De Gulden Passer. Jaargang 7

[p. 32]

Kardinaal Federico Borromeo en eenige Belgen.

Het was niet alleen, de herinnering aan den oom San Carlo, welke de Belgen met den neef kardinaal Federico Borromeo (1564-1631) samenbracht.

Zeker vinden wij telkens de bewijzen hoe vooral de heiligverklaring (1610) den doorslag gaf aan gestadige betrekkingen van verschillenden aard tusschen België en de voornaamste levende persoonlijkheid van het beroemde Milaneesche geslacht¹⁾. Reeds een heel stuk in de zeventiende eeuw herinnert men zich de vroege vereering van den nieuwen heilige, maar met dat al waren er ook andere redenen, om de genoemde stad en het andere land, door heel wat dagreizen gescheiden, in gedachten of schrifturen dichter tot elkaar te brengen.

Terwijl België als een voorpost van de R.K. kerk ver naar het Noorden een bolwerk vormde tegenover de overige Nederlanden, en dus reeds daar zijn plaats op de kaart en de rol die het daar te spelen had, belangwekkend was, had Milaan en zijn kardinaal-aartsbisschop een dergelijke beteekenis voor België, als de laatste

1) Om een voorbeeld te noemen, Milaan, Biblioteca Ambrosiana, cod. G. 257, p. inf, c. 340-340^vo: Michael Zachmoorten schrijft uit Gent aan kardinaal Federico Borromeo. Hij is rector van de kerk van Sint Maarten en nadat hij, met hoofdpijn en moeielijkheden steun en troost bij San Carlo gevonden had, zijn beeltenis uit Rome laten komen. Hij vond ook, dat de heilige in zijn leven Sint Maarten tot patroon had gehad, en had derhalve in zijn hernieuwd kerkgebouw een altaar aan beide samen gewijd. San Carlo, in heel Italië vereerd, zegt hij, zal ons zijn:... firmus contra haereticos murus in eo loco in quem plus quam in ullas civitatis ecclesias eorum pravitas debacchata est.
Foppens, Bibliotheca Belgica, I, p. 269: Decessit Erycius Puteanus Lovanii in arce Caesaris XV. Kal. Octobris 1646, annos natus LXXI. menses X. dies 12. In Ecclesia Colleg. S. Petri, Sacello S. Carlo Borromaeo consecrato, & non ita pridem extructo, primus omnium sepultus est.... Reliquias etiam ejusdem Sancti in hoc sacello summae venerationi expositas ipse Puteanus favore suo apud Cardinalem Fredericum Borromaeum obtinuerat.

[p. 33]

halte en de eerste Italiaansche kardinaal, beide van groot belang, op den weg naar Rome. En dat ging niet alleen in prachtischen zin op voor reizigers met zendingen van beteekenis, die zich ad Limina begaven, maar ook voor degenen, die zich met de noodige omzichtigheid tot het Vaticaan wilden wenden.

Aan den anderen kant mag het zijn, dat de kerkprins, die officieel de belangen van de Katholieken in Zwitserland te behartigen had, gereeder dan menig andere, zijne belangstelling ook naar het hoogere Noorden uitstrekte.

Na de behartiging van geloof, propaganda en wat daarmee samenhing, kwamen dan ook de wetenschappen in aanmerking¹⁾. Dat zal een heel werk op zich zelf vormen; hier wilde ik mij met eenige kenteekenende gevallen van even onmiddelijke betrekkingen tusschen den kardinaal en eenige Belgen bezig houden, die de anderen als het ware in een lijstje zetten.

Meer dan eens zijn het dan toch geleerden, die den kardinaal op een gemeenschappelijk gebied ontmoeten.

Zoo kennen wij Laevinus Torrentius eigenlijk het best als geleerde²⁾ en treffen hem reeds vroeg in Italië zelf, en daarna in dicht verband tot Italië aan. Fulvio Orsini, de groote Romeinsche geleerde, was zijn man. Deze laatste zelf was vol belangstelling voor hetgeen in de Athenae Belgicae omging. Het paar was als

1) Men kan zich nu eene uitstekende voorstelling maken van dat humanistisch Antwerpen met behulp van een deel van het monumentale werk Rubens en zijn eeuw, in 1927 door L.J. Kryn, te Brussel uitgegeven en wel: Het Geestesleven te Antwerpen in Rubens' tijd door D^r Maurits Sabbe.
De met groote juistheid toegemeten erkentenis der verschillende kopstukken der geleerde wereld in het Antwerpen van dien tijd, vindt eene hoogst werkwaardige bevestiging in de waardeering, die hun van de zijde van kardinaal Federico Borromeo gewerd. Een boek, dat ik over hunne werderzijdsche betrekkingen voor den druk voorbereidt, zal dat slag op slag bewijzen.
Min of meer als eene verrassing zullen daar ook de toestanden in de Noordelijke Nederlanden doorheen schijnen.
Aan het heele Rubenswerk, daar België trotsch op mag zijn, heb ik getracht recht te toen weervaren, door besprekingen in het buitenland, in de Neue Zürcher Zeitung, (12 en 13 December 1928) die meer en meer een internationale katheder ook op intellectueel gebied wordt en in het vooruitstrevende nieuwe, Engelsche kunsttijdschift: Apollo, a Journal of the Arts, February. 1929.

2) Zie: J.A.F. Orbaan, Bescheiden in Italië omtrent Nederlandsche Kunstenaars en geleerden, I, Vaticaansche Bibliotheek, ('s Rijks Geschiedkundige Publicatiën, uitgegeven in opdracht van Z. Ex. den Minister van Binnenlandsche Zaken, 1911).

[p. 34]

een stel ringen, die tot een schakel samengeklonken waren¹⁾.

Hier verschijnt van der Beken, zoowel in de eigenschap van geestelijke, als van geleerde; de eeste komt uit in den heelen opzet van zijn brief, de andere in zijne belofte voor de bibliotheek van den kardinaal het zijne te zullen doen. Dat was toen nog slechts de eigen boekenverzameling, de kern van zijne, in 1609 geopende, Biblioteca Ambrosiana. Torrentius haalt oude herinneringen op aan den beroemden philoloog Faërno en den tijd, toen hij zelf in Rome verblijf hield. Merkwaardig is zijne vergissing, die ook als ik mij wel herinner in andere brieven voorkomt, dat hij Carlo Borromeo, den óóm van Federico, voor deszelfs broer houdt.

De wending, juist voor het einde, sluit toch eene oratio pro domo in, die zich van de persoon van den schrijver tot zijn heele vaderland uitgedijt, ten minste stellig in zijne gedachten.

Open en bloot spreekt zich op dat stuk Baeckx uit, die zich, zoovele jaren nà het begin van de zeventiende eeuw, gerugsteund voelt door de wijd in België verspreide vereering van den nieuwen heilige. Zijn beeltenis²⁾, welke Puteanus, wiens hart in Milaan was blijven hangen, uit Italië had laten komen, deed die gevoelens van devotie slechts wassen. Geheel in den geest der contra-Reformatie

1) Sedert de officieele opdracht heb ik op eigen gelegenheid mijne onderzoekingen voortgezet, over Italië en vooral Rome na de Renaissance, ook met het doel een samenvattend werk over de betrekkingen, van af dat tijdstip, tusschen Italië en de Nederlanden voort te brengen. Hetgeen ik al zoo ter kenschetsing van het milieu vond, heb ik in mijn: Sixtine Rome, London 1911; Documenti sul Barocco in Roma (door het Koninklijk Genootschap voor Vaderlandsche Geschiedenis te Rome uitgegeven) en. J.A.F. Orbaan, Rome onder Clemens VIII Aldobrandini gebracht. Veel meer van dien aard verschijnt in mijne nu komende boeken.
Voor bepaalde reeksen heeft Oud Holland mij gastvrijheid verleend. Het zijn archivaliën op hetzelfde onderwerp betrekking hebbende, die ik gedurende mijne campagne van de laatste jaren in bibliotheken en archieven, vooreerst in Italië, aantrof en die ik als: Parmesaansche, en Florentynsche Gegevens in dat tijdschrift publiceerde. Nu staan daar de Milaneesche Gegevens te wachten, waarin wij, in het eerste nummer dezer nieuwe reeks, vooral Fulvio Orsini zullen vinden.

2) De relieken en de levensbeschrijving van S. Carlo Borromeo waren reeds vroeger te Leuven aangekomen, als Puteanus aan kardinaal Borromeo, op 1 Mei 1620 schrijft en zullen met alle plechtigheid naar de kathedraal gebracht worden, nadat zij eens in oogenschouw genomen zijn door de soevereinen, die voor dit doel naar Leuven komen.
(eigenhandig)
Gratiam dicere incipimus..... Vale Illustrissime et reverendissime domine.
Milaan, Biblioteca Ambrosiana, cod G. 256 p. inf., c. 68.

[p. 35]

is de toespeling op Leuven, dat, als academiestad door de studeerende jeugd van zoo menig land bezocht wordt. Eene Broederschap onder den naam van San Carlo Borromeo is in wording. Nu wenscht men eenige relieken, en op bescheiden wijze wordt aangestipt, dat het daarvoor een bizonder gunstige tijd zou zijn.

Die gelegenheid moest men blijkbaar verpassen, want eerst in Juni van het jaar 1620 kon Puteanus aan den kardinaal bewijzen dat het volk in België zich hield aan den zin van de oude spreuk: Ossa pretiosiora lapidibus, ook al ging het hier om andere stoffelijke herinneringen.

Bij het relaas van de overbrenging uit den burcht, de woonplaats van dezen opvolger van Justus Lipsius, vergeet hij niet zijne vier zonen te vermelden, die eene in het oog loopende plaats in de processie hadden. Overigens is de beschrijving zoo ontwikkeld, dat zij alle recht had op de belangstelling van een kardinaal, die zelf voorheen in het reeds opstaande stuk der nieuwe Sint Pieterskerk, voor de heiligverklaring te zorgen had. Ook zal het den geleerde, die eene groote plaats innam in de persoonlijkheid van Federico Borromeo, geboeid hebben, toen hij las van al die mannen van wetenschap, die de nagedachtenis van zijn oom in Leuven hulde bewezen. De namen der beide Borromei werden ook in den volksmond gekoppeld in de naar Italiaanschen trant versierde staten en pleinen. Reeds spreekt men van wonderen; zelfs regen op het uitgedroogde land, juist genoeg. De spreker der plechtigheid, vergat niet ook den neef te gedenken. Voor de relieken, indulgenties, en medailles, als schatten op prijs gesteld, dankt het kapittel der kathedraal te Leuven de kanunniken van de Milaneesche domkerk.

Paludanus, de zoo juist genoemde feestredenaar, kan dan op zijn eigen gelegenheid, in September 1621, den kardinaal toonen, op hoe degelijke wijze men in die Noordelijke Provinciën te werk ging, waar hij een verzuim van de persoon die een dankschrijven had moeten brengen tracht in te halen. Om meer bij den kardinaalaartsbisschop van Milaan in het gevlei te komen, brengt hij een citaat uit te werken van den patroon der stad, den H. Ambrosius te pas.

Een enkel maal had de kennismaking met en nadere verhouding tot een merkwaardig slag van een Belg voor kardinaal Borromeo hare schaduwzijden.

[p. 36]

Deze man, Benedictijn, presenteert zich goed. Zijn naam en voornamen alleen, die hij nooit nalaat voluit als onderteekening te plaatsen, zijn reeds indrukwekkend. Zijne tijdgenooten zijn goed over hem te spreken¹⁾. Gedichten te maken, was zijn taak, de klippen des levens te ontzeilen zijne langdurige moeilijkheid.

Bij Wannemakerus, in diens Triumphos Litteratorum, een boekje ter verheerlijking der Ambrosiana, kort na de inwijding, die als reeds gezegd, in 1609 plaats vond, geschreven, geeft hem een plaats in den plechtigen optocht.

1) Nemen wij iemand als Justus Rycquius, van Gent, en wat die, waarschijnlijk in 1611, en zeker in Italië, schrijft in zijne: Epistolarum selectarum centuria altera, nova, Lovani, typis Chistophori Flavi, 1615, pp. 160-161: CORNELI MARCANI famam percepi, IEPHTEN Tragoediam non vidi, tanto omnium plausu exceptam, ut nemo esset in Orchestra Litteraria, qui pollicem non premeret.
En een groot gezag van den tijd in een brief naar Miliaan (3 Februari 1612); Eryci Puteani, Epistolarum reliquiae, Centuria V & postrema, Lovanii, ex officina Flaviana, MDCXII. pp. 91-92: RAPHAELI MONTORFANO suo S.D.
Sed heus tu, mi MONTORFANE: quid omnino de CORNELIO LVMINEO MARCANO Illustrissimus Cardinalis BORROMAEVS statuit? Vocavit, an vocabit? Hactenus nescio quid amici promiserint, & quos stimulos optimo huic Doctissimòque Viro subjecerint Italiae visendae. Nos tamen tali ingenio Beigae illubenter carebimus; imó inviti transferri patiemur in alienam aurum hanc gemmam in alienam terram hanc arborem, quae vel quercum illam Marianam vincet; sed tamen si Phoebus ipse ejusmodi sibi alumnum deposcat, refragrari non licet. Alii, velut surculi aut plantae, in Italiam veniant: hic jam perfecfus & robustus est, & pansis ramis studiorum fructus uberrimos repraesentat. Planè non è plebe est, aut qui communiter debeat vocari. Et tamen famâ Illustrissimi Cardinalis excitatus, credere potuit, quicquid ab amicis perscriptum fuit; imó sic inductus (ut tanti benignitatem aestimaret Principis) ad iter se comparavit. Nunc igitur, priusquam Diis Vialibus se committat, omino scire cupit, quid in re sit, quâ spe aut fiduciâ veniet. Tu explora, & simul expende, quàm arduum sit è benigno Patriae sinu emigrare. Summa haec est: Vocatus sed ab ipso Antistite, Italiam & conditionem aestimabit: sin minùs, hîc tamen operam suam Bibliothecae Ambrosianae impendet. Nihil melius, aut suavius hoc viro: germen Musarum est, & inter paucos ostendere potis, quid ingeniis Belgicis tribuendum sit.
Dat klinkt als een klok!
En als heksluiter Sweertius in zijne Athenae Belgicae p.p. 191-192: CORNE, LIVS A MARCA, Monachus ad Sanctum Petrum in Monte Blandino, ordinis Sancti Benedicti, vir elegantis ingenii, Orator, Poeta & Historicus, quem geminam Musarum & Apollinis sobolem vocare possis. Maxaemyliano Vrintio, Justo Ryckio, Harduyno aliisque viris praeclaris familiarissiimus. Scripsit Tragoedias varias mira foelicitate & ab omnibus laudatas...
Vivit valetque Romae anno M. DC. XXV.
Wie hem ook in Rome wil nagaan, zal hem treffen in J.A.F. Orbaan, Bescheiden enz., door middel van het personenregister, en zien wat een vos niet verliest...

[p. 37]

Op zich zelf bewijst dat niet veel, als geschiedkundig bescheid, want velen, bijna uitsluitend Belgen, zijn in dit nationalistisch getint geschrift opgesomd, die nooit buiten de perken dan hun land geweest zijn¹⁾.

Nemen wij aan, dat Jacobus Cornelius Lummenaeus a Marca er bij is geweest en dat kardinaal Federico, dit kind der Muzen in monniksgewaad, opgemerkt heeft. Voetstoots mag hij zijn ellenlangen naam vergeten hebben, maar de drager heeft er voor gezorgd, dat zijn persoon hem maar al te bekend zou worden.

Den kardinaal ten eere mogen wij zeggen, dat hij de gelegenheid niet voorbij liet gaan eene lankmoedigheid te toonen, die ook bij zijn oom niet misplaatst zou zijn geweest.

Laat ons dit troosten, dat wij iets tot den roep van Federico Borromeo bijgedragen hebben, waar wij met de wreede hand van den lateren navorscher weer eens een tip van een sluier oplichten en met een passer, die nu niet van goud mag zijn, de wankele schrevan een dolenden dichter nameten.

Ook al spreekt zich in dezen Benedictijn, tegenover zijn lands- en ordensgenooten het oude zeggen uit, dat de uitzonderingen den regel bevestigen, en alzai hij zelf opgemerkt hebben, dat een rollende steen geen mos vergadert, moet hem veel vergeven hebben, daar hij ten koste van alles Italië bemind heeft.

(Slot volgt.)

J.A.F. Orbaan

1) De kardinaal wist van hem, denken wij, naar aanleiding van een brief van dat jaar (29 Mei 1609), door Erycius Puteanus, Epistolarum Apophoreta, centuria IV, & recens, Lovanii, ex officina Flaviana, MDCXII, pp. 72-73, uit Gent aan onzen Lummenaeus geschreven: At tu insigne iterum ad me cothurni tui specimen. Vidi, probavi; & hic stimulus tibi sit, ut pergas. De ‘Iephte’ quaeris? in deliciis habeo, & opportunè a Sanderio exemplaria aliquot accepi, quibus amicorum desiderio satisfacerem. Unum etjam ad Cardinalem Borromaeum, Archiepiscopum Mediolanensem missurus sum; qui istâ sanè lectione capietur. Vir eloquentiâ, doctrinà, & virtute magnus, & cui placere gloriosum putes. Serius in his Litteris nostris est, qui in omni scientiâ singularis.