De Gulden Passer. Jaargang 9

[p. 75]

De bibliographie in de geschiedenis der natuurlijke wetenschappen.

De geschiedenis der wetenschappen is het wortelstelsel van den boom; zij dringt diep in het verleden en geeft ons de uitlegging waarom de ontdekkingen werden gedaan. Boven den grond, boven de wortels, ontwikkelen zich dan de takken, de bladen, de bloemen en de vruchten; uit het materiaal door de vroegere beoefenaren der wetenschappen gevonden, opgemaakt en vereenigd, komen nieuwe producten, nieuwe toestellen, nieuwe methoden, nieuwe theorieën te voorschijn. De geschiedenis der wetenschappen is voor de wetenschappelijke studie en voor het wetenschappelijk onderzoek een onmisbare hulp en volledigt den wetenschappelijken geest.

De geschiedenis der wetenschappen verwekt ook een gunstige optimistische mentaliteit. Als wij ons ideaal niet kunnen bereiken en ontmoedigd zijn, is het dikwijls nuttig een gezonde vergelijking te maken tusschen de voorwaarden waarin wij leven en deze waarin groote mannen de wonderbare smart van de bovenmenschelijke inspanningen hebben geleden, die hen boven den gewonen man hebben verheven: Weber en Chopin die zoo droevig stierven, Schumann die krankzinnig werd, Mozart die zonder familie noch vriend in het gemeenschappelijk graf werd geworpen. Beethoven wiens oogen zooveel voor anderen hadden geweend. Bernard Palissy, de vader van de pottenbakkerskunst, stierf in de diepste ellende na in de Bastille opgesloten geweest te zijn. Scheele, na een aantal chemische verbindingen afgezonderd en ontdekt te hebben, stierf arm, zonder ooit een duidelijk begrip van de waarde van zijn geest gekregen te hebben, zonder zelfs het eerekruis dat hem bestemd was en door een dwazen minister aan een naamgenoot werd gezonden, ontvangen te hebben. Leblanc die het sodabedrijf had geschapen en door invloedrijke menschen werd verlaten, pleegde zelfmoord. Priestley, de ontdekker van de zuurstof, het ammoniak, het zoutzuur, was verplicht uit zijn huis en zijn laboratorium van Birmingham naar Noord Amerika te vluchten, om na het plunderen van zijn vermogen zelf niet vermoord te worden. Lavoisier en Bailly werden op het schavot van het leven beroofd; de geniale Pasteur,

[p. 76]

die tijd vond om te werken, en geen om aan politieke kuiperijen te doen, zag tegen hem ikzuchtige nijveraars, doctrinaire medici opdagen, en door een aantal leden der Fransche kamer werd hem het toekennen van een nationaal pensioen betwist, hij die den Franschen landbouw van een jaarlijksch verlies van 25 millioen had kunnen redden.

Hoe komt het dat in de bedrijven van het vloeibaar maken der gassen, van de benzolderivaten en van de electrochemie de naam van Faraday bijna onbekend blijft, dat zijn portret of zijn borstbeeld overal afwezig zijn, - dat het koolgasbedrijf nooit Minkelers noemt, - dat op bloemenfeesten te Gent de tuinbouwkundigen en de liefhebbers den genialen Hugo de Vries niet kennen die op zijn proeftuin de middelen heeft ontdekt om die wonderen te scheppen, en wien de nieuw verkregene planten werden gestolen, zoodanig dat hij verplicht was zijne proeven met wilde planten voort te zetten? Wie weet dat Carlisle en Nicholson het water door den electrischen stroom hebben kunnen ontbinden en aldus twee belangrijke gassen, de waterstof en de zuurstof hebben kunnen afzonderen? Davy verloor bij zijne opzoekingen over de alkalimetalen en het koolmonoxyde zijne gezondheid. Weet men dat Chevreul ons de stearinekaars heeft geschonken? Weet de ikzuchtige genieter voor wien smakelijke spijzen, bedwelmende dranken en lekkere sigaren onmisbare zaken zijn, dat Liebig en Wöhler de landbouwchemie hebben doen ontstaan? Toen ik in Januari laatstleden een nummer van Panorama kocht, vroeg mij de dame die mij het bundel toereikte of Marie Curie-Sklodowska soms geen groote actrice was, en onlangs kon ik vaststellen dat de meeste brouwers van Brussel en gordelgemeenten niet eens wisten van een van Helmont die voor de eerste maal de gisting bestudeerde, en zelfs over het bestaan van een Helmont's standbeeld dicht bij de Beurs, gansch onwetend zijn.

De oorlog, die mijne stad van de wereld gedurende 4 groote jaren afzonderde, waardoor ik geen enkel nummer van een wetenschappelijk tijdschrift nog bekomen kon, bracht mij dichter bij de oude boeken, mijn eigene verzameling en bij de Universiteitsbibliotheek. Ik verzamelde de volledige bibliographie van den scheikundige Lavoisier en van dien anderen grooten chemicus Louis Pasteur die de microbenleer stichtte; die volledige bibliographie over Lavoisier bezit ik nog in handschrift en werd

[p. 77]

door mij meer dan eens geraadpleegd; de volledige bibliographie van Pasteur¹⁾ kon ik, door een gelukkig toeval, in het licht brengen, en ik mag gerust zeggen dat dit werk diensten heeft bewezen. Een volledige uitgave der mededeelingen van Lavoisier²⁾ werd echter tusschen 1864 en 1893 door de Fransche regeering uitgegeven, en sedert 1922 wordt de volledige uitgave van Pasteur's³⁾ werken door diens kleinzoon bezorgd.

Uit de handelingen van de academieën van Londen, Parijs en Berlijn, tot op het tijdstip van Lavoisier, verzamelde ik een aantal inlichtingen over de kwantitatieve verkalking der elementen. Lavoisier wordt gewoonlijk beschouwd als de stichter van de chemie met de balans: maar vóór zijn tijd zegt Gaston Le Doux⁴⁾ (ca 1530 † ca 1600) dat het tin door de verbranding van gewicht verhoogt: ‘mais l'estain seul augmente de poids par sa calcination, ce qu'il est bon de ne pas ignorer’. Eck von Sulzbach⁵⁾ (XV^e eeuw) vindt dat het kwikzilver van gewicht verhoogt door een voldoende verwarming; hetzelfde wordt vastgesteld door Cardanus⁶⁾ (1501 † 1576) voor het lood, door Scaliger⁷⁾ (1484 † 1558) ook voor het lood, door Jean Rey⁸⁾ († 1645) voor het lood en voor het tin. Deze vaststellingen zijn met zulke zekerheid gedaan dat Jean Rey schrijft: ‘Je reponds et soustiens glorieusement que ce surcroit de poids vient de l'air’.

Door zulke vaststellingen wordt de waarde van Lavoisier niet verminderd, wel integendeel. De proefondervindelijke methode van Lavoisier hebben aan de geschiedenis dit bewijs geleverd dat hij niet alleen de stof kon overmeesteren, maar ook den menschengeest met al de overleveringen, en dat uit een echte warboel van goede resultaten en van misvormde gedachten hij er in gelukte de moderne chemische veronderstellingen uit te spreken.

1) Gand 1922, 122 pp.

2) OEuvres de Lavoisier, 1864 tot 1893, 6 boekdoelen.

3) OÉuvres de Pasteur réunies par Pasteur Vallery-Radot, Paris (Masson), 1922, enz. Het volledig werk zal 7 boekdeelen bedragen.

4) Le Doux, Gaston (gezegd de Claves). Dictionnaire hermétique, accompagné de deux traitéz singuliers et utiles aux curieux de l'art, Paris 1695.

5) Eck von Sulzbach, Paul, Clavis philosophorum 1490, in Theatrum chimicum, IV. pp. 1139-1146.

6) Cardanus, Hieronymus. De rerum subtilitate, 1553.

7) Scaliger, Julius Caesar. Exotericarum exercitationum liber XV de subtilitate ad Hier. Cardanum. Paris 1557, exercitatio n^o 101, sectio 18.

8) Rey Jean. Essays sur la recherche de la cause pour laquelle l'estain et le plomb augmentent de poids quand on les calcine. Bazas, 1630.

[p. 78]

Uit mijne bibliographische opzoekingen gedurende den oorlog kon ik drie werken laten verschijnen:

Contribution à la documentation bibliographique de l'histoire quantitative de la calcination¹⁾.

Les origines de la microbiologie; comment on crée une technique et une science²⁾.

L'oeuvre de Louis Pasteur, liste complète de ses travaux classés et résumés³⁾.

Ik had gehoopt mijne studie over de kwantitatieve verkalking in extenso te kunnen doen verschijnen, in een boekdeel dat ca 500 blz. groot moest zijn en waarin de geschiedenis der chemie een groote hoeveelheid inlichtingen zou gevonden hebben; het boek is niet verschenen, en het handschrift slaapt in vrede, omdat de verslaggever van oordeel was dat zulk uitvoerig werk zonder belang was. Hoe dikwijls heb ik zelf later dat handschrift niet moeten raadplegen!

De geschiedenis neemt aan dat Lavoisier de stichter is van de moderne chemie; maar de bibliographie leert ons dat de eer den stichter der chemie te hebben voortgebracht door verscheidene volkeren wordt betwist. Voor Würtz⁴⁾ ‘la chimie est une science française, elle fut constituée par Lavoisier d'immortelle memoire’; Thorpe⁵⁾ schrijft: ‘chemistry is an English science; its founder was Cavendish, of immortel memory’; en Scott⁶⁾ verklaart: ‘chemistry is a Scottish science, founded by Black of immortal memory’; Backer⁷⁾ vindt het genoeg te zeggen: ‘Het is overbodig dit ook in het Hollandsch te vertalen; men begrijpt wat ik zeggen wil; het was Boerhaave, die het nieuwe tijdperk der wetenschappelijke chemie heeft ingeluid’. Ik zelf in mijne studie over van Helmont⁸⁾ ben zoover gegaan te durven zeggen: ‘Maar als men nagaat al wat van Helmont, die een Belg was, heeft aangeraakt, hij die den naam van voorganger van Lavoisier heeft gekregen, die

1) Memoires Acad. royale Belgique, classe des sciences, 1921, 31 pp.

2) Bull. Inst. sup. fermentations Gand, 1920, 71 pp.

3) In Hommage à la memoire de Louis Pasteur, Gand 1922, 122 pp.

4) Dictionnaire de chimie, 1874, vol. I.

5) Historical chemistry, 1902, p. 97.

6) Presidential address, Journ. Chem. Soc., 1916, 109, p. 340.

7) Oude chemische werktuigen, Groningen 1918, p. 62.

8) Helmontiana I, Kon. VI. Academie, 1929, p. 468.

[p. 79]

de gassen heeft bestudeerd welke later een aantal chemici hebben beroemd gemaakt, zou het ons niet toegelaten zijn, hier in België, te gelooven, ja zelfs tot de vaste overtuiging te komen, dat de chemie een Belgische wetenschap is, die uit een Vlaamsch boek, De Dageraad, is ontstaan’?

In de volledige lijst der werken van Pasteur, in 1922 ter gelegenheid van de honderdste verjaring van Pasteur's geboorte opgesteld, heb ik de volledige titels van zijne 366 verhandelingen, met de nauwkeurige bibliographische aanteekeningen, opgegeven; voor iedere verhandeling geef ik dan een korten inhoud, zoodanig dat een onderzoeker zeer spoedig kan weten met welk doel en met welke uitslagen de opzoekingen werden gedaan.

Op dezelfde wijze heb ik de bibliographie van Julius Mac Leod, mijn leermeester, opgesteld¹⁾, en aan het hoofd van de heerlijke lijst schreef ik: ‘Het schoonste gedenkteeken dat ter herinnering aan een grooten denker kan opgericht worden is zonder twijfel het uitgeven van zijne geschriften in eene reeks boeken, in het bereik van eenieder op eene eereplaats in de studeerkamer gebracht. Een dergelijke uitgave is thans niet mogelijk. Daarom heb ik het nuttig geacht, niet een droge bibliographische lijst op te maken van Mac Leod's werken, doch wel eene lijst met korte aanteekeningen, om aldus als het ware eene kern van een volledige uitgave te vormen. De volgende lijst weze dan ook een symbole: de inhoud van ieder werk laat in een zekeren zin toe den man volgens zijn arbeid naar waarde te schatten. ‘Ik stelde mijn werk op met de meeste zorgen, ik heb bijna al Mac Leod's werken zien ontstaan; en toch werden onnauwkeurigheden ontdekt, namelijk in de lijst der leerboeken der dierkunde te Gent uitgegeven! En toen ik onlangs in de gelegenheid werd gesteld een onuitgegeven handschrift over natuurwetenschap en geschiedenis²⁾ uit te geven, ontdekte ik dat het werk niets te maken had met eene voordracht in 1915 door Mac Leod te Manchester gegeven, en dat de voordracht van Kortrijk in 1902 onuitgegeven was gebleven. Geeft dit niet den indruk dat er het grootste belang bestaat voor eene openbare, eventueel ook eene private

1) In memoriam Dr Julius Mac Leod. Levensschets met bibliographische aanteekeningen door A.J.J. Van de Velde. Jaarb. Kon. Vlaamsche Academie voor 1921.

2) Natuurwetenschap en Geschiedenis, een onuitgegeven handschrift van wijlen Prof. Dr Julius Mac Leod., Versl. en Meded. Kon. Vlaamsche Academie 1929.

[p. 80]

bibliotheek, de volledige reeks werken van een schrijver te bezitten?

Bio-bibliographische opzoekingen heb ik verder gedaan over de werkzaamheid en over de geschriften van Henri Decremps¹⁾, een scheikundige die zijn gansche leven (1746 † ca 1826) een zonderling geleerde was, - van Nicolas Lemery²⁾ (1645 † 1715) die zich beroemd maakte met het uitgeven van zijn ‘Cours de chymie’ en zijn ‘Traité universel des drogues’, - van François Pourfour du Petit³⁾ (1664 † 1741) geneeskundige, anatoom en chemicus, - van Antoni van Leeuwenhoek (1632 † 1723) de stichter van de micrographie⁴⁾, over wien ik een Leeuwenhoekiana, dat in 1933 verschijnt, voorbereid, - Stephanus Blankaart⁵⁾ (1624 † 1703) de baanbrekende medicus, - Cornelis Bontekoe⁶⁾ of Dekker die evenals Blankaart onder den invloed kwam van Descartes, - Petrus Johannes Kasteleyn⁷⁾ (1746 † 1794), apotheker, chemicus, dichter en tooneelschrijver, - Bernard Nieuwentyt⁸⁾ (1654 † 1718), den philosooph-medicus, - den geneeskundige en brouwer Van Lis⁹⁾, den naamloozen schrijver van den volmaakten Bierbrouwer van 1793, - Dodoens, Clusius en De Lobel¹⁰⁾ de drie plantkun-

1) Henri Decremps, ennemi des charlatans, vulgarisateur des sciences et chimiste. Bull. Soc. chim. Belg., 1920, 29, 127-132.

2) L'oeuvre bibliographique de Nicolas Lemery. Ibid., 1921, 30, 153-166.

3) La deuxième des lettres d'un medecin des Hopitaux du Roy à un autre medecin de ses amis, attribuée à François Pourfour du Petit. Janus (Leyde), 1922, 26, 146-215.

4) Antoni van Leeuwenhoek herdacht, Versl. en Meded. Kon. VI. Acad. 1923, 560-581. - De brieven 1 tot 27, ibid. 1922, 323-359. - De brieven 28 tot 52, Ibid. 1922, 645-690. - De brieven 53 tot 75, Ibid. 1922, 1019-1056. - De brieven 76 tot 107, Ibid. 1922, 1093-1132. - De brieven 108 tot 146, Ibid. 1923, 84-116. - De sendbrieven, Ibid. 1923, 350-400. - De 2^e en 3^e Engelsche reeks der brieven, Ibid. 1924, 130-148. - Eenige handschriften der brieven, Ibid. 1924, 285-300. - (met Dr Van Seters). Eenige handschriften, Ibid. 1925, 165-197.

5) Bijdrage tot de studie der werken van Stephanus Blankaart, Versl. en Med. Kon. Vlaamsche Academie 1924, 453-494. - 2^e Bijdrage, Ibid., 1925, 677-697.

6) Bijdrage tot de studie der werken van den geneeskundige Cornelis Bontekoe, Versl, en Med. Kon. Vlaamsche Academie 1925, 84-129:

7) Bijdrage tot de studie der werken van P.J. Kasteleyn, Versl. en Meded. Kon. Vlaamsche Academie, 1926, 109-148.

8) Bijdrage tot de bio-bibliographie van Bernard Nieuwentyt. Versl. en Meded. Kon. Vlaamsche Academie, 1926, 709-718.

9) Van Lis, geneeskundige en brouwer, Versl. en Meded. Kon. Vlaamsche Academie, 1926, 802-807.

10) De Kruidboeken van Dodoens, Clusius en de Lobel, Versl. en Meded. Kon. Vlaamsche Acad. 1927, 13-41.

[p. 81]

digen die ik op verzoek van mijn collega Sabbe bestudeerde, - de geleerden die over het microscoop tot 1800 hebben gewerkt en geschreven¹⁾, - Francesco Redi²⁾ (1626 † 1698) die vóór Pasteur zich tegen de zelfwording uitsprak, - de beide van Helmont³⁾, den vader Joan Baptiste (1577 † 1644) en den zoon Francisco Mercurio, die de scheikunde, de geneeskunde, de wetenschappen in het algemeen op de baan van den vooruitgang hebben gebracht, in een tijd toen de vrijheid van denken, spreken en schrijven niet bestond.

Thans bereid ik twee bibliographieën. eene over de levensmiddelen vóór 1800, en eene over de kruidboeken, ook vóór 1800.

Deze reeds lange reeks bibliographische opzoekingen hebben mij meer dan eens het bewijs gegeven welke talrijke vergissingen in de bibliographische bronnen bestaan. Ik noem alleen ‘De Dageraad’ van J.B. van Helmont waarover de Leidsche uitgave van 1615, die nooit heeft bestaan, bijna regelmatig wordt genoemd⁴⁾, terwijl de bestaande exemplaren van dit werk de jaren 1659 en 1660 dragen. Ik kan aldus hier herhalen wat ik vroeger schreef⁵⁾: Seuls les livres, c'est-à-dire les originaux, qui attendent, sous la vénérable poussière, les mains pour les prendre et les yeux pour les étudier, constituent le matériel véritable d'investigation d'histoire scientifique, tels les appareils et les produits attendant dans les laboratoires les manipulateurs adroits ou maladroits. C'est ce que d'ailleurs ont si bien compris ceux qui ont entrepris de republier les oeuvres des anciens auteurs afin d'en pouvoir plus aisément répandre la lecture et l'étude. Mais ce que je désire surtout faire remarquer c'est le manque de documentation exacte et complète du livre; chaque livre, chaque édition d'un livre devraient avoir une fiche bibliographique complète, - une indication sommaire ne suffit pas -, de manière à pouvoir, dans l'étude détaillée de l'histoire scientifique, permettre facilement les recherches et éviter les confusions’.

1) Bijdrage tot de bibliographische geschiedenis van het microscoop, Versl. en Med. Kon. Vl. Acad.; 1927, 575-611; 1927, 1157-1196; 1928, 691-735 1929, 203-267.

2) Francesco Redi en de zelfwording. Versl. en Med. Kon. Vl. Acad. 1928, 411-428.

3) Helmontiana I. Versl. en Med. Kon. Vl. Acad. 1929, 453: II, ibid. 715; III, ibid.

4) Zie daarover mijn Helmontiana I, Versl. en Med. Kon. VI. Acad. 1929, blz. 470.

5) L'oeuvre bibliographique de Nicolas Lemery, Bull, Soc. Chim. Belg., 1921, 30, 166.

[p. 82]

Wat ik in 1921 schreef is nog heden waar. Ik heb ondertusschen in deze richting eenige wetenschappelijke schrijvers nauwkeurig bestudeerd. Maar er is daarover zeer veel te doen.

Ik besluit met de volgende wenschen:

1^o	Omdat het niet altijd mogelijk is de volledige werken van een onderzoeker opnieuw uit te geven, en omdat deze volledige werken in het bereik van eenieder niet kunnen gebracht worden, is het noodig volledige lijsten van werken met korte aanteekeningen uit te geven, die ik zou noemen de symbolen van de volledige uitgaven. Zulke lijsten zouden een echt wiskundig gedacht geven van de voortbrengselen van een geest, en zijn niet alleen zeer leerzaam, doch ook onmisbare bronnen.
2^o	De bibliographische opgaven moeten vooral met de oorspronkelijke bronnen, niet of zelden met de bestaande bio-bibliographieën uitgevoerd worden; deze laatste kunnen alleen als leidraad, nooit als oorkonden dienen.
3^o	Voor ieder boek, zelfs iedere uitgave van een boek, moet een volledige steekkaart opgesteld worden, die het boek vervangt op de plaatsen waar het boek niet bestaat.

Prof. D^r Alb. J.J. VAN DE VELDE

Gent.