kust, sta ik door U). Rechts een vrouwspersoon met kinderen en het opschrift CHARITAS; links, een

illustratie

Fig. 5

Fig. 6

tweede vrouwspersoon met kruis, de pauselijke insignia en het opschrift FIDES. Onder het anker een klein schild met de letters A B. (Figuur 6). - Op:

Fr. Emmanuel Rodriguez. Theseus sive Ariadnae filium... Antv. 1639, in-4^o.

Het idee dezer opvatting werd voorzeker aan dezen drukker ingegeven door een der merken van zijn vader, drukker en lettergieter, Geeraerdt I Van Wolsschaten, Antwerpen 1563-1634, aldus te beschrijven: Een randversiering (cartouche) in houtsnede 43 mm. hoogte × 50 mm. breedte, waarin twee gekruiste handen een anker recht houden. Boven aan het anker, Christus' monogram met alpha en omega. Onderaan, op het anker, de spreuk: Anchora Sacra

illustratie

Fig. 7

Deus (God is mij een geheiligd anker). (Figuur 7). - Op: Pythagorica Marci Antonii de Dominis... noua Metempsychosis. Autore Paulo Boudot... Antverpiae, Typis Gerardi Wolsschati apud Monasterium D. Michaelis, ad intersigne A.B.C. cIɔ. Iɔ c. XVII, in-8^o.

Cfr. Bibliotheca Belgica, Marques typographiques Gérard Van Wolsschaten et Fils, n^o 1, 3, 4, en G. Van Havre, Marq. typ., II, 393-397.

IV. Savreux' en opvolgers merk.

Dit laatste type van het drie-deugden merk kan men aldus beschrijven: Het Geloof, onder de gedaante van een vrouw, het hoofd met een sluier bedekt tot boven de oogen, rust op een anker en richt met de rechter hand een brandend hart naar den hemel. Boven haar in een glorie, de Hebreeuwsche letters van Iahve's naam. Rondom, het devies: Ardet amans Spe Nixa FidesGa naar voetnoot1). Wij troffen er een vijftigtal verschillende vignetten van aan, door

twee dozijnen drukkers benuttigd. Het behoorde oorspronkelijk den vermaarden Jansenistischen Parijzer drukker Charles Savreux, libraire et imprimeur ordinaire du Roi, imprimeur de l'Eglise de Paris, au pied de la grosse tour de Notre Dame (ca. 1654 - 22 September 1669), zijne weduwe en zijne opvolgers, de Desprez', wier uithangbord luidde Aux Trois Vertus. Ook een leerjongen van Ch. Savreux, uit Bergen, Gaspar Migeot, nam hetzelfde merk en uithangbord aanGa naar voetnoot1).

Het zoo aanzienlijk getal dezer vignetten heeft als grondrede de belangrijke boekhandel der eigenaars, Savreux en de Desprez'. Van daar voor hen de noodzakelijkheid hunne merken te vernieuwen en er in verschillende grootten te doen snijden of graveeren, en, voor de nadrukkers, diezelfde merken na te bootsen.

De aard der werken door de hiervoorgenoemde drukkers uitgegeven had een ander en zeer curieus gevolg voor het vignet.

Het waren meestal Jansenistische produkten der Heeren van Port-Royal, als Le Maistre de Sacy, Pascal, Arnauld, Nicole, die oneindig veel succes behaalden. Toen nu de Jansenisten door het Fransch beheer als eene niet toegelatene partij vervolgd werden en het drukken van hun werken verboden op straf van gevangenis, hield men Savreux en de Desprez' meer dan eens in hechtenis en door deze opoffering voor hun partij werden ze beschouwd als ware martelaars. Hun merk dan en hun leuze, oorspronkelijk door en door katholiek, werd aldus een echtheidsteeken van de nieuwe leering, een Jansenistisch symbolum.

Een bewijs daarvan moge volstaan. Wanneer de vervolging de Fransche Jansenisten uit hun land joeg, kwamen ze bijeen in de Abdij van Orval (Belgisch Luxemburg) en besloten er een nieuw Port-Royal op te richten.Ga naar voetnoot2) Ook hier vinden wij het symbolum

terug. De abdij van Orval bezat te dien tijde eene ijzersmederij, waar men schouwplaten goot en verkocht. Deze gelegenheid namen de nieuwe meesters waar om hun symbolum te verspreiden. Daartoe verkozen ze als model namelijk twee der Savreux' en Desprez' druk

illustratie

Fig. 8. - Schouwplaat uit de gieterij van Rawez, met jaartal 17-14 en den naam der gieterij RA-VEC in de vier hoeken.1).

kersmerken. Het eene, is een volkomen nabootsing van figuur 22; (Cfr. Fig. 8, die de Orvalsche schouwplaat weergeeft). het andere,

fig. 9) eenigszins anders voorgesteld in de onderdeelen, komt. (overeen met figuur 51.Ga naar voetnoot1). (H. 1.10 m., br. 1.18 m., d. 0.01-0.015 m.)

Fig. 9. - Schouwplaat uit de gieterij der abdij van Orval.

De drukkers nu, die het vignet namaakten, vonden daarin een dubbele aanwinst: het lokte de Katholieken zoowel als de Janse-

nisten aan. Voor deze laatsten een waarborg, gold het voor de eersten als een doorgrondig orthodox zinnebeeld. Buiten die gevallen, kon het vignet ook nog als een schoone titelversiering doorgaan: al die bedoelingen vindt men bij den Brusselschen drukker E.H. Fricx. Hij gebruikte het vignet op den nadruk van de Sacy's bijbelvertaling, die met het drie-deugden merk te Parijs verschenen was. Ten andere, liet hij het dienen voor den volksbijbel van Royaumont en voor de Histoire ecclésiastique de l'Abbé Fleury, Bruxelles,

illustratie

Fig. 10. - Op: Aflaeten van 't loffelyk broederschap der berechtinge. Mechelen, P.-J. Hanicq, 1817.

1713-1734, 36 deelen in-12^o, ofschoon niet een dezer beide werken met het merk verscheen en Fleury ook geen partijganger der Jansenisten was.

Tot op heden vindt men de verbeelding der drie deugden, in werken van godsdienstigen aard, niet als merk, doch wel als vignet op het titelblad of aan het einde der boeken en der hoofdstukken. Zoo ziet men het o.a. tusschen het materieel van P.-J. Hanicq te Mechelen

(1778-1855)Ga naar voetnoot1), (Figuur 10)Ga naar voetnoot2), en van de Architypographia Plantiniana op den Pastorale dioecesis Puraemundensis, 1763, in-4^o, blz. 310. Ook als versiering van titelplaten worden de drie goddelijke of de vier cardinale of gezamenlijk de zeven deugden gebruikt. Zoo, b.v. treft men de vier cardinale deugden aan op het titelblad van Vlaemsch Recht dat is Costumen ende Wetten ghedecreteert bij de Graven ende Gravinnen van Vlaenderen met d'interpretatien... door M^r Laurens Vandenhane,... Vierden Druck T'Antwerpen, bij Michiel Knobbaert. 1674-1676, in-folio. Ze staan er gegraveerd, onder de gedaante van vier engelen, papierstrookjes dragende met volgende opschriften: Het Recht doet staen. De Wysheyt past. De Maet helpt gaen. De Sterck haud vast. Deze koperen plaat wierd nagemaakt door H. Janssens sculp. en diende Te Ghendt, by Francoys d'Erckel ende Michiel Maes, 1675. De zeven deugden te zamen ziet men op de titelplaat van het groot compilatiewerk van den Antwerpschen polygraaf Laurentius Beyerlinck, Magnum Theatrum Vitae humanae... Coloniae Agrippinae, Ant. et Arn. Hieratus, 1631, 8 deelen, in-folio, en op de titelplaat Ger. Audran fecit, der twee nadrukken van dit werk, Lugduni. Ant. Huguetan et Marc. Ant. Ravaud, 1666 en 1678. Deze titelplaat zinspeelt op het devies Virtute duce comite fortuna en het zeven deugden drukkersmerk van de HieratussenGa naar voetnoot2).

Ook op boekbanden stelde men de drie deugden voor, onder de gedaante van een vrouw, Spes, onwrikbaar staande in den storm, op een voetstuk, Fides, en kijkend naar een kruis Meritum Christi, dat in de wolken verschijnt; rechts het woord Charitas en in den linker onderhoek een handmerk tusschen de initialen I B (Jacob Bathen?)Ga naar voetnoot1).

Het bijeenbrengen en vergelijken der talrijke vignetten van dit type leverde interessanten gevolgtrekkingen op:

1^o

Niet al die titelbladvignetten behooren aan de drukkers die ze gebruikten, maar ze zijn soms ook namaaksels, partijsymbolen of louter ornementen. Slechts bij Savreux, de Desprez', zijne opvolgers en Migeot, zijn oud leerjongen, zijn het echte merken; bij Broncart te Luik zijn ze namaaksels, bij Fricx te Brussel namaaksels of versieringsvignetten2).

2^o

Het terugvinden van één en hetzelfde cliché bij verschillende drukkers, levert het bewijs van een onderling verband, hetzij door overname der oudere drukkerij, hetzij door gedeeltelijke aankoop van materieel. Tot voorbeeld hiervan, stellen wij vast dat de Leuvensche drukkers Hullegaerde, Strijckwant en Jacobs (zie verder Leuven) die allen hetzelfde cliché gebruikten, van elkander afhangen; dat een boek met dubbel adres Lovanii Martinus Hullegaerde, Leodii Guil.-Henr. Streel aan Leuven toebehoort, daar het merk later in deze stad teruggevonden wordt3).

3^o

Daaruit volgt de mogelijkheid de oorspronkelijke uitgaven van de nadrukken te onderscheiden. Zoo kan men op eenvoudig zicht van het merk zich vergewissen van de verschillende uitgaven van Le Nouveau Testament, Mons chez Gaspar Migeot, gedrukt bij Daniel Elzevier te Amsterdam, bij Maury te Rouen en bij Migeot te Bergen.

Het vijftigtal merken die hier nu volgen zijn bijna allen van hetzelfde type en van ongeveer dezelfde grootteGa naar voetnoot1). Enkele wijken er van af, hetzij door grootere afmeting, hetzij door bijvoeging van onderwerpen. Zoo vindt men bij eenige Desprez' merken de beeltenis van den heiligen Prosper bijgeteekend, daar die heilige reeds tot zijn uithangbord behoorde, vóór het aankoopen van het Savreuxfonds. Enkelen dragen, rondom het oorspronkelijke driedeugdenmerk, de vier cardinale deugden en doen zich voor als mooie tafereeltjes, gemerkt door teekenaar en graveur.

Lijst der drukkers die het vignet met de spreuk Ardet amans gebruiktenGa naar voetnoot1).

Parijs.

Charles SavreuxGa naar voetnoot2).

1. Gravuur, met medaillerand, 36 × 27 mm., ongemerkt, (K. Audran sculs.)Ga naar voetnoot3). Figuur 11.

Historia et Concordia Evangelica,... opera et studio Theologi Parisiensis. Secunda editio auctior. Parisiis, apud Carolum Savreux... CIƆ.IƆC.LX. In-16.

Fig. 11.

Fig. 12.

Fig. 13.

2. Houtsnede met medaillerand, 36 × 29 mm. Figuur 12.

La Perpétuité de la Foy de l'Eglise catholique touchant l'Eucharistie. Quatrième Edition, 1666. In-12^o.

3. Gravuur met merk K. Audran,Ga naar voetnoot3) 36 × 27 mm. Figuur 13.

La Logique ou l'art de penser. Troisième Edition. MDCLXVIII. In-12^o.

4. Gravuur, met medaillerand, 49 × 36 mm. gemerkt K. Audran sculp. Figuur 14.

De l'Imitation de Iesus-Christ. Traduction nouvelle, Par le Sieur De Beüil, Prieur de saint Val. Sixième edition. Paris. MDCLXIII. In-8^o.

Fig. 14.

4_a. Dezelfde gravuur, zonder het merk. (Zie fig. 14).

Novum Iesu Christi Testamentum... Cum Annotationibus... Authore Henrico Holdeno, Theologo Parisiensi. Parisiis, 1660. In-12^o.

Fig. 15.

5. Gravuur, niet gemerkt, (K. Audran sculp.), 96 × 65 mm. (Zie figuur 5).

La Perpétuité de la Foy de l'Eglise.. A Paris,.. MDCLXIX. In-4^o.

6. Hetzelfde, met enkele wijzigingen, en merk K. Audran. Figuur 15.

Fig. 17.

Fig. 16.

Fig. 18.

La Perpétuité.,. (als vorige titel). Seconde édition... M.DC.LXX. In-4^o.

Fig. 19.

Weduwe Charles Savreux.

1. Merk van Charles Savreux n^r 2, houtsnede. (Zie fig. 2).

De l'Education d'un Prince. A Paris, chez la veuve Charles Savreux... MDCLXX. In-12^o.

Guillaume Desprez I, opvolger van Savreux in 1672Ga naar voetnoot1).

1. Houtsnede met medaillerand, 49 × 38 mm. Figuur 16.

Préjugez légitimes contre les Calvinistes. A Paris, MDC.LXXIX. In-12^o.

2. Merk van Ch. Savreux, n^r 2. Houtsnede. (Zie fig. 2).

Pensées de M. Pascal. A Paris,... M.DC.LXXXII. In-12^o.

3. Houtsnede, met medaillerand, 36 × 30 mm. Figuur 17.

La Règle de S. Augustin expliquée par le Vénérable Docteur Hugues de S. Victor. A Paris. MDC.XCI. In-12^o.

4. Houtsnede, zonder medaillerand, 36 × 29 mm. Figuur 18.

A Paris, chez Guillaume Desprez,... MDC.XCIV. In-12^o.

Fig. 20.

Fig. 21.

5. Houtsnede, 67 × 53 mm. Figuur 19.

Job traduit en François... MDCLXXXVIII. In-8^o.

6. Langwerpige houtsnede met de drie deugden, verbeeld zooals in fig. 11 en de vier cardinale deugden onder de gedaante van engeltjes met spiegel (prudentia), met beker en kruik (temperantia), met gebroken kolom (fortitudo) en met balans (justitia), 64 × 25 mm., aan het hoofd van het Avertissement van:

La Sainte Bible.. de Sacy, t. 1. MCC, in-12^o.

7. Houtsnede met medaillerand, 37 × 30 mm. Figuur 20.

Le Nouveau Testament... de Sacy, t. 1. MDCCIII, in-12^o.

Guillaume Desprez II en Jean DesessartzGa naar voetnoot1).

1. Drie deugdenmerk met S. Prosper. Houtsnede, 36 × 38 mm. Figuur 21.

Pensées de M. Pascal, Paris,... MDCCXIV. In-12^o. (Nog gebruikt in 1730, door G. Desprez).

2. Drie deugdenmerk in nieuwe opvatting, houtsnede, 35 × 35 mm. Twee handen doorheen gekruisd (geloof), vóór een Anker (Hoop), dragen een brandend Hart (Liefde), waarop een duif (H. Geest)

illustratie

Fig. 23.

Fig. 22

Fig. 24.

nederdaalt. Rondom de spreuk: ‘Hoc fac et vives. Luc. 10’2). Figuur 22.

La Logique... Sixième édition. Paris, MDCCXIV. In-12^o.

3. Houtsnede met medaillerand, in kleine afmeting, 30 × 25 mm. Figuur 23.

Continuation des Essais de Morale (de M. Nicole). Tome onzième. Paris... MDCC.XXIII. In-12^o.

Guillaume Desprez II (alleen).

1. Drie deugdenmerk en bovendien S. Prosper, houtsnede, 36 × 38 mm. (Zie fig. 21).

Le Saint Evangile... selon S. Luc, t. III. (t. 24 de la Bible de Sacy). Paris,... MDCCXXII, in-8^o.

2. Hetzelfde merk, in grootere afmeting. Houtsnede 63 × 68 mm.

Epitres Catholiques... (t. 31 de la Bible de Sacy). Paris,... MDCCXXII, in-8^o.

3. Houtsnede met medaillerand, in kleine afmeting, 31 × 25 mm, Figuur 24.

Histoire et Concorde des quatre Evangélistes. Paris,... MDCCXXX, in-12^o.

Guillaume Desprez II en P.G. Cavelier FilsGa naar voetnoot1).

1. Houtsnede, in groote afmeting, van Charles Savreux' merk, n^r 2, 36 × 32 mm. (Zie fig. 12).

Fig. 25.

Instructions théologiques et morales, sur le Symbole par feu Monsieur Nicole, t. I. Paris,... MDCCXLII. In-12^o.

2. Houtsnede met medaillerand, in kleine afmeting, 30 × 25 mm. Nieuwe cliché van Guillaume Desprez II, n^r 3. (Zie fig. 24).

Instructions théologiques... sur les Sacrements par... Nicole, t. I, Paris,... MDCCXLII. In-12^o.

3. Nieuw cliché, met enkele wijzigingen, van fig. 23. Houtsnede 30 × 25 mm.

Instructions,.. sur l'oraison dominicale... par... Nicole. Paris, MDCCXLII. In-12^o.

Guillaume Nicolas Desprez IIIGa naar voetnoot1) et P.G. Cavelier Fils

1. Houtsnede met medaillerand, 49 × 38 mm. (Zie fig. 16).

Le Saint Evangile selon S. Matthieu t. I (t. 22 de la Bible de Sacy). Paris,... MDCCXLVI. In-8^o.

2. Houtsnede met lijst, 68 × 68 mm. Figuur 25.

Isaïe, (t. 17 de la Bible de Sacy). Paris,... MDCCXLVII, in-8^o.

3. Houtsnede, gemerkt CaronGa naar voetnoot2), 34 × 30 mm. Figuur 26.

Continuation des Essais de Morale. T. neuvième. Paris,... MDCCLI. In-12^o.

Fig. 26.

Fig. 27.

Guillaume Nicolas Desprez III (alleen).

1. Houtsnede, drie deugdenmerk en bovendien S. Prosper, 36 × 38 mm. Nieuw cliché van figuur 21.

Essais de morale, t. I. Paris..., MDCCLV, in-12^o.

2. Gravuur, met de zeven deugden, hoog 115 mm., breed 150 mm. zonder merk (Jean Audran sculpsitGa naar voetnoot3), die het frontispies teekende). Werd in 1700 nagebootst door G. du Vivier, voor J.-Fr. Broncart te Luik (Zie fig. 51).

Sainte Bible... Par Monsieur Le Maistre de Saci. Paris... MDCCLIX. In-fol.

Ofschoon dit merk van de Desprez' hier, voor de eerste maal, wordt aangeteekend, mag men verzekeren dat het hun reeds, in de XVII^e eeuw, toebehoorde. In 1700-1701, immers liet J.-Fr. Bronckart te Luik het namaken voor het titelblad van den Sacybijbel, in-12, in-4^o en in-folio, vroeger bij de Desprez' verschenenGa naar voetnoot1).

Werd te Orval voor schouwplaat in ijzer gegoten.

Fig. 28.

3. Houtsnede, drie deugdenmerk en bovendien S. Prosper, gemerkt

illustratie

Fig. 29.

Fig. 30.

Papillon, f.,2) 40 × 40 mm., nabootsing van fig. 11. Figuur 27.

Pensées de Pascal. Paris,... MDCCLXI, in-12.

4. Houtsnede, met lijst, 68 × 68 mm., overeenstemmend met figuur 16, behalve enkele wijzigingen.

Tobie, Judith et Esther (t. 8 Bible de Sacy). Paris,... MDCCLXIV, in-8^o.

5. Houtsnede, drie deugdenmerk met bijvoeging van S. Prosper, 38 × 38 mm. Nieuw cliché van figuur 21 en van Guillaume-Nicolas Desprez' merk n^o 1.

Instructions... sur les Sacrements par feu M. Nicole. Paris,... MDCCLXVII, in-12^o.

Fig. 31.

Bergen (mons).

Gaspard MigeotGa naar voetnoot1).

1. Houtsnede, 65 × 52 mm. Figuur 28.

Le Nouveau Testament... Sixiéme Edition. Revûë et corrigée. A Mons chez Gaspard Migeot, à l'enseigne des trois Vertus. MDC.LXVIII. In-4^o.

2. Houtsnede, 36 × 29 mm. Figuur 29.

Le Nouveau Testament... Nouvelle édition, revûë et exactement corrigée. A Mons,... MDCLXXXVIII. In-12^o.

3. Houtsnede, 36 × 29 mm. Figuur 30.

Le Nouveau Testament... avec des figures en Taille douce, excellemment gravées. A Mons,... MDCXCVII. In-12^o.

4. Gravuur met de zeven deugden, gemerkt, A. Houbraken Inv: W. Jonckman Sculps:Ga naar voetnoot1) 73 × 110 mm. Figuur 31.

La Sainte Bible... traduite en françois sur la Vulgate par M^r Le Maistre de Saci. A Mons,.. MDCCXIII, in-4^o, 2 vol.

Amsterdam.

Daniel Elzevier.

1. Houtsnede met medaillerand, 36 × 30 mm. Figuur 32.

Le Nouveau Testament... Seconde Edition. A Mons, chez Gaspard Migeot, à l'enseigne des trois Vertus. MDCLXVII. In-12^o.

Fig. 32.

Fig. 33.

Fig. 34.

Elzevier's druk. Zie A. Willems, 1390; Rahir, 1457 en in fine, figuur 79.

Rouen.

Antoine Maury.

1. Houtsnede met medaillerand, 37 × 30 mm. Figuur 33.

Le Nouveau Testament de Nostre Seigneur Jesus Christ, traduit en François... A Mons, chez Gaspard Migeot, en la ruë de la chaussée, á l'enseigne des trois Vertus. MDCLXVII. In-8^o.

Nadruk van D. Elzevier door A. Maury van Rouen. Zie A. Willems, 1389, nota; Rahir 3387.

W^e Louis Behourt en Guillaume Behourt.

1. Houtsnede met medaillerand, 37 × 29 mm. In den aard van fig. 36, doch grover afgewerkt en met één rij wolken aan het vrouwspersoon's voorhoofd. Iaveh's naam bijna als in fig. 35.

Sanctum Jesu Christi Evangelium Notis illustratum... Rotomagi, Sumtibus Viduae Ludovici Behourt, in areâ Palatii. Et Guillielmi Behourt, in viâ S. Laudi, prope Palatium. MDCXCV. In-12^o.

Brussel.

Pierre De Dobbeleer.

1. Houtsnede, 36 × 29 mm.

L'Histoire du Vieux et du Nouveau Testament... par le Sieur de Royaumond... A Bruxelles, Chez Pierre de Dobbeleer, Imprimeur et Libraire, entre le marché au Bois, et le Cantersteen, au Pélican, 1683. In-12^o. Figuur 34.

Fig. 35.

Fig. 36.

Fig. 37.

Eugène-Henry FricxGa naar voetnoot1).

1. Houtsnede, 37 × 27 mm.

Les Confessions de S. Augustin traduites en Francois par M. Arn. d'Andilly. A Bruxelles,... MDCLXXV. In-16^o. Figuur 35.

2. Houtsnede, 36 × 28 mm. Figuur 36.

Le Directeur spirituel, pour ceux qui n'en ont point. A Bruxelles,... MDC.XCI. In-12^o.

Het vignet werd nog gebruikt in 1709.

3. Houtsnede, 36 × 28 mm. Figuur 37.

Ezechiel traduit en François. Nouvelle édition. Suivant la copie imprimée à Paris. A Bruxelles, chez E.H. Fricx 1698. In-12^o.

Men vindt het vignet in Bibliotheca Belgica, marques typogr.; Bruxelles, Eug.-H. Fricx, XVIII^e s. n^o 1. Aldaar als drukkersmerk verkeerdelijk aangegeven.

4. Houtsnede, 38 × 29 mm. Figuur 38.

Fig. 38.

Fig. 39.

Fig. 40.

Daniel traduit par le S^r Le Maistre de Sacy... A Bruxelles,... 1700. In-12^o.

Nog gebruikt in 1723.

5. Houtsnede, 37 × 30 mm., namaaksel. Figuur 39.

Les soliloques, le Manuel et les Méditations de S. Augustin. Traduction nouvelle, Par le Sieur D.L.C.C. Ecclesiastique. Suivant

illustratie

Fig. 41.

Fig. 42.

Fig. 43.

la Copie imprimée à Paris, A Brusselles, Chez E.H. Fricx, derriere l'Hôtel de Ville, à l'enseigne de l'Imprimerie, 1702. In-12^o.

Nadruk met valsch adres van Fricx. Deze woonde sedert 1688, rue de la Madelaine.

6. Houtsnede, 35 × 27 mm. Figuur 40.

L'Apocalipse traduite en François,... par le Sr. Maître de Sacy

Prêtre. etc. Derniere Edition. A Brusselles, chez E.H. Fricx, Imprimeur du Roi, vis-à-vis l'Eglise de la Madelaine. MDCCIII. In-12^o.

Nadruk van Fricx' uitgave.

7. Houtsnede, 36 × 27 mm. Figuur 41.

Le Saint Evangile... selon Saint Jean,... par le S^r Le Maistre de Sacy. Tome quatriéme. A Bruxelles,... 1702. In-12^o.

8. Gravuur, 36 × 27 mm. Figuur 42.

Histoire ecclésiastique. Par Mr Fleury,... Tome troisième. A Bruxelles,... 1713. In-12^o.

9. Gravuur, 35 × 27 mm. Figuur 43.

Histoire ecclésiastique... Tome septième. Bruxelles... 1714. In-12^o.

10. Houtsnede gemerkt Papillon inv. f., 37 × 29 mm. Figuur 44.

Fig. 44.

Fig. 45.

Fig. 46.

Histoire ecclésiastique... Tome XVIII^e, 1716; idem, tome XXXVI^e, Bruxelles,... 1740. In-12^o.

De houtsnijder is zeer waarschijnlijk Jean-Michel Papillon (Parijs 1698-1776).

11. Gravuur, 36 × 27 mm. Figuur 45.

Histoire ecclésiastique... Tome XXII^e, Bruxelles,... 1726. In-12^o.

12. Gravuur, 34 × 27 mm., nieuw cliché van figuur 43.

L'Histoire du vieux et du nouveau Testament... par... Royaumont. A Bruxelles,... 1727. In-12^o.

De erfgenamen van Eugène-Henry Fricx.

1. Houtsnede gemerkt Papillon inv. f. 37 × 29 mm. Figuur 44.

Histoire ecclésiastique... Tome XXXII^e. Chez les Héritiers d'Eugène Henry Fricx, Imprimeur de Sa Majesté, vis-à-vis de l'Eglise de la Madeleine. 1733. In-12^o.

Simon t' Serstevens.

1. Houtsnede, 37 × 30 mm., nabootsing van Fricx' merk, n^r 7. Figuur 46.

De Historie van het Oudt en Nieuw Testament... door Le Maitre de Sacy, Priester, etc. Tot Brussel, by Simon t' Serstevens, Boeckverkooper by de Eerw. Paters Predick-heeren. 1713. In-12^o. Idem, 1726.

2. Houtsnede, 36 × 29 mm. Figuur 47.

De Historie... (zooals vorige titel). 1718. In-12^oGa naar voetnoot1).

Joannes Léonard zoon.

1. Gravuur, nabootsing met nieuwen rand van het Fricx' merk, n^o 12, 35 × 27 mm. Figuur 48.

Fig. 47.

Fig. 48.

Fig. 49.

De Historien des Ouden en Nieuwen Testaments... door... Royaumont. Vertaelt, met Veersen op ieder Hooftstuck versien, en met schoone Printen verciert. Tot Brussel, By Johannes Leonard, Boek-drucker en Boek-verkooper by het Hof. 1739. Met Approbatie. In-8^o. VIII-492 gen. blz. en II bl.; I bl., 281 gen. blz. en 3 ong.

2. Gravuur, slechte nabootsing van het voorgaand merk, 35 × 27 mm. (Zie fig. 48).

De Historien... (als op vorige titel). Vertaelt, en met schoone Printen verciert. Tot Brussel, By Johannes Leonard, 1739. Met Approbatie. In-8^o. Front., X-807 gen. blz. en 7 ong.

3. Houtsnede, nabootsing van Simon t' Serstevens' merk n^r 1, 37 × 30 mm. Figuur 49.

L'Histoire du Vieux et du Nouveau Testament... Par... Royaumont. A Bruxelles, Chez Jean Leonard, Libraire rue de la Madelaine montant à la Cour. 1747. In-8^o.

P.J. Lemmens et J.B. De Vos.

1. Gravuur, 35 × 27 mm. J. Leonard's merk, n^r 1. (Zie fig. 48).

Historien des Ouden en Nieuwen Testaments,... In 't Frans beschreven door de Heere de Royaumont... Tot Brussel, by P.J. Lemmens, Boeck-drucker en de Bisschopstraet. J.B. De Vos, Boeckverkooper in de Grep-straet (sic). 1742. In-8^oGa naar voetnoot1).

P.J. Lemmens.

1. Houtsnede, versleten merk van E.H. Fricx, n^o 7. (Zie fig. 41).

Cinquante raisons ou motifs Pourquoi la Religion Catholique... Traduit du Latin. A Bruxelles, Chez P.J. Lemmens, Imprimeur-Libraire, rue l'Evêque, 1774. In-8^oGa naar voetnoot2).

Fig. 50.

Luik.

Guilielmus-Henricus Streel.

1. Houtsnede 35 × 27 mm. Figuur 50.

Aegrae animae et dolorem suum lenire conantis pia in Psalmum centesimum decimum octavum soliloquia. Leodici Eburonum. Apud Guielielmum Henricum Streel Serenissimae Suae Celsitudinis Typographum. Anno 1684. Et prostant Lovanii apud Martinum Hullegaerde ante Academiam. In-12^o.

Leuvensche druk. Zie Leuven, M. Hullegaerde.

Jean-François Bronckart.

1. Langwerpige gravuur met de zeven deugden, hoog 42, breed 63 mm.

Le Nouveau Testament... divisé en quatre tomes. A Liége Chez J. François Bronckart. MDCC. In-12^o (Cfr. figuur 51).

2. Dezelfde gravuur, 75 × 112 mm.

La Sainte Bible... en trois tomes. A Liége... MDCC. In-4^o. (Cfr. figuur 51).

3. Dezelfde gravuur, gemerkt G. du Vivier feGa naar voetnoot1), 75 × 111 mm. Figuur 51.

Fig. 51.

La Sainte Bible... Nouvelle édition. A Liége, chez Jean-François Broncart, Imprimeur & Marchand Libraire, à la Nouvelle Imprimerie. MDCCI, 2 in-fol.

Deze drie voorgaande Bijbels zijn nadrukken van de Sacy's Bijbelvertaling, wiens eigendom aan de Desprez' uit Parijs behoorde.

Leuven.

Martinus Hullegaerde.

1. Houtsnede, 35 × 27 mm. Zie LUIK, G.-H. Streel. Figuur 50.

Guilielmus Strijckwant.

1. Houtsnede, 35 × 27 mm., in 1684 door Martinus Hullegaerde gebruikt.

Novum Jesu Christi Testamentum... Lovanii, Typis Guilielmi Strijckwant sub aurea Lampade, MDC.XCVII. In-12^o. Figuur 50.

Fig. 52.

Aegidius Denique.

1. Houtsnede met medaillerand, 50 × 38 mm. Figuur 52.

Apologia pro decreto S.D.N. Alexandri VII et praxi Jesuitarum... Lovanii Apud Aegidium Denique. MDCC. In-4^o.

Joannes Jacobs.

1. Houtsnede 35 × 27 mm., door Hullegaerde in 1684 en daarna door Guil. Stryckwant in 1697, gebruikt. Figuur 50.

Minne-zugten van den Heyligen Vader Augustinus... Tot Loven by Joannes Jacobs in de Harpe by de Academie. 1727. In-12^o

l. le clercq.

voetnoot1): Handelingen van het eerste wetensch. Nederlandsch Congres voor Boek- en Bibliotheekwezen, 1930, blz. 171-219; Fransche vertaling in Gulden Passer, 1932, blz. 72-119.

voetnoot1): Cfr. C.-P. Burger. De Amsterdamsche boekdrukkers en uitgevers in de zestiende eeuw, IV, 174-285; Idem, Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, II, 576; Idem, Zacharias Heyns vóór zijne vestiging te Amsterdam. Het Boek, 1914, 417-423. - Bibliotheca Belgica, H 52-73. - Peeter Heyns en de Nimfen uit den Lauwerboom... door D^r Maurits Sabbe. Uitgave N^r 41 van de Vereeniging der Antwerpsche Bibliophilen, (s.a.). - C.-P. Serrure. Vaderlandsch Museum, 1859, III, 393-404.

voetnoot2): Zeer waarschijnlijk kwam hieruit het idee van 't Zacharias' merk.

voetnoot1): Le Miroir des Vefves. Tragedie sacrée d'Holoferne & Judith... Imprimé à Harlem, par Gilles Romain, pour Zacharie Heyns, libraire à l'enseigne des trois Vertus, à Amsterdam, 1596, in-8^o. Beschreven volgens 't eenig bekend exemplaar behoorende aan de Maatschappij voor Nederlandsche Letterkunde te Leiden, door Bibliotheca Belgica, H 59, en C.P. BURGER, o.c. N^r 645, doch zonder melding der Conclusion, die aan 't stuk een protestantsche strekking geeft.

voetnoot2): Zie den tekst, bij M. Sabbe, o.c. blz. 46.

voetnoot1): Op vier jaar tijds, 35.000 zielen (DIERCXSENS, Antverpia Christo nascens et crescens, VI, 155, 247).

voetnoot2): C.-P. BURGER, Het Boek, 1914, blz. 421.

voetnoot3): Christelijke Encyclopaedie voor het Nederlandsche volk, Kampen, 1925. Art. Liefde, III, 665.

voetnoot4): Ibidem, I, 583.

voetnoot5): Men bemerke dat HEYNS het woord hooft niet vertaalt.

voetnoot1): Er bestaan 7 modellen gansch op elkander gelijkend, waarvan twee in houtsnee en vijf in kopergravuur, die men vindt in Bibliotheca Belgica (vijf in getal) en in C.-P. BURGER, o.c. In 1606, werden de deugden verbeeld in het blazoen van De witte Lavender van Amsterdam, ‘in zooverre afwijkend van de ons bekende vignetjes, dat hier Geloof en Hoop een krans houden boven de Liefde die in het midden zit’. (C.-P. BURGER, o.c. blz. 258-259 met reproductie). Ook ziet men ze, in Heyns' Emblemata, Rotterdam, 1625, in-4^o, bl. N 2 en op titelblad van 't Sinne-Spel van de Dry Hoof-Deuchden, daarop volgend. Hier is de verbeelding in den trant der drukkersmerken. Eindelijk komen ze nog voor, aan 't einde van het Sinne-Spel van de Dry Hoof-Deuchden. Ze staan daar in de glorie van het hemelsche Jerusalem: links de Liefde, rechts het Geloof, in het midden de uitverkoren Menschheid. De Hoop is hier niet meer noodig, wel het Geloof volgens Heyns. (Zie blz. 39).

voetnoot2): Emblemata, Rotterdam, 1625, in-4^o. bl. N 2 verso.

voetnoot3): B. v. Voorbeelsels der Oude Wyse. Amsterdam, Joost Broers. 1634, in-8^o. (Bibl. Belg. H68). - A.M. LEDEBOER, De Boekdrukkers.. in Noord-Nederland.., blz. XV, heeft daarop met reden de aandacht getrokken. Hij vergat alleen er bij te voegen dat die zinspreuk ook als drukkersmerk diende.

voetnoot1): Zie beschrijving in Bibliotheca Belgica, H 69 en C.-P. BURGER, o.c. IV, 273-278.

voetnoot2): Nabootsing. in grooter formaat, van het uitgeversmerk.

voetnoot1): In de Fransche verzen trois principales vertus.

voetnoot2): Cfr. blz. 36.

voetnoot3): Deze laatste gedachte werd eveneens uitgedrukt op de koperplaat aan 't einde van het Sinne-spel, zie blz. 37.

voetnoot4): Cfr. blz. 36.

voetnoot5): Van 't latijn cardo, meerv. cardines, deurpen waarop de deur rust en draait.

voetnoot6): ‘Mer eer ic daertoe come, toten duechden, die contrarie syn den zeven hoeftsonden, wil ic cortelic spreken vanden zeven duechden, daer die drie of gehieten sijn godlic ende die ander cardinael’. Des Coninx Summe door Dr. D.-C. TINBERGEN, Leiden, z.j. blz. 380.

voetnoot1): Van de Hooft-Deuchden. De Eerste Tucht-Verhandeling. Door Arnout Geulincx, Antwerpenaar... Tot Leyden, 1667, in-12^o. - Herdruk bezorgd door J.P.N. Land. Uitg. der Antw. Bibliophilen, n^r 19, (1895). Op bl. (V) r^o, leest men: ‘Nu dese Hooft-deuchden soo by de oude als nieuwe zeeden-leeraers, worden tot vier in getal op-gherekent: te weten Vroetschap (of, so men haer gemeynlijk noemt, Voorsichtigheyt) Rechtveerdigheyt, Matigheyt en Sterkte ofte Vroomheyt: Mij aengaende ick stell' er ook vier, doch niet in alles de selve; maer dese Neersigheyt, Gehoorsaemheyt, Rechtveerdigheyt en Ootmoedigheyt of Nedrigheyt’.- Zie ook J. VANDERHEIJDEN, Mate bij Dirk Potter. LEUVENSCHE BIJDRAGEN, 1933, blz. 178-185, met referentiën voor de middeleeuwsche en moderne schrijvers over de vier cardinale deugden; La théorie des vertus cardinales de 1230 à 1250 par Dom Odon Lottin, O.S.B. MÉLANGES MANDONNET, 1930, II, 233-259.

voetnoot2): Zoo vertaalde P. BERGMANS, Les Imprimeurs belges à l'étranger, Gand, 1922, blz. 17-18 Heyns' uithangbord in ‘à l'enseigne des Trois vertus Cardinales (door schrijver onderlijnd). Aldus ook, F. LOISE, in Biographie nationale. De juiste vertaling vindt men in Bibliotheca Belgica H 692 en is vertus théologales.

voetnoot3): Cfr. blz. 36.

voetnoot4): Cfr. E. MALE, L'Art religieux de la fin du moyen-âge en France. Paris, A. Colin, 1922, in-4^o. blz. 309-346.

voetnoot5): LAROUSSE'S Woordenboeken vermelden (woord Macte), dat PUBLIUS PAPINIUS STATIUS (61-96) het Sic itur ad astra aan VIRGILIUS zou ontnomen hebben om in het volgend vers te plaatsen: MACTE ANIMO, GENEROSE PUER, SIC ITUR AD ASTRA. LAROUSSE geeft daarvan geen verwijzing. Wij denken niet dat dit vers Statius mag toegeschreven worden. - ZACHARIAS HEYNS had ook nog een schrijversdevies; Recht moet recht zijn. Cfr. Vervolgh vande Weken van Bartas. Door Z. Heyns. Rotterdam, P. van Waesberghe, 1628. 2^de deel. Opdracht aan J. Cats. Het werk werd beschreven in B^a B^a H 70.

voetnoot1): .... Het Geloof, gesteund op de Hoop, brandt van Liefde (letterlijk: beminnend).

voetnoot1): Men vindt het merk geciteerd bij: PAUL DELALAIN. Inventaire des marques d'imprimeurs et de libraires de la collection du Cercle de la Librairie, 2^e édition Paris, 1892, in-4^o. - Les Elzevirs... par Alphonse Willems. Bruxelles, 1880, in-8^o. - Catalogue d'une collection unique de volumes imprimés par les Elzevier et divers typographes Hollandais du XVII^e siècle. Rédigé par Edouard Rahir. Paris D. Morgand, 1896, in-8^o (met reproductie van één merk). - Bibliotheca Belgica, MARQUES TYPOGRAPHIQUES, BRUXELLES, FRICX, n^o 1.

voetnoot2): Cfr. Le Jansénisme à l'abbaye d'Orval (1674-1764) par Dom Thierry Réjalot..., O.S.B. ANNALES DE L'INSTITUT ARCHÉOLOGIQUE DU LUXEMBOURG, t. LXIII, 1932, p. 57-196.

voetnoot1): Deze plaat is een nabootsing van die uit Orval, welke het jaartal 16-92 draagt en de letters OR-VAL in de vier hoeken (h. 0.79 m., br. 0.86., dikte 0.02 m.). Behalve deze onderscheidingen, verschillen de platen ook nog in de uitdrukking der symbolen en der ornementen.
De platen van Orval vindt men nu nog in d'abdij zelf; een daarvan, die met het devies HOC FAC ET VIVES (Doe dit en ge zult leven, Luc. X, 28), op het kasteel van Louppy-sur-Loison (Meuse), de andere met ARDET AMANS in het Museum van Aarlen (Luxemburg). Dit laatste behoort ook toe de plaat uit Rawez.

voetnoot1): Van links naar rechts: De Sterkte met kolom die ze doet waggelen (elders, die ze verbrijzelt, of waarop ze leunt); de Rechtvaardigheid met de heden nog gebruikte kenmerken, de balans en het zwaard; de Matigheid, gietend in een beker den inhoud eener kruik; natuurlijk mengelt ze water met wijn; de Voorzichtigheid met hare gewone attributen, den spiegel en de slang. In het midden, het drie deugdenmerk met devies: Ardet amans.
Omtrent die twee Orvalsche schouwplaten kan men menig artikel citeeren. Plaat hoc Fac et vives, werd beschreven door X. BARBIER DE MONTAULT (Journal de la Société d'archéologie lorraine. 1888, p. 55), volgens de plaat van het kasteel van Louppy-sur-Loison. Montault bemerkte er twee harten (!), waaruit hij vermoedde dat het een huwelijkssymbolum gold; LÉON GERMAIN (Mémoires de la Société d'archéologie lorraine, 1896, p. 323-24) aanziet het als een drie deugden symbolum, alsook L. MAXE-WERLY. L'ornementation du foyer depuis l'époque de la Renaissance (Bulletin archéologique du Comité des travaux historiques, Paris, 1895, p. 492), met figuur van deze plaat. De plaat der zeven deugden werd overgenomen door J.B. SIBENALER. Taques et Plaques de Foyer, etc. (appartenant à l'Institut Archéol. du Luxembourg). Arlon, 1908. (Annales de l'Institut Archéologique du Luxembourg, t. XLIII, pp. 23-25). Verkeerdelijk dacht schr. dat de verbeelding van Prudentia met een spiegel een nieuwigheid zou zijn (ze bestond reeds sedert 1470, zie E. MALE, L'art religieux de la fin du moyen âge en France, Paris, 1922, p. 315), die zou zinspelen op Blosius' (1506-1566) Speculum spirituale en Speculum monachorum.

voetnoot1): Men bemerke de wijzigingen in de symbolen: het Geloof wordt hier verbeeld door een zittend vrouwspersoon, die tevens de H. Kerk kan voorstellen; de Hoop, door een groene bewassen tak; de Liefde, door het H. Sakrament.

voetnoot2): ANTONIUS HIERAT, opvolger van den welbekenden uitgever Gymnicus III, met wiens weduwe hij trouwde, was drukker te Keulen van 1597 tot 1627; zijn zonen ANTONIUS en ARNOLDUS HIERAT volgden hun vader op in 1627, te zamen met hun halven broeder JOANNES GYMNICUS IV, Cfr. Die Koelner Buechermarken bis Anfang des XVII. Jahrhunderts. Herausgegeben von Paul Heitz mit Nachrichten ueber die Drucker von D^r Otto Zaretzky. Strassburg, 1898, in-folio, waar nochtans geen enkele der Hierat's merken voorkomt.
Het HIERAT'S zeven deugden merk, h. 153 mm., br. 144 mm., laten wij onbeschreven daar de drie deugden daarin nooit alleen voorkomen; zoo ook, de talrijke drukkersmerken waar slechts de eene of andere der drie deugden te vinden is (cfr. zulke merken in ED. TODA Y GUELL Bibliografia Espanyola d'Italia, Castell de Sant Miquel d'Escornalbou, 1931, t. V, pp. 189, 233, 263, 275). Als zeer eigenaardig vermelden wij, nochtans, het merk van CHRISTIAN KIRCHNER uit Leipzig, waar FIDES en CHARITAS rechts en links staande een kerk (Kirche) bekronen; het devies luidt: Firmissima Dei Protectio est mea, per Fidem et Caritatem Coronatio. Op: Novum Testamentum graecum. Lipsiae, Impensis Christiani Kirchneri. Typis Johannis Wittigau. MDCLVII, in-folio.

voetnoot2): ANTONIUS HIERAT, opvolger van den welbekenden uitgever Gymnicus III, met wiens weduwe hij trouwde, was drukker te Keulen van 1597 tot 1627; zijn zonen ANTONIUS en ARNOLDUS HIERAT volgden hun vader op in 1627, te zamen met hun halven broeder JOANNES GYMNICUS IV, Cfr. Die Koelner Buechermarken bis Anfang des XVII. Jahrhunderts. Herausgegeben von Paul Heitz mit Nachrichten ueber die Drucker von D^r Otto Zaretzky. Strassburg, 1898, in-folio, waar nochtans geen enkele der Hierat's merken voorkomt.
Het HIERAT'S zeven deugden merk, h. 153 mm., br. 144 mm., laten wij onbeschreven daar de drie deugden daarin nooit alleen voorkomen; zoo ook, de talrijke drukkersmerken waar slechts de eene of andere der drie deugden te vinden is (cfr. zulke merken in ED. TODA Y GUELL Bibliografia Espanyola d'Italia, Castell de Sant Miquel d'Escornalbou, 1931, t. V, pp. 189, 233, 263, 275). Als zeer eigenaardig vermelden wij, nochtans, het merk van CHRISTIAN KIRCHNER uit Leipzig, waar FIDES en CHARITAS rechts en links staande een kerk (Kirche) bekronen; het devies luidt: Firmissima Dei Protectio est mea, per Fidem et Caritatem Coronatio. Op: Novum Testamentum graecum. Lipsiae, Impensis Christiani Kirchneri. Typis Johannis Wittigau. MDCLVII, in-folio.

voetnoot1): Cfr. Over zulke banden, IB-Spes-banden genoemd, (PR. VERHEYDEN). Catalogus V. Boekbanden. Afdeeling der Oud-Vlaamsche Kunst. WERELDTENTOONSTELLING ANTWERPEN 1930, blz. 129-137.

voetnoot2): Daarmede houden geen rekening: 1. Bibliotheca Belgica, Marques typographiques, Bruxelles, E.H. Fricx, n^o 1, XVIII^e s., waar het vignet verkeerd als merk wordt opgegeven. - 2. Het royaal uitgegeven in-foliowerk: Printers' Mottoes. A collection of sentiments taken from titlepages and colophons of books issued by Printers and Publishers, Booksellers, Artists and Patrons from the 15 th. century to the present. Compiled and Edited by Bella C. Landauer, New York, Privately Printed MCMXXVII, in-folio. Hier wordt het devies Ardet fides ten onrechte toegeschreven aan Frick (sic) E.H. Brusselle, 1716, aan Broncart, J. Fr. Liége, 1698 en anderen.

voetnoot3): Een gelijksoortig adres van STREEL komt voor op een Mechelschen druk van GISBERTUS LINTS, Manuale Pastorum (1680). (Cfr. Collectanea Mechliniensia, 1934, blz. 61). Hier staat het adres van Streel voorop, alsof hij de drukker zoude zijn, terwijl het boek zelf het klaar bewijs levert dat het een Mechelsche druk is.
Hier hebben wij dus twee gevallen van adressen waar de Luiksche drukker STREEL mede gemoeid is. Waarom? Alleen om aan de Leuvensche en Mechelsche drukkers toe te laten zonder censuur noch privilegie te verschijnen, daar Luik buiten de landsgrenzen lag.

voetnoot1): Acht en zestig werden beschreven, toebehoorende aan 25 drukkers.

voetnoot1): INDEELING. - 1. De steden. - 2. De namen der drukkers met de beschrijving hunner vignetten, in chronologische orde. - 3. De titelopgaven der boeken waarop men de vignetten vindt.

voetnoot2): CHARLES SAVREUX, libraire et imprimeur ordinaire du Roi et imprimeur de l'Eglise de Paris. Au Parvis Notre Dame (1654-1669); als Jansenistische drukker, werd driemaal in gevangenis opgesloten; den 2 Februari 1655, wegens den verkoop van ‘Les Provinciales’, in 1666 en 1668; verongelukte op weg naar Port-Royal des Champs en stierf den 22 September 1669 in dit klooster, aan hetwelk hij een overgroot fortuin overliet. Zijn Weduwe zette de zaak voort tot in 1672. De voornaamste drukkers der tegenpartij, de Paters Jesuieten, waren de Cramoisy's: deze gingen in bankroet en lieten een te kort van 300.000 pond.

voetnoot3): Charles (Karolus) Audran, graveur, Parijs 1594-1674.

voetnoot3): Charles (Karolus) Audran, graveur, Parijs 1594-1674.

voetnoot1): GUILLAUME I DESPREZ. Libraire (1654-1686). Imprimeur ordinaire du Roi (1686-1708). Rue Saint-Jacques, à Saint-Prosper; via Jacobaea, sub signo D. Prosperi (1651-1672). Au pied de la Tour de Nostre-Dame, du costé de l'Archevesché, aux trois Vertus, (1672-1678). En la Boutique de Charles Savreux, au pied de la Tour de Nostre-Dame, du costé de l'Archevesché, 1674. - Rue Saint-Jacques à Saint-Prosper et aux trois Vertus au-dessus des Mathurins; via Jacobaea sub signo S. Prosperi et trium Virtutum (1679-1708).

voetnoot1): GUILLAUME DESPREZ II (1708-1743). Imprimeur et libraire ordinaire du Roy, ruë Saint Jacque, à S. Prosper et aux trois Vertus, vis-à-vis la porte du Cloistre des Mathurins. - JEAN DESESSARTZ, boekverkooper, geassocieerd met Guillaume II.

voetnoot2): Werd tot schouwplaat in ijzer gegoten te Orval. (cfr blz. 46).

voetnoot1): PIERRE GUILLAUME CAVELIER, libraire, ruë S. Jacque, au Lis d'Argent, was schoonzoon van GUILLAUME DESPREZ II.

voetnoot1): GUILLAUME NICOLAS DESPREZ, imprimeur et libraire ordinaire du Roy (1743-1790) et du clergé (1747-1789). Adres van Guillaume II en bovendien au coin de la rue des Noyers.

voetnoot2): Antoine-Nicolas Caron, houtsnijder (Amiens, 1719-1768), leerling van J.-M. Papillon.

voetnoot3): JEAN AUDRAN, graveur (Lyon 1667, - Parijs 1756).

voetnoot1): Cfr. G. LEPREUX, Gallia Typographica, I. 205-206: ‘contrefaçon de la traduction de la Bible de Lemaistre de Sacy, imprimée à Liége par Jean-François Broncart et introduite dans Paris par une veuve Crochet, son fils, l'abbé Crochet et un certain abbé Le Roy, au moyen d'expédients qui font rêver aux exploits des chevaliers d'industrie ou des suppôts du crime’.

voetnoot2): JEAN-MICHEL PAPILLON, houtsnijder (Parijs 1698-1776), schrijver van het boek: Traité historique et pratique de la gravure sur bois, Paris, 1766, 2d. in-8^o.

voetnoot1): GASPARD MIGEOT (Bergen, 20 April 1630 - 22 April 1703), eerst leerjongen bij CHARLES SAVREUX te Parijs, werd drukker te Bergen bij octrooi van 7 December 1663, woonde er rue de la Chaussée, à l'enseigne des trois Vertus, en later rue des Clercs. Cfr. H. ROUSSELLE, Bibliographie Montoise, Mons 1858, pp. 325-338. Van Migeot's drukkersmerk wordt hier niet gesproken.

voetnoot1): ARNOLD HOUBRAKEN (Dordrecht, 1660 - Amsterdam, 1719), schilder, graveur en kunstschrijver. - WOUTER (niet Willem) JONCKMAN of JONGMAN, Nederlandsche graveur, werkte van ± 1712 tot ± 1744.

voetnoot1): EUGÈNE-HENRY FRICX, drukker-boekverkooper, opvolger van Jan Mommaert. Derrière l'hôtel de ville, à l'enseigne de l'Imprimerie (1670-1687). Imprimeur du Roy, vanaf 1689. Retro curiam, e regione Fontis Mariani (1675) (geen nieuw adres, zooals A. VINCENT, Les Fricx, Brux,. 1918, het denkt; bij Mommaert vinden wij in 1589, teghen over de blauw Fonteyne). Rue de la Madeleine, vis à vis l'Eglise de la Madeleine (1688 - ± 1730, niet 1691, gelijk bij A. Vincent).

voetnoot1): Cfr omtrent die uitgaven van t' Serstevens, ons artikel in Collectanea Mechliniensia, te verschijnen in Januari 1935.

voetnoot1): Cfr omtrent De Nederlandsche vertalingen van Royaumont's Bijbel, ons artikel in Het Boek, 1934.

voetnoot2): Uit het weervinden bij P.J. Lemmens van merken vroeger door J. Léonard en E.H. Fricx gebruikt, kan men besluiten dat Lemmens minstens gedeeltelijk hun materieel overnam.

voetnoot1): GUILLAUME DU VIVIER of DUVIVIER (XVII^e e. - † 1743) graveur. Het bijgevoegd fe(cit) duidt alleen aan dat hij het cliché namaakte, niet dat hij het teekende. De uitvinder ervan was Jean Audran. Zie hier boven: Parijs, Guillaume Nicolas Desprez III, vignet n^o 2 en de nota aldaar. De cliché's van de volgende figuren werden ons welwillend in bruikleen toegezonden: Fig. 8 en 9 door het Institut archéologique du Luxembourg, te Aarlen; fig. 1 door het Bestuur van de Bibliotheca Belgica, te Brussel; fig. 3 en 4 door den heer M. Plée, boekhandelaar, te Parijs; fig. 10 door de firma Dierickx-Beke Zonen, drukkers, te Mechelen. Het is ons een aangename plicht, den heer M. Plée en de voornoemde instellingen hier onzen besten dank te betuigen.

Vorige Volgende