De Gulden Passer. Jaargang 5

[p. 79]

Over het Antwerpsch karakter en den mogelijken Antwerpschen oorsprong van ‘Mariken van Nieumeghen.’

Onder de talrijke oude spelen, waarin de aartsvijand van het menschdom optreedt op zoek naar eene prooi, quaerens quem devoret, bekleedt het bovengenoemde drama een bijzondere plaats¹⁾. Als een unicum prijkt het in de wereldlitteratuur, het Vlaamsche spel waarin een onnoozel meisje, uit dorst naar kennis en wetenschap - om te leeren ‘die seven vrie consten’ - zich aan den duivel overgeeft, doch later, door berouw getroffen bij het aanschouwen van een geestelijk wagenspel ‘beter dan menig lang sermoon’, aan zijn klauwen ontsnapt en een zaligen dood sterft te Maestricht²⁾.

Sedert jaren verheugt zich dit meesterwerk van onze middelnederlandsche dramatische poëzie in eene klimmende belangstelling en immer toenemende waardeering. Voor den eersten heruitgever, baron de Saint-Genoist, bezat het enkel folklorische waarde, zooals hij in zijn Voorrede verklaart: ‘Het werk is eene belangrijke terugkaetsing der bijgeloovige en vreemde denkbeelden waarin men ten onzent in de middeleeuwen verkeerde’³⁾.

1) Ovr de ‘duvelriën’ leze men hoofdzakelijk: E. SOENS, De rol van het booze beginsel op het middeleeuwsch tooneel, Gent, 1893; E.J. HASLINGHUIS, De duivel in het drama der Middeleeuwen, Leiden, 1912; E. MAETERLINCK, Le rôle comique du démon dans les mystères flamands, in den Mercure de France, 1^en Oct. 1910, bl. 401 vlg.; eindelijk, mijne studie over La légende du Chevalier voué au démon et sauvé par Ste Gertrude, in Le Folklore Brabançon IV (1925 bl. 205 vlg.

2) Eene breedvoerige ontleding er van, en van het bekende Sacramentsspel, kan men vinden in de onlangs verschenen verhandeling van Dr. CELEN, Over Mirakelspelen. Brussel, Standaard-Bibliotheek, 1926.

3) Maatschappij der Vlaamsche Bibliophilen, 2^e reeks, n^o V. Gent, 1853.

[p. 80]

Hier tegenover staat W. Creizenach, wiens oordeel luidt: ‘Das Stück ist in mehrfacher Hinsicht merkwürdig’, hetgeen in een uitgebreide bespreking aangetoond wordt¹⁾.

In zijn standaardwerk noemt Worp het een zeer belangwekkend en zeer onderhoudend mirakelspel, vol levendige tooneeltjes²⁾.

Voor Muller is het een der voortreffelijkste stukken onzer middeleeuwsche dramatische letterkunde³⁾, dat, volgens Kalff, in ‘levensvolheid en poëtische kracht’ voor geen ander moet onderdoen⁴⁾.

In zijne geleerde Inleiding tot de Middelnederlandsche Dramatische Poëzie, sluit Dr. P. Leendertz zich geheel aan (bl. 128) bij Muller's beschouwingen. Daarom verklaart hij in zijn Voorrede: ‘Marieke van Nijmegen, dat vroeger niet als een middeleeuwsch drama herkend was⁵⁾, mocht natuurlijk niet ontbreken.’

Dank aan zijne prachtverzameling, die in elke bibliotheek prijken moest, en aan zijne echt wetenschappelijke tekstuitgave, wordt het mooie mirakelspel meer gelezen en, als onvermijdelijk en gelukkig gevolg, weer opgevoerd, hetzij in de oorspronkelijke, ietwat gemoderniseerde taal, laatst door J. de Meester Jr en zijn keurtroep⁶⁾, of zelfs in een Fransche bewerking, zooals het onlangs te Brussel geschiedde.

1) W. CREIZENACH, Geschichte des neueren Dramas. I bl. 345. Halle a. S. 1911.

2) F.A. WORP, Geschiedenis van het drama en van het tooneel in Nederland. I bl. 39. Groningen, 1904.

3) F.W, MULLER, Een en ander over M.v.N., in Taal en Letteren. XV bl. 225. - Men leze ook nog de opstellen van F.A. WORP, Is M.v.N. geschreven om vertoond te worden, en van P. LEENDERTZ, Jr, Over M.v.N., in Tijdschrift der Nederl. Mij voor Letterkunde XXXVI bl. 152 en XXXVII bl. 241.

4) G. KALFF, Geschiedenis der Nederl. Letterkunde, 1 bl. 328. - Zie ook zijne Gesch. van de Nederl. Lett. in de XVI^e eeuw. I bl. 229.

5) Namelijk door E. MOLTZER, Middelned. Dramatische Poëzie. Groningen, 1875. - Alwie deze uitgave aandachtig en onbevooroordeeld vergelijkt met die van Leendertz, zal beseffen welk een onschatbaren dienst deze geleerde aan de Nederlandsche Mediaevisten heeft bewezen.

6) Naar aanleiding van deze opvoeringen verscheen in 1924 te Brussel, ter N.V. De Standaard, eene gelegenheids-editie, bezorgd door Dr. M. CORDEMANS en E.H.J. BERNAERTS. Gevolgd werd de tekst door Leendertz vastgesteld. ‘Dankbaar gebruik werd eveneens gemaakt van de uitgave door J. KOOPMANS en van die. door M.A.P.C. POELHEKKE bezorgd. _*
Over vroegere vertooningen, zie o.a. den prachtigen Platenatlas bij de Nederl. Litteratuurgeschiedenis van POELHEKKE en DE VOOYS, bl. 105-106, Groningen, 1923. - Bij gelegenheid van den rederijkersoptocht te Antwerpen in 1892 heeft men van M.v.N. een stomme vertooning of wagenspel gemaakt. Cf. J.W. MULLER, in Taal en Letteren, XV bl. 239.

[p. 81]

Van het aloude mirakelspel is geen handschrift tot ons gekomen; wij bezitten echter vier oude drukken, hierachter chronologisch opgesomd, met enkele bijzonderheden, aan de meesterlijke Inleiding van Dr. Leendertz ontleend.

I.	V-A: oudste druk, rond 1518, van Willem Vorsteman. Eenig exemplaar te Munchen, zonder naam noch jaartal, maar met het bekende merk van den ANTWERPSCHEN drukker: Die waerachtige ende || Een seer wonderlijcke historie van Marikē van || Nieumeghen die meer dan seven jaren || metten duvel woende ende verkeerde^1).
II.	- B-U: tweede druk, verschenen te Utrecht in 1608 bij Herman Van Borculo, woonende onder den Doms Thoorn int Vliegende Hart: door den uitgever ietwat gemoderniseerd en sterk protestantsch getint, wijl het stuk te Roomsch leek^2). Eenig exemplaar ter Koninklijke Bibliotheek, te 's Gravenhage.
III.	- S-A: ‘t Antwerpen. Bij Pauwel Stroobant inde Cammerstraet inden Witten Hasewint, 1605. De Universiteitsbibliotheek van Gent bewaart het eenig gekende exemplaar van dezen tweeden ANTWERPSCHEN druk. Hiervan bestaat een namaaksel, hierachter vermeld.
IV.	- S^2 - x - De vorige Antwerpsche druk werd nagebootst, men weet niet waar noch wanneer. Van deze geantidateerde

1) Een facsimile-druk, bezorgd door P. LEENDERTZ, verscheen bij M. Nijhoff te 's Gravenhage in 1904, onder den titel: Historie van Mariken van Nieumeghen (Oude Nederlandsche Volksboeken: n^o 4). Cf. o.a. R. VAN DER MEULEN, Boekhandel en Bibliographie, bl. 591. 3^e uitg. Leiden, 1905.

2) ‘In M.v.N. heeft van Borculo niet veel anders gedaan dan dat hij den naam van Maria, zoo goed en zoo kwaad als het ging, uit het stuk verwijderde. Dat daardoor de kern van het stuk verloren ging, heeft hij blijkbaar niet begrepen.’ LEENDERTZ, op. laud. Inleiding, bl. 45.

[p. 82]

uitgave bestaat nog één exemplaar, vroeger in het bezit van C.P. Serrure, daarna van den hertog van Arenberg^1). Voor het vaststellen van den tekst komt deze uitgave niet in aanmerking.

Steunende op de karakteristische bijzonderheden der verschillende drukken, kan men de onderlinge verhouding er van aldus veraanschouwelijken:

De moderne uitgave van baron de Saint-Genoist (Gent, 1853) is naar S en S² bewerkt; die van P. van Vloten ('s Gravenhage, 1854) steunt op de voorgaande, met benuttiging van B; de kritische uitgave van Leendertz (Leiden, 1907) is hoofdzakelijk - en met recht - op den oudsten druk gebaseerd²⁾.

Uit het voorgaande blijkt dat de twee voornaamste oude drukken, die de echte, Roomsche traditie vertegenwoordigen, van Antwerpschen oorsprong zijn. Het zelfde geldt voor de stof der legende, waaraan men ook, met eenige zekerheid, een Antwerpschen oorsprong kan toeschrijven; immers de geschiedenis van een meisje dat hare ziel aan den duivel verkoopt is iets buitengewoons,

1) Zie, over dezes verzameling, een artikel van CH. de BROU, De quelques incunables de ta bibliothèque du duc d'Arenberg, in het Bulletin du Bibliophile Belge. V (1849) bl. 4-13.

2) Dr. P. LEENDERTZ, Middelned. Dramatische Poëzie; Inleiding, bl. 40 (oude drukken), 69 (nieuwe uitgaven), 73 (omwerkingen en vertalingen), 101 (tooneelschikking), 123 (inhoud en samenstelling), 137 (dichter), 170 (bronnen) en 194 (versbouw). - Tekst bl. 277-328. Aanteekeningen, uiterst belangrijk (men leze b.v. de verklaring van v. 454, 499, 675, 841, enz.); bl. 564-576.
Voor het vaststellen van zijn tekst benuttigde Dr. Leendertz hoofdzakelijk den oudsten druk en verbeterde de talrijke drukfouten met behulp van de twee oudere drukken, waarvan hij de waarde hoegenaamd niet overschat. Daar waar een woord ontbreekt bij V (en dit is elf maal het geval) en de volledige tekst bij B en S voorkomt, ‘lag de aanvulling nog al voor de hand’. Waar B en S een betere lezing vertoonen dan V. ‘kan dat zeer goed een correctie op V zijn’. Dit is twintigmaal het geval, volgens Leendertz; ik kan er nog zes gevallen bijvoegen, namelijk v. 97, 120, 176, 191, 204 en 459, Een enkel voorbeeld (v. 456). Moenen bestelt

........ ‘Een pintken garnate
Ende een pintken ypocras voor mijn wijf
Ende een pintken romenien, die verwermet dlijf;
Courage gheeft hi, al waer men flou’.

Bij Vorsteman leest men; ‘Warmen gheeft hi...’ Meer dan eens nog ware de lezing van B - S boven die van V te verkiezen. Leendertz bekent het in de Aanteekeningen, o.a. bij v. 435. Ik voeg er v. 913 bij, waar de oudste druk de onmogelijke lezing - ook bij Leendertz - Antropos heeft, terwijl de twee anderen Atropos, den juisten naam der aangeroepen schikgodin geven. Men leze dus:
‘Och Atropos, coem en doerschiet mi lichte’. Inde Standaard-editie (1924) werd de verkeerde lezing overgenomen (bl. 90), maar de commentator, E.H.J. Bernaerts, vond het geraadzaam, den juisteren vorm in voetnoot er bij te voegen, alvorens tot de verklaring van den Griekschen eigennaam over te gaan.
Of het aanroepen van Atropos een bewijs is van 's dichters geleerdheid, zooals het W. CREIZENACH, op, cit. I bl. 347, beweert, laat ik voor rekening van dezen schrijver.

[p. 83]

dat niet tot het folklorische gemeengoed behoort¹⁾. Daarom is het merkwaardig, en belangrijk hier aan te stippen, dat deze legende tot in de XIX^e eeuw voortleefde en aldaar uit den volksmond door T.W. Wolf werd opgeteekend en in zijn Niederländische Sagen onder n^r 452 in 1843 uitgegeven²⁾.

Ook de topographie van ons mirakelspel vertoont een Antwerpsch karakter. Het stuk speelt achtereenvolgens te Nijmegen, Antwerpen, Rome en Maestricht. Echte couleur locale vindt men alleen in de Antwerpsche scenen; dit is een nieuw bewijs voor den

1) Hoe zeldzaam het optreden van een meisje is in 't folklorisch motief van het verbond met Satan, blijkt uit het feit, hier als een curiosum aangehaald, dat de legende van M.v.N. tamelijk getrouw, maar met een mannenrol, verhaald werd in een rijk gedokumenteerde monographie over middeleeuwsch bijgeloof, namelijk door H.B. SCHINDLER, Der Aberglaube des Mittelalters. Ein Beitrag zur Culturgeschichte, bl. 287. Breslau, 1858.

2) Korte samenvatting bij V. CELEN, op. cit. bl. 11.

[p. 84]

Antwerpschen oorsprong van het stuk. Zoo getuigt Dr. Leendertz: ‘Dat M.v.N. niet in Nijmegen kan geschreven zijn, blijkt ook al dadelijk daaruit, dat de dichter volstrekt geen denkbeeld had van den afstand van deze stad tot Venlo, dien hij op drie uren stelt in plaats van elf of twaalf. Den afstand van Hoogstraten tot Antwerpen echter kent hij wel. In de laatste stad gevoelt hij zich thuis, getuige de levendige schildering van hetgeen er in den Boom omgaat¹⁾. Vermoedelijk is dus het stuk in Antwerpen geschreven, althans door iemand, die daar goed bekend was’²⁾.

Het is in ‘Den Boom’, dat Moenen en Emmeken hun intrek nemen te Antwerpen en dat zich die eerste Antwerpsche scene afspeelt, die ons in het volle leven van dien tijd verplaatst en door Kalff als voortreffelijk geroemd wordt³⁾, Nadien vernemen wij dat de herberg, alwaar ‘die quistgoeykens’ en ‘die vroukens vanden leven’ verkeeren, waar ‘boven die borghers, beneden die ghilde’ zitten, In den Gulden Boom hiet en op de markt gelegen was⁴⁾.

Een laatste bewijs voor den Antwerpschen oorsprong van ons

1) Ten onrechte wordt de vertooning van Mascheroen te Nijmegen, waardoor Emmeken of Mariken tot inkeer komt, ook nog te Antwerpen geplaatst door Pr. VAN DUYSE, De Rederijkkamers in Nederland, I, bl. 259. Gent, 1900.

2) LEENDERTZ, op. laud. Inleiding, bl. 137. Schr. vervolgt aldus: ‘De vermelding van Aken en Maastricht kan daartegen geen bezwmar zijn... Zoo groote steden waren natuurlijk vrij ver bekend. ‘Hierbij weze nog gezegd dat deze steden, langs den alouden straatweg van Antwerpen naar Keulen gelegen, twee beroemde bedevaartplaatsen waren, door vrijwillige en boetedoende pelgrims druk bezocht.

3) ‘Voortreffelijk voor dien tijd is bovenal het tooneel in de herberg den Gulden Boom, te Antwerpen: daar zien wij de “quistgoeykens,” de gildekens, die wij vroeger leerden kennen, in levenden lijve voor ons, in hun handel en wandel met vaardige hand geschetst: het binnenkomen in de herberg, de “cnape ” die hun vraagt wat zij zullen bestellen, de roep van den “cnape” naar het buffet: “Een eerst! ou!” het bijschuiven van een paar drinkebroers die het mooie meisje in het oog krijgen - dat alles leeft nog voor ons.’ G. KALFF, Geschiedenis der Ned. Lett. II bl. 329.

4) In het prozastukje na v. 555 lezen we: ‘Aldus woenden Emmeken ende Moenen t' Antwerpen inden Guldenen Boom op die merct’. LEENDERTZ, op. laud, bl. 302. Ook in het volkslied (ibidem, bl. 479) heet het:

‘Te Antwerpen, in de Vergutde Boom,

Daer gingen zij logeren;

Den Weerd hiet ze wellekoom,

Gelijk een bander Heere.

[p. 85]

mirakelspel levert Dr Leendertz in de volgende woorden, die ik hier letterlijk overschrijf uit zijn Inleiding bl. 138): ‘Hetgeen wij over de waarschijnlijkheid van eene opvoering te Antwerpen hebben opgemerkt, versterkt dit vermoeden¹⁾. De woorden in den voorlaatsten regel ionste deet bestaen doen zelfs vermoeden, dat de dichter lid was van de Violieren’.

Ziehier die laatste verzen, waarin de woorden voorkomen, door Leendertz aangehaald als een nieuw bewijs voor den specifiek Antwerpschen oorsprong van ons drama:

‘Neemt alle danckelick, sonder clagene,
Dit slecht bewijs; ionste deet bestaen,
Op dat wi die hemelsce glorie moghen ontfaen’.

(V. 1142-1144).

De argumentatie van Dr Leendertz moet eiken Antwerpschen lezer aangenaam treffen. Edoch, wie sceptisch gestemd is, zal hiertegen aanvoeren, en niet ten onrechte, dat de woorden uit het voorlaatste vers, door ons als een zinspeling op de leuze der Violieren beschouwd, ook enkel toevallig door den dichter kunnen neergeschreven zijn. Tot staving zal hij de wijze spreuk aanhalen, aan het Romeinsch recht ontleend: Testis unus, testis nullus... en besluiten: één citaat, geen citaat.

Men moet het onbewimpeld toegeven: het is een uiterst zwak argument, dat op een enkelen passus steunt. Heel anders staat het echter, wanneer de woorden, als zinspeling opgevat, meer dan eens in denzelfden tekst voorkomen: men heeft dan reden om te vermoeden dat er geen louter toeval op spel is, maar dat integendeel de zinspeling opzettelijk geschiedde, waaruit men dan, in het onderhavige geval, zou kunnen besluiten dat de schrijver er van zich als lid der Violieren, dus als Antwerpenaar, voordoet. Dat het inderdaad zóó is, blijkt ten volle uit twee andere passages van het spel.

1) Tegen ons vermoeden pleit - zoo vaart Dr Leendertz voort - dat er in Mariken woorden voorkomen, die door Kiliaen als Vlaamsch gekenmerkt worden. Maar ten eersten is het de vraag, of wij hierin zoo vast op Kiliaen vertrouwen mogen, en ten tweeden bestaat ook de mogelijkheid, dat de dichter wel in Antwerpen woonde, maar uit Vlaanderen geboortig was’. Leendertz heeft gelijk: slaat men het Middelnederlandsch Woordenboek open, dan vindt men, voor een der twee aangehaalde voorbeelden, namelijk het flandricum ‘verbeenen’, talrijke teksten, o.a. aan de Eerste Bliscap van Maria en aan Anna Bijns ontleend.

[p. 86]

In de bekoringscene spreekt de heische Verleider tot het treurende Marieken:

‘...... Scoon kint, noch vraech ick u,
Oft ghi met mi versamen wilt in ionsten?’

(V. 194-195).

Wanneer dan, eenige oogenblikken later, de onnoozele Eva's dochter zich laat verleiden door de sluwe woorden van den helschen vijand, vraagt zij nog eerst:

‘Tes wel gheseyt, maer nae deerste bespreck,
Eer ghi met mi suit versamen in ionsten,
Suldi mi leeren die seven vrie consten,
Want in alle dinghen te leeren verfray ick’.

(V. 226-229).

Niet een enkel maal, maar tot driemaal toe wordt er in ons spel gezinspeeld op de leuze der Violieren. Mag men hier nog aan toeval denken of is het vermoeden niet gewettigd, dat dit opzettelijk geschiedde? Mag men dan ook niet bevestigen, na al hetgeen voorafgaat, dat ons meesterstuk meer dan waarschijnlijk door een Antwerpenaar, een lid der Violieren, gedicht werd en dat het bekoorlijke Mariken van Nieumeghen ongetwijfeld van Antwerpschen oorsprong is?

_* * _*

Naschrift. - Deze schets, uit bewondering voor 't mooie Marieken en het grootsche Antwerpen geschreven, was al lang af en reeds in handen van den ‘Passer’ - bestuurder, toen er eene belangrijke verhandeling over ons mirakelspel verscheen¹⁾. Na de lezing van deze prachtige studie, acht ik me verplicht 'n paar woordjes hier bij te voegen. De schrijver er van heeft enkele bladzijden aan den mogelijk Antwerpschen oorsprong van het mirakelspel gewijd; op het topographisch argument heeft hij nadruk gelegd; over de taal en haar ‘Brabantsch’ karakter een woord gerept; eindelijk ook - maar niet heel accuraat - de drie passages aangehaald, welke den Antwerpschen oorsprong van het mirakel-

1) Dr. V. CELEN, Onze Mirakelspelen. Brussel, 1926. - Ik had reeds de gelegenheid, deze verhandeling in voetnoot te vermelden, o.a. naar aanleiding van de Antwerpsche legende, door J. Wolf geboekt en door Dr. Celen naverteld.

[p. 87]

spel beter bewijzen, dan het enkele halfvers door Dr. Leendertz geciteerd. Hieruit meent Dr. Celen nu te mogen besluiten dat de dichter niet alleen een Vlaming was, maar ook heel waarschijnlijk een lid van de Antwerpsche rederijkerskamer ‘De Olyf-Tack’. Deze kamer had volgende kenspreuken: ‘Siet de Genade’ en ‘Uyt ionsten versaemt’; de eerste stond boven haar blazoen: een duif met een olijftak in den bek; de tweede er onder’¹⁾.

In het degelijk maandschrift Paginae Bibliographicae, waarin de kunst beoefend wordt, veel te zeggen in korte woorden, teekent de reviewer, Dr. Fr. Lyna, hierbij aan dat de spreuk, waarop in ons stuk tot driemaal toe gezinspeeld wordt, niet slechts de leuze van den Olijftak was, maar ook en vooral die van de beroemde Violieren en zelfs van andere minder bekende kamers²⁾. Hadde plaatsgebrek hem niet belet hierover verder uit te weiden, dan zou hij er voorzeker op gedrukt hebben dat met de hier besproken zinspreuk gewoonlijk - om niet te zeggen altijd - de alomgekende Violieren bedoeld werden, en dit met een enkel bewijs gestaafd³⁾. Overal en altijd hebben de Violieren dezelfde leuze gevoerd, welke prijkte op hun blazoen en op het tooneel in 1561 voor hun beroemd landjuweel opgericht. Het blazoen van dén Olyftack integendeel staat in de Spelen van Sinne (1562) afgebeeld met de leuze Ecce gratia, waarmee deze kamer zich zelf meer dan eens bestempelde⁴⁾, terwijl zij elders met een derde leuze, Labore et Constantia, voor den dag kwam⁵⁾.

Hieruit blijkt dat wie gissen wil tot welke kamer onze schrijver, die ongetwijfeld een rederijker was⁶⁾, behoorde, die zal hem, naar aanleiding van de hier aangehaalde teksten, eerder tot de Violieren dan tot den Olijftak moeten rekenen. Dit is echter van onder-

1) Dr. V. CELEN, op. laud. bl. 7.

2) Paginae Bibliographicae I (1926) n^r 2: bl. 51-52.

3) Cf. Vaderlandsch Museum van C.P. SERRURE II (1863) bl. 88. - De Ordonnantie van de Guide van de VIOLIERE... metten woorden ‘Uyt jonsten versaemt’werd uitgegeven door J.F. WILLEMS in zijn Belgisch Museum VIII (1844) bl. 63-71.

4) O.a. in 1616. Cf. Belgisch Museum I (1837) bl. 144.

5) Zie Belgisch Museum I (1837) bl. 145, noot 2.

6) Alleen eenen rederijker kon het invallen, Marieken een lofdicht op de ‘conste van rhetorycke’ als kunststuk laten voor te dragen..

[p. 88]

geschikt belang: hoofdzaak was voor mij te drukken op den mogelijken Antwerpschen oorsprong van dit meesterwerk, de argumenten hiervoor saam te vatten en het laatste te versterken en te handhaven tegenover wie aan louter toeval zou denken. Daarom besluit ik met Dr. Celen: ‘Hoogst waarschijnlijk was de dichter van Mariken van Nieumeghen een Antwerpsch rederijker’.

Mogen wij beide menigen lezer, sinjoor of niet, overtuigd hebben en hem tevens aangespoord tot de lezing van deze parel onzer middelnederlandsche dramatische poëzie!

Dr. Jan GESSLER,