De Gulden Passer. Jaargang 10

[p. 41]

Over Roland van den Dorpe en het ‘vocabulaer’, door hem gedrukt.

In zijne geschiedkundige aanteekeningen, alfabetisch gerangschikt, over de Antwerpsche boekdrukkers en uitgevers, leert ons een ervaren bibliograaf nagenoeg het volgende over den drukker, hierboven vermeld:

‘Het is niet met zekerheid te zeggen of deze drukker reeds vóór 1497 werkzaam is geweest... Zijn eerste werk, Die alder excellenste Cronyke van Brabant, draagt het jaartal 1497 en is voorzien van zijn merk, verbeeldende den ridder Roeland blazende op zijnen hoorn.

De loopbaan van dezen meester is niet van langen duur geweest: hij stierf omstreeks het jaar 1500. De drukken, van zijn pers verschenen, mogen op een twaalftal geschat worden. Hij woonde eerst in de Huydevettersstraat, bi onser vrouwen broeders, later tot aan zijnen dood Aen d'ysere waghe. Zijn weduwe zette de zaak voort zonder er de minste verandering aan te brengen... Zij drukte reeds in 1501 een werkje waarmede zij de nagedachtenis van haren afgestorven echtgenoot vereerde: Een seer salich... boecxken... Gheprent aen dyseren wage, bi die wed. Rolants van den Dorpe saliger gedachten, anno 1501’.¹⁾.

Dit zijn de biographische gegevens, door den Antwerpschen bibliothecaris medegedeeld, terwijl men, betreffende den stijl van zijne houtgravures, enkele bijzonderheden kan aantreffen in het prachtwerk van A.J.J. Delen, den gezaghebbenden geschiedschrijver van de Vlaamsche graveerkunst²⁾.

Vergeefs zal men elders meer zoeken, b.v. in de geleerde verhandeling van Polain over de beteekenis van Antwerpen in de ontwikkeling der Nederlandsche boekdrukkunst gedurende de vijf-

1) FR. OLTHOFF, De Boekdrukkers, boekverkoopers en uitgevers in Antwerpen, bl. 26-27. Antwerpen, 1891. - Cf. F.A.G. CAMPBELL, Annales de la typographie néerlandaise au XV^e siècle, n^os 508, 510, 772, 876, 1326, 1705, 1773 en 1785, ofwel de opsomming der verschillende drukwerken, bl. 541-42.

2) A.J.J. DELEN, Histoire de la gravure dans les anciens Pays-Bas... I, bl. 102. Parijs-Brussel, 1924.

[p. 42]

R. van den Dorpe
Eerste drukkersmerk.

[p. 43]

tiende eeuw, in Den Gulden Passer verschenen. Twee datums, een titel en een drukkersmerk: zoo kan men het zevenregelige levensbericht samenvatten, hem aldaar gewijd¹⁾. En wijl over Roland van den Dorpe tot nog toe geen enkele monographie verscheen, staat zijn naam niet eens vermeld in de uiterst nuttige en prachtig gedocumenteerde verhandeling van R.F. Apers over de historiographie der boekdrukkunst in onze streken²⁾. Deze leemte wordt hier aangevuld, op verzoek van het bestuur van dit tijdschrift en naar aanleiding van de grondige studie, door schrijver dezes aan een gewrocht van den Antwerpschen paladijn-drukker gewijd, namelijk het Vocabulaer, vóór 1501 verschenen. Het zal den lezer dan ook niet verwonderen, indien aan dit Vocabulaer het leeuwenaandeel in deze bescheiden verhandeling wordt geschonken, des te meer wijl er aan biographische bijzonderheden niet veel te verzamelen valt. Wij weten niet eens waar en wanneer Roland van den Dorpe werd geboren. Van het twaalftal wiegedrukken, hem toegeschreven, mogen als meesterwerken geroemd worden, buiten alle chronologische volgorde:

Hier beghint die hystorye vander destrucyen van Troyen... met negentien houtsneden versierd, waaronder elf verschillende, de acht andere zijnde een repliek of herhaling³⁾. Het eenig exemplaar - een prachtstuk - der Destructie van Troyen, door Roland van den Dorpe gedrukt, is nu in bezit van M^r L. Willems, te Gent, zooals reeds door onzen betreurden vriend, Em. H. Van Heurck, in zijn jongste werk werd medegedeeld⁴⁾. In een verhandeling, voor de Koninklijke Vlaamsche Academie bestemd, zal de gelukkige en

1) M.L. POLAIN, La situation d'Anvers dans l'imprimerie des Pays-Bas au XV^e siècle, in De(n) Gulden Passer-Le Compas d'Or, N.R. V (1927) bl. 248.

2) R.F. APERS, De huidige stand van de studie der geschiedenis van de boekdrukkunst in België, in het voormelde Bulletijn der Antwerpsche Bibliophilen, N.R. IX (1931) bl. 1-32.

3) Over de letterkundige behandeling van het Trojaansch thema, zie o.a. W. GREIF, Die mittelalterlichen Bearbeitungen der Trojanersage, Marburg, 1886 (Ausgaben und Abhandlungen aus dem Gebiete der Romanischen Philologie, LXI). - H.O. SOMMER, The Recuyell of the Historyes of Troye written in French bij Raoul Lefevre, translated and printed by William Caxton, London, 1894. - A. BAYOT, La Légende de Troie à la cour de Bourgogne, Bruges, 1908 (Mélanges publiés par la Société d'Emulation, I), alsook het prachtwerk van G. DOUTREPONT, La littérature française à la cour des ducs de Bourgogne, blz. 173-76, Parijs, 1909.

4) EM.H. VAN HEURCK, Les Livres populaires flamands, bl. 47-50. Antwerpen, 1931.

[p. 44]

geleerde bezitter aantoonen welke de verschillende bronnen geweest zijn van dit merkwaardig boek, ten onrechte bij Campbell onder den naam van Guido de Columna vermeld¹⁾. De beschrijving van den zeldzamen wiegedruk, door Campbell en onlangs door E. Van Heurck gegeven, werd natuurlijk naar het hierboven vermelde exemplaar opgesteld, wijl dit een unicum is, alhoewel Campbell van een ander exemplaar gewaagt. Immers, in zijn Annales, onder nummer 876, treffen wij het volgende aan: ‘Un magnifique exemplaire de cette édition se conserve dans la collection de mon ami, M. Alphonse Willems, à Bruxelles. C'est d'après cet exemplaire, que j'ai pris la description ci-dessus. Un autre a été vendu dans Drugulin Kunst-Auction’...

Zoo leest men ook in den catalogus van de verkooping der bibliotheek Willems (Parijs 1914), onder n^o 424: ‘Campbell ne connaissait que deux exemplaires: celui-ci et un autre qui a été vendu à Leipzig chez Drugulin en 1841’ (sic: lees 1861).

En toch is het exemplaar van M^r L. Willems een unicum, wijl beide berichten valsch zijn. Het was namelijk op de Leipziger auctie dat A. Willems zijn exemplaar aankocht, nu in het bezit van zijn zoon, die het te Parijs terugkocht voor de som van 7900 frank, en het bereidwillig aan wijlen Em.-H. Van Heurck in bruikleen afstond. Even bereidwillig heeft hij mij de voorgaande inlichtingen meegedeeld, waarvoor ik hem hier mijn oprechten dank betuig.

Die alder excellenste Cronyke van Brabant, met eigenaardige houtsneden opgeluisterd en nu uiterst zeldzaam²⁾. Dit veelomvattend - dus tijdroovend - drukwerk is gedagteekend: 1497; daarom wordt dat jaartal algemeen aangenomen als de terminus a quo van 's mans typographische bedrijvigheid. Wegens het belang van dit omvangrijk drukwerk, met zijn prachtige illustraties, einde Februari 1497 voltooid, mag men gerust aannemen, dat hij reeds in 1496 als drukker werkzaam was. Met evenveel gewisheid kan men bevestigen, dat zijne voortbrengselen niet meer tot het jaar 1501 behooren, alhoewel wij zijn sterfdag niet met zekerheid kennen. Immers zijne weduwe, die de zaken voortzette, voltooide in

1) CAMPBELL, op. cit., bl. 242-43, onder n^o 876: ‘Guido de COLUMNA. Historia destructionis Trojae’.

2) Cf. J.W. HOLTROP, Monuments typographiques des Pays-Bas au XV^e siècle, bl. 104, 's-Gravenhage, 1868. - Zie de beschrijving van dezen prachtigen wiegedruk bij CAMPBELL, op. cit., bl. 139-40, onder n^o 508.

[p. *1]

R. van den Dorpe.
Titelblad van het Vocabulaer.

[p. 45]

1501, onder haren naam - bi die wed. Rolants van den Dorpe saliger gedachten - twee werkjes waarvan het eene reeds in de maand Mei, het ander den 4ⁿ September 1501 van de pers kwam¹⁾. Men mag dan ook met eenige zekerheid veronderstellen, dat de boekdrukken, door Roland van den Dorpe zelf bezorgd, vóór 1501 werden gedrukt. Dit is dus ook het geval voor het allerinteressant werkje, het Vocabulaer, door hemzelf uitgegeven, zooals blijkt uit het explicit, alwaar de drukker verklaart:

Gheprent Thantwerpen bi my roland van den dorpe wonende aen dyzeren waghe.

De tweetalige titel van het Vocabulaer luidt als volgt:

Vocabulair pour aprendre Romain et flameng.
Vocabulaer om te leeren Walsch ende Vlaemsch.

Van dit zeldzaam werkje is ons een enkel exemplaar bekend, hoogstwaarschijnlijk een unicum, in de reserve der Bibliothèque Mazarine, te Parijs, onder nummer 10204 bewaard²⁾. Voor het eerst werd de aandacht der geleerden er op gevestigd door Ch. Beaulieux, in zijne zaakrijke bijdrage tot de Mélanges, den onovertroffen schrijver van het reuzenwerk over de geschiedenis der Fransche taal aangeboden³⁾. Het werd daarna breedvoerig bestudeerd door den Hollandschen hoogleeraar K.J. Riemens, hoofdzakelijk wat den Romaanschen tekst betreft⁴⁾; eindelijk ook besproken door den Luiker professor R. Verdeyen, in zijne alomvattende Inleiding

1) W. NIJHOFF, L'art typographique dans les Pays-Bas, II, bl. 5. 's-Gravenhage, 1926.

2) Dit kostbaar werkje, vóór 1501 gedrukt, wordt niet vermeld in den lijvigen Catalogus der ‘Mazarijnsche’ wiegedrukken, alhoewel er, onder de gedagteekende boeken, een ander van 25 December 1500 voorkomt. Zie P. MARAIS en A. DUFRESNE DE SAINT-LEON, Catalogue des incunables de la Bibliothèque Mazarine. Parijs, 1893 en 1898.

3) CH. BEAULIEUX, Liste des dictionnaires, lexiques et vocabulaires français antérieurs au Thrésor de Nicot, in de Mélanges F. Brunot, bl. 371. Parijs, 1904.

4) K.J. RIEMENS, Etude sur le texte français du ‘Livre des Mestiers’, livre scolaire français-flamand du XV^e siècle, bl. 25-29. Parijs, 1924. Om dit academisch proefschrift, dat meer bevat dan zijn titel laat veronderstellen, naar waarde te schatten, verwijs ik den weetgierigen lezer naar mijn recensie in de Revue belge de Philologie et d'Histoire, III (1924), pp. 628-32.

[p. 46]

tot de Colloquia van Fickaert, door hem voor de Antwerpsche Bibliophilen heruitgegeven¹⁾.

De perkamenten band, met nummer 10204 ter Mazarijnsche Bibliotheek bestempeld, bevat het Vocabulaer, door Roland van den Dorpe gedrukt, en daarachter het Verder de colloques recreatifs, door Gomes van Triere opgesteld en bij Zacharias Heyns, te Zwolle, in 1605 gedrukt²⁾. Het Vocabulaer bestaat uit 42 bladen, klein in 4^o; de tekst is met 'n mooie Gothische letter gedrukt. Onder den tweetaligen tekst treft men, op de laatste bladzijde, de vermelding aan, hierboven reeds aangehaald, waaronder de drukker zich kenbaar maakt, terwijl verso het merk van den Antwerpschen meester staat afgebeeld, zinspelend op zijne homonymie, wat voornaam betreft, met den held van Roncesvalles. Alhoewel dit merk zoo wat overal staat afgebeeld³⁾, mocht de reproductie er van ook hier niet ontbreken. Op het titelblad prijkt de banale voorstelling van den scriba of schrijver, hier volledigheidshalve gereproduceerd.

We kunnen niet met volstrekte zekerheid vaststellen, wie de opsteller of bewerker was van het Vocabulaer. Op oorspronkelijkheid kan hij echter geen aanspraak maken, want zijn tweetalig handboekje is een getrouwe weergave van het werkje, door een onbekenden Brugschen schoolmeester in de 14^de eeuw ontworpen en door hem Le Livre des Mestiers of de Bouc vanden ambachten genoemd, wegens de overwegende rol welke daarin gespeeld werd door de verschillende ambachten, in Vlaanderen, meer in het bijzonder te Brugge, uitgeoefend. Dit Brugsch karakter vindt men weer, scherp omlijnd, in de Engelsche navolging van het Brugsche prototype, de Tres bonne doctrine pour aprendre briefment fran-

1) Colloquia et Dictionariolum septem linguarum, gedrukt door Fickaert te Antwerpen in 1616. Opnieuw uitgegeven door Prof. D^r R. VERDEYEN. Antwerpen 1925 en 1926. Zie vooral I, bl. 17 en 78-81. - Bij W. NIJHOFF en E. KRONENBERG, Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 7540, staat het boekje enkel vermeld in de Derde Aanvulling, door M.E. KRONENBERG, bl. 207 's-Gravenhage, 1930.

2) Voor meer bijzonderheden over het werkje van Gomes van Triere raadplege men K.J. RIEMENS, Esquisse historique de l'enseignement du français en Hollande du XVI^e au XIX^e sièele: Repertorium, n^r 115. Leiden 1919.

3) Cf. HOLTROP, op. cit. plaat 72; OLTHOFF, op. cit, bl. 27; F. VAN DER HAEGHEN, Bibliotheca Belgica, CXII; G. VAN HAVRE, Marques typographiques des imprimeurs et libraires anversois, I, bl. 143 Antwerpen, 1883; A.J.J. DELEN, op. laud. plaat XIV, 2, enz.

[p. *3]

R. van den Dorpe.
Specimen van het Vocabulaer (fol. 3 v^o).

[p. 47]

coys et engloys, door William Caxton in 1483 gedrukt, waarvan nog drie exemplaren bestaan en in Engeland zorgvuldig worden bewaard. De tweetalige tekst er van werd in 1900 door H. Bradley uitgegeven, op onvoldoende wijze, zooals elders wordt aangetoond¹⁾; later breedvoerig ontleed door Miss K. Lambley in hare rijk gedocumenteerde verhandeling over de studie van het Fransch in Engeland²⁾. Deze ontleding zou men haast op den druk van Roland van den Dorpe kunnen toepassen, zoo nauw is het verband tusschen de Ryght good lernyng en het Antwerpsch Vocabulaer, wat leemten, varianten en toevoegingen betreft, vergeleken met het eenig overgebleven handschrift van het Brugsche proptotype, in de Bibliothèque Nationale te Parijs bewaard. Hieruit zou men geneigd zijn te besluiten, dat beide drukkers hetzelfde model benuttigden, indien de tekst van het Vocabulaer niet vollediger was dan het Engelsch handboekje. Bij Van den Dorpe vindt men namelijk, in de alfabetische opsomming der ambachtslieden, de namen met de beginletters S en T, alsook een eigenaardige toevoeging der regelen betreffende den dienst vander tafele, te vergelijken met de gelijktijdige manieren, alsmen over tafel sal hantieren, in verzen gesteld, zooals reeds blijkt uit den titel, te Antwerpen circa 1510 gedrukt en voor enkele jaren heruitgegeven³⁾. De tekst van D (of Van den Dorpe) is dus vollediger dan die van C (of Caxton), hetgeen duidelijk aantoont, dat D een ander model benuttigde dan C, terwijl de talrijke, haast letterlijk overeenkomende plaatsen bewijzen dat deze twee modellen onder elkaar nauw verwant waren, en van eenzelfden oertekst, het Brugsche prototype, afstammen. Misschien heeft onze Antwerpenaar zelfs een exemplaar van Caxton's

1) Zie de Inleiding van mijne uitgave: Het Brugsche ‘Livre des Mestiers’ en zijn navolgingen, bl. 36-40. Brugge, 1931.

2) K. LAMBLEY, The teaching and cultivation of the French language in England, bl. 42-46. Manchester, 1920. (Publications of the University of Manchester: French Series, III).

3) J.A. GORIS, Wellevendheid aan tafel in de XV^e eeuw naar een Antwerpschen vroegdruk, in Den Gulden Passer, N.R. V (1927) bl. 32-43. - Schrijver opent zijn Inleiding, even aantrekkelijk als leerrijk, met volgend citaat, door hem aan Louis XV toegeschreven: ‘Ces bons Flamands, il faut que cela mange’. Mag ik in 't voorbijgaan er op wijzen, dat dit gezegde voorkomt in de Légende des Siècles, alwaar het door V. Hugo, in ‘Aymerillot’, Karel den Groote wordt in den mond gelegd?

[p. 48]

handboekje onder oogen gehad¹⁾. Wanneer men D met de twee vroegere handboekjes vergelijkt, bemerkt men er al ras een neiging, om de taal te moderniseeren, zoowel wat het Vlaamsch, als wat het Fransch aangaat. Dit is voor den taalkundige een reden te meer, om zich tot een vergelijkende studie te laten lokken. Jammer echter, werd het Vocabulaer tot nog toe niet herdrukt. Het zal me wel toegelaten zijn, aan 't slot van dit artikel, er op te wijzen, dat onlangs in deze leemte werd voorzien. De meesters boekdrukkers van Brugge, stichters van het ‘Jan Brito's gild’, stelden me in staat de vier oudste tweetalige teksten, met de noodige Inleiding voorzien, uit te geven. Ik veroorloof me naar deze uitgave te verwijzen, om het fragmentarisch karakter van deze schets te verontschuldigen en aan te vullen.

Een laatste woord moge hier nog gewijd worden aan Roland van den Dorpe's opvolger, den Hollander Jan van Doesborgh, wiens typographische werkzaamheid op meesterlijke wijze werd onderzocht door een Engelschen bibliograaf in een monographie, welke terecht als een model wordt geroemd²⁾. Enkele bijzonderheden treft men er in aan over Roland van den Dorpe, wijl Jan van Doesborgh hem niet alleen zijn typographisch materieel, doch ook

1) Ik denk hier aan een eigenaardige variante, door onzen Antwerpenaar aangebracht. Caxton sprak ergens (bl. 44) van een meisje: Cristiene, la fylle’, welke hij in 't Engelsch ‘the doughter’ noemt, in plaats van ‘the girl’ (d.i. the girl of the town). Deze beklaagt zich over den slotmaker ‘pour ce qu'il nye d'un enfant qu'il gaigna’. In den Antwerpschen druk treedt ook een ‘fille-mère’ beschuldigdend op, in de hoop dat de betichte ‘van gemeynten sall erff maecken’, zooals het in een Loonsch bescheid heel deftig wordt uitgedrukt. Bij Van den Dorpe wordt zij echter als l'anglaise bestempeld. - Ook de toevoeging, onder de kaassoorten (fol. 10 v^o) van den Thienschen kaas of ‘fromage de Thienen’, mag aan den uitgever worden toegeschreven.

2) R. PROCTOR, Jan van Doesborgh, printer at Antwerp. An essay in bibliography. London, 1894. - Verdere bibliographische gegevens bij R.F. APERS, art. laud., in De(n) Gulden Passer, 1931, bl. 13, n. 6 (met een vergissing om te beginnen, want in Biographie Nationale XI, kol. 642-45 is veel over G. Leeu, maar niets over J.v.D. te vinden). Zie de lijst van zijne drukwerken, welke 28 nummers omvat, bij W. NIJHOFF en M.E. KRONENBERG, Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540, bl. 799 's-Gravenhage, 1919. - De blokken, door Roland van den Dorpe gebezigd om zijn Cronike van 1497 te illustreeren, werden later benuttigd door Hendrik Eckert van Hombergh in zijn uitgave van 1512 en, na hem, door Jan van Doesborg voor zijn Cronike van Brabant (1518 en 1530).

[p. 49]

zijn drukkersmerk en later zijn houtblokken ontleende¹⁾. Waarschijnlijk vestigde hij zich zelfs in het atelier, waar vroeger Roland van den Dorpe en zijn weduwe werkzaam waren. Immers de vermelding Aen dyseren waghe, hierboven aangehaald, vindt men in het colophon van verscheidene drukwerken, door Jan van Doesborgh bezorgd, en waarvan enkele slechts een ‘repliek’ waren van 't werk zijns voorgangers²⁾. Hoe onze Jan het merk van Roland van den Dorpe veranderde en naamloos maakte, alvorens het zich toe te eigenen, wordt door Proctor zorgvuldig beschreven en met reproducties gestaafd, wat het eerste drukkersmerk, hierboven afgebeeld, betreft, alwaar de naam uit de banderol en de bijl uit het wapenschild verdwenen³⁾. Minder precies wordt de betrekking tusschen de twee drukkers bepaald, aangaande het tweede merk, door Jan van Doesborgh gebezigd. Hiervan getuigt Proctor, in vrij algemeene bewoordingen, dat dit merk ook aan dat van Roland van den Dorpe herinnert, doch in 't kleiner en minder artistieke. Men kan hier gerust bevestigender optreden en verzekeren, dat het tweede merk van Jan van Doesborgh niets anders is dan het kleiner merk van Roland van den Dorpe, ook door zijne weduwe gebruikt⁴⁾. Deze volstrekte identiteit kan door iedereen zonder moeite worden vastgesteld, dank aan het prachtwerk van W. Nijhoff over typographische kunst te onzent⁵⁾.

1) ‘The books which are at present the earliest known productions of his press shew us that he succeeded to the business of Roelant van den Dorpe, who died in 1500. His widow carried on the business for some, but seamingly only a short, time, for no books are known printed by her after 1501; but at some time previous to 1508, we find the devices used by Roelant vanden Dorpe and his widow in Jan van Doesborgh's possession, as well as his type and (at a later period) his woodcuts’. PROCTOR, op. cit., bl. 5.

2) Jan van Doesborgh drukte, na en naar Roland vanden Dorpe, een Destructie van Troyen en een Cronike van Brabant.

3) ‘Before being used by Jan van Doesborgh, the cut was altered; the name was erased from the label, and the axe from the right hand shield, not so completely, however, but that a vestige of both handle and blade is discernible’. PROCTOR, op. laud., bl. 10.

4) Dit merk staat afgebeeld, tot tweemaal toe, in de Histoire du Livre et de l'imprimerie en Belgique, II, bl. 114; III, bl. 60. Brussel, 1924 en 1930.

5) W. NIJHOFF, L'Art typographique dans les Pays-Bas (1500-40). 's-Gravenhage en Leipzig: afl. 26-29, plaat 12 (merk van de weduwe R. van den Dorpe); afl. 30-33, plaat 1 (merk van Jan van Doesborgh, 1506).