De Gulden Passer. Jaargang 9

[p. 53]

De laatste jaren van den drukker Joos Lambrecht († Gent 1556?).

In de studie, die ik aan de bronnen van Joos Lambrechts' Néderlandsche Spellynghe heb gewijd (voorgedragen op het IX^e Kongres voor Philologie te Leuven en verschenen in de Revue Belge de Philologie et d'Histoire, Deel VII, 1928, n^o 4), heb ik mij voor de levensomstandigheden van Joos Lambrecht vergenoegd te verwijzen naar de bekende biografie van den Gentschen drukker, graveur en schoolmeester door Ferdinand Vander Haeghen in de ‘Biographie Nationale’ (Deel XI, 1890-1891).

Aldaar lezen we het volgende over de laatste jaren van den drukker Joos Lambrecht:

‘Le 8 août 1553, Lambrecht vendit une partie de la propriété où était établie son imprimerie, à Pierre, père de Henri vanden Keere, le typographe.

Il mourut vers 1556, laissant de sa femme, Anne van Sterthem, un fils unique, appelé André, qui fut placé sous la tutelle de son oncle maternel, Josse van Sterthem, chirurgien et maître de la table des pauvres de la paroisse de Saint-Michel.’

Uit deze aanduidingen zou blijken dat Joos Lambrecht te Gent overleed. Dit is echter niet het geval.

Voor de geschiedenis van de Hervorming in Duitschland en in de Nederlanden zijn de ‘Ratsprotokollen’ van Wesel in het Rijnland van groote waarde.

Ze worden bewaard in het ‘Düsseldorfer Staatsarchiv’ en theologen hebben er rijkelijk gebruik van gemaakt.

Het is aan den uitnemenden bibliograaf Ferdinand Vander Haeghen ontgaan - vergeeflijke fout - dat reeds in 1868 Albrecht Wolters in zijn ‘Reformationsgeschichte der Stadt Wesel’ (Bonn, Adolph Marcus, 1868) gewag maakt van Joist Lambrechts, den drukker van een kleinen Lutherschen Catechismus.

Het zou echter tot 1912 duren vooraleer P. Bockmühl van Odenkirchen in het XIII^e Heft der ‘Theologischen Arbeiten’ (Tübingen, J.C.B. Mohr (Paul Siebeck) opnieuw de aandacht zou vestigen

[p. 54]

op de drukkersbedrijvigheid van Joost Lambrecht te Wesel in zijn studie: ‘Wo ist die erste Ausgabe des Werkes von Johannes Anastasius Veluanus:’ Der Leeken Wechwyser ‘im Jahre 1554 gedruckt?’.

Zijn besluit was dat het werk van Johannes Anastasius (Johannes Versteeghen) in het jaar 1554 door Joos Lambrecht te Wesel werd gedrukt.

Wat vinden we over Joos Lambrecht in de ‘Ratsprotokollen’ van Wesel, door P. Bockmühl in voetnota's aangehaald?

1. 9 Januari 1554.

Item Joist Lambrecht angesagt, nyet to drucken, demselben sy dann yrst van eym Ehrs. Raadt toegelaten. Und so hy befraigt, woe hey daran keeme, to drucken die vyff stück der Cathechismi sonder vorwéten eyns Ehrs. Raitz, sachte derselbe, der M. Henrich Boemelius have oeme (hem) die copie gebracht, doch Hermann Bungart die hedde drucken laaten, welcks eyn Ehrs. Raidt an sich gehalden.

De ‘vyff stück der Cathechismi’ zijn volgens Bockmühl een omschrijving voor een theologische verhandeling, niet noodzakelijk een Lutherschen Catechismus, zooals Wolters meende. Bommelius, een uit Gelderland gevlucht predikant, te Wesel werkzaam wordt er niet genoemd als de schrijver, maar als de aanbrenger van de kopie. Hermann Bungart, die de toelating tot drukken gaf, is een lid van den Raad van Wesel.

Bockmühl veronderstelt nu dat het hier het werk geldt van Johannes Versteeghen, die een landgenoot en vriend was van Bommelius, en toont aan hoe ‘Der Leken Wechwyser’ van 1554 naar lettertype en typografische compositie overeenkomst vertoont met de ‘Corte Instruccie’, het ‘kettersch’ traktaatje uit Joos Lambrecht's werkhuis te Gent van 1545.

We weten dat Joos Lambrecht in 1545 groote moeilijkheden had ondervonden wegens het drukken van de ‘Corte Instruccye / ende onderwijs / hoe een ieghelic mensche mit God / ende zijnen even naesten schuldigh es / ende behoord te leven. Ghemaeckt by Meester Cornelis van der Heyden Priester [drukkersmerk: Eikenboom met onderaan maaier met schoof en de spreuk: “Satis quercus”] ⁍ Ghedruckt te Ghend teghenover Tstadhuis by Joos Lambrecht, Lettersteker. Int iaer 1545. CUM PRIVILEGIO’.

[p. 55]

Over dat privilegie ging het daaropvolgend onderzoek (zie hierover de ‘Biographie nationale’).

Joos Lambrecht zal dus wel gesympathiseerd hebben met de strekking van de ‘Corte Instruccie’, vermits hij in 1553 Gent heeft verlaten en blijkbaar te Wesel als drukker gevestigd is.

In 1556 is hij te Wesel overleden. Dit wijzen de volgende oorkonden uit:

2. 3 April 1557.

Item den vourmomberen (zaakgelastigden) van Joos Lambrechts angesacht; eine Recknùng für den Burgermm. Linner ùnd Knevell ùnd Secretario to doin und wanneer sy die uprichtiglich gedain hebt, alsdann zù qwytieren.

3. 14 April 1557.

Item Andreas Turspitzer ùnd Peter Ouverdage geloifft, wy vur all dat uff Joist Lambrechts kint nyett mit 49 alb. vùr den Daler tofreden is, dat getalt werden sollen tot 51 alb., als neml. ein Eers. Raidt erkennt, van mijnnerste (ten minste) schuldig to zijn, dat fur die vourmomberen to erleggen ùnd geloifft die schadlosz to halden.

Uit dit tweede stuk vernemen we de namen van Lambrecht's zaakgelastigden, Andreas Turspitzer en Peter Ouverdage of Overd'haeghe.

Deze Peter Overd'haeghe is niemand anders dan een stadgenoot van Joos Lambrecht, ook bekend onder de geleerde namen van Peter Anastasius Hyperphragmus Gandavus de Zuttere, kortheidshalve ook Petrus Gandavus.

Petrus Gandavus is drukker geweest (zie Bibliotheca Belgica, in voce de Zuttere). De van hem bekende drukken vallen na 1556. In Petrus Overd'haeghe Gandavus hebben we dus den voortzetter te zien van de drukkerszaak van Joos Lambrecht. Het drukkersmerk van Petrus Gandavus, dat veel gelijkenis vertoont met het bekende gentsche drukkersmerk van Joos Lambrecht, werd waarschijnlijk nog door Joos Lambrecht gestoken voor eigen gebruik.

We volgen de beschrijving van P. Bockmühl (reproductie in ‘Theologischen Arbeiten’ ook door K.J. Riemens gereproduceerd in een ‘Bijdrage tot de bibliografie van Noël van Berlaimont’, verschenen in Het Boek, Januari 1929):

‘Es stellt (links) ein Kornfeld dar, aus dem sich ein Christus am

[p. 56]

Kreuz erhebt, darunter stekt das Wort: Veritas. In der Mitte steht der Schnitter (ohne Garbe), über dessen Haupt schwebt ein Spruchband mit der Inschrift: Sat quercus. Der Schnitter wendet sich mit einer sprechenden Handbewegung von einem von einer Schlange umringelten Baume (rechts) ab, unter dem das Wort: Umbra steht’.

De beteekenis van de allegorische voorstelling is duidelijk. Het is een geloofsbelijdenis van Petrus Gandavus, die ook wel deze zal geweest zijn van Joos Lambrecht. Wie de waarheid in Christus heeft herkend, moet zich afwenden van de duisternis (Umbra) der onwetendheid. Eikels mogen goed zijn voor dieren, wij, menschen, verlangen het koren geoogst onder het kruis van Christus.

Volgens Bochmühl komt de spreuk: Sat quercus uit Erasmus' spreukenverzameling.

Petrus Gandavus bleef niet te Wesel. In 1560 (na den dood van zijn vriend en geestverwant, den mysticus Matthes Weyer) vertrok hij naar Emden. Later verblijft hij ook nog te Leiden (Zie K.J. Riemens).

Te Wesel wordt de invloed van Joos Lambrecht voortgezet door den drukker Hans de Braeker.

Van 1558 tot 1567 heeft Hans de Braeker een aantal Luthersche werkjes gedrukt, meestal van het Hoogduitsch in het Nederduitsch overgezet.

J.G. Sardemann heeft in: ‘Ueber einige im 16^en Jahrhundert in Wesel gedruckte Schriften’ (Zeitschr. des Bergischen Geschichtsvereins, Bonn, A. Marcus, 1865) er zijne verwondering over uitgedenkt dat in het jaar 1564 de in de letterkundige geschiedenis zoo bekend geworden ‘Spelen van Sinne... binnen Ghendt... verthoont’ te Wesel werden uitgegeven.

‘Wie kommt es, dasz die Kammer der Rederijker in Gent 1564 ihre Sinnspiele in Wesel im Drùcke erscheinen liesz?’ Sardemann weet er geen verklaring voor, behalve de strenge censuur van de Inquisitie.

Sardemann wist niet dat Joos Lambrecht deze ‘spelen’ reeds in 1539 had gedrukt. Het verblijf van Lambrecht te Wesel verklaart dat een exemplaar van zijn ‘spelen’ te Wesel voor handen was. Het is niet waarschijnlijk met de uitgevers van de ‘Bibliotheca Belgica’ aan te nemen dat Wesel op de uitgave van de ‘Spelen van Sinne’ door Hans de Braeker een fictieve plaatsaangave is.

[p. 57]

Trouwens Hans de Braeker's drukbedrijvigheid is tot 1567 te Wesel na te gaan. Na dien datum vertrekt hij naar Aken.

De laatste jaren van den drukker Joos Lambrecht te Wesel werpen dus licht op eenige bibliografische problema's, die van belang zijn voor de letterkundige geschiedenis van de Hervorming (Der Leeken Wechwijser van 1554) als van de letterkundige geschiedenis zonder meer (de Spelen van Sinne van 1539, herdrukt te Wesel in 1564).

Paul de KEYSER.