De Gulden Passer. Jaargang 5

(1927)– [tijdschrift] Gulden Passer, De– rechtenstatus

Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd



[pagina 32]
Wellevendheid aan tafel in de XV^e eeuw Naar een Antwerpschen vroegdruk. door D^r J.A. Goris. ‘Ces bons Flamands, il faut que cela mange’ zei Louis XV en zijn historisch woord gaf nog meer kracht aan de legendarische voorstelling van het eetgrage, kermisvierende, pinteleerende Vlaamsche volk. Om soberheid zijn we nooit berucht geweest. Noch om een te slaafsche navolging der gulden wet die, in het begin der veertiende eeuw, Mahaut, gravin van Artesië en Burgondië neerschreef: ‘Mengier une fois est vie d'ange et mengier deux fois est vie humaine, et trois fois ou quatre ou plusieurs est vie de beste et non pas de créature humaine’.Ga naar voetnoot1) Heeft een slach van menschen dat zoo langdurig tafelt en de tientallen feestdagen van het oude regiem eert met eten en drinken, niet een eigen eet- en drink-stijl geschapen? Zooals in de vijftiende eeuw de naam Vlaming in den vreemde het synoniem is van groothandelaar,Ga naar voetnoot2) zoo is hij het ook van beschaafd en welopgevoed man. Noodzakelijk, moest, met veel kwaad, toch uit die lange gelagen iets goeds voortspruiten. Vooraleer echter de regelen der hoofdschheid aan tafel vastgelegd worden, naderen wij het einde der vijftiende eeuw. In Frankrijk is het niet veel beter gesteld. De middeneeuwsche opvoeder bezit er toch reeds in de 12^e eeuw de bewerking van ‘De institutione novitiarum’ van H. de Saint Victor, door J. de Vignay, en de ‘Castoiement que li pères ensaigne à son fils’ van Moses Sephardi. In beide werkjes is het tafelceremonieel slechts incidenteel vermeld.Ga naar voetnoot3)
[pagina 33]
Op het einde der vijftiende eeuw verschenen dan twee bijzondere handboekjes. ‘La contenance de la table’ en ‘Les contances de la table’. Even fragmentarisch is wat wij in de Nederlandsche letterkunde aantreffen vóór dien tijd: het komt neer op enkele passussen van ‘'t Bouc der Seden’, van ‘Der Leeken Spieghel’ en van de ‘Nieuwe Doctrinael’. Later echter wordt al het vorige overschaduwd door ‘De civilitate puerorum’ van Erasmus dat voor het eerst in 1530 verscheen. De zestiende-eeuwsche schooljeugd heeft daaruit, lijk uit de meertalige gesprekboekjes, de voorschriften van deftigheid geleerd. Ook degene die betreffen de welvoeglijkheid aan tafel. Tusschen de fragmenten uit de oude Nederlandsche letterkunde en het handboekje van Erasmus, staat een klein tractaatje van Antwerpschen oorsprong dat tot heden te weinig aandacht genoot en dat we daarom hier willen bespreken en overdrukken. Het is het Antwerpsch vroegdrukje, bewaard in de Bibliotheca Regia van den Haag en bij NijhoffGa naar voetnoot4) gecatalogeerd. 1484. Manieren alsmen over tafel hantieren (Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch, c. 1510). 1a; DIt boecxken hout in sulcke manieren \|\| Alsmen over tafel sai hantieren \|\| Noch ander gheestelycke goede leeren \|\| Daer elck mensche hem toe mach keeren \|\| hsn.: maaltyd te Emmaus. \|\| 1b zelfde hsn. \|\| 2a: DIt syn exempelen vâ goede manieren.... Voor het dateeren van het werkje bestaat geen moeilijkheid. In den loop van het boek vermeldt de schrijver den datum van het
[pagina 34]
opstel: 1496Ga naar voetnoot5). Het werd dus geschreven weinige jaren nadat de fransche boekjes van den zelfden aard verschenen. Betreffende den datum van den druk is meeningsverschil mogelijk: Nijhoff geeft ‘circa 1510’, steunend op een noot van Campbell die in het Haagsche exemplaar een plaatje weervond door Eckert van Homberch in een gedateerd werkje nog gebruikt in meer versleten staat. Dit werkje is van 1512; zoo komt men dan tot het getal ‘circa 1510’. De uitspraak van Campbell echter schijnt me in dit geval niet onaanvechtbaar. De inhoud bestaat uit een lang gedicht getiteld: Dit boecxken hout in sulcke manieren Alsmen over tafel sal hantieren Noch ander gheestelijcke goede leeren Daer elck mensche hem toe mach keeren. Daarna volgt een gedicht dat blijkbaar als bladvulling dient en begint: Een vraghe is wien god meest mine Het heele opus kan echter op geen enkele literaire verdienste aanspraak maken. Wat den inhoud betreft, die kan voor de kennis van de folklore en de zeden onzer voorouders belang opleveren. De tekst schijnt betrekkelijk onafhankelijk te staan van de Fransche werkjes die de schrijver toch wel gekend moet hebben. Hij is echter veel onhandiger samengesteld dan de Fransche tractaatjes: hoofdkenmerk is een ordelooze opsomming van regels voor gasten, dienaars, waard of gastheer. Daar tusschendoor heeft de schrijver dan bemerkingen met moreele draagkracht geplaatst. Ordelijk gegroepeerd kan de les van dit werkje ongeveer als volgt saamgevat worden: Aan den gast wordt de volgende gedragslijn voorgeschreven. Neem slechts plaats nadat de waard u heeft verzocht dit te doen en wees in het kiezen van uw plaats bescheiden. Zit ge te laag aan tafel, dan zal de waard u verzoeken hooger plaats
[pagina 35]
te nemen en u aldus groote eer bewijzen. In tegenover gesteld geval, zult ge er slechts schande bij oogsten lager te moeten gaan zitten op zijn verzoek. Zeg de ‘Benedicite’ voor den maaltijd. Zorg er voor dat uw handen en nagelen zuiver wezen. Wees over het algemeen matig en niet kieskeurig. Leg niet weer in den schotel wat ge er uit naamt. Eet nooit meer dan den honger u zegt en eet slechts dan. Drink niet buiten den maaltijd. Proef eerst of de spijzen niet te heet zijn. Slorp niet den drank of de soep en smek niet met de lippen. Blaas niet als het eten te warm is. Steek niets in het zoutvat. Leg uw gebruikte lepel niet terug in den schotel. Drink niet met den mond vol, spreek niet zóó, zuiver uw mond voor ge drinkt. Tast sober toe en zoek niet de beste deelen. Weest steeds voorzien van zout en brood. Als ge eieren eet, pel ze dan niet met de nagels maar met het mes. Snijd de korst van brood en kaas tezamen af. Als men u het bekken brengt om de handen te wasschen, spuw er dan niet in. Zout slechts uw eigen spijs. Voor wat de algemeene regels der beleefdheid betreft aan tafel, zegt de dichter: zet nooit de ellebogen op tafel. Zeg geen kwaad van de spijzen. Voedt geen honden en katten want de waard zou denken dat ge ze hem ontfutselen wilt. Zeg geen kwaad van iemand over tafel. Vermijdt allen achterklap. Zeg ook niets kwetsends voor de eerbaarheid der vrouwen. Zwijg over uw eigen gezin. Fluister niemand in het oor en laat het niet doen bij u. Droom noch fantaseer aan tafel. Peuter niet met de vingeren in mond en neus. Wees vooral ‘achter vast’. Indien ge ongesteld zijt, doe u dan roepen door een kind, en verwijder u onder een voorwendsel. Wees ook niet te kieskeurig en eet, want niet eten is beleedigend voor de gastvrouw. Steek niet met het mes tusschen uw tanden want een onvoorzichtige mocht u, stootend, kwetsen. Heb altijd een serviet als ge moet niezen of snutten. Wenk niet over tafel. Gebruik slechts uw eigen mes, brood en zout. Vraag niet weer van een reeds rondgediende spijs. Als hygiënische raadgevingen gelden volgende aanmaningen: eet niet meer dan uw honger. Wees zeer matig in het drinken. Knauw de spijzen klein, want de dokters raden dit aan. De waard moet ieder gracielijk ontvangen, want indien hij wie hem minder lief is, minder goed ontvangt, verstoort dit
[pagina 36]
de genoegens der tafel. De waard mag niet kijven met boden en vrouw. De dienaars moeten eerst en vooral zorgen dat het zout op de tafel weze. Ze moeten het er ook eerst af nemen. De talrijke kommen en koppen die ze verzocht zijn in de kamerhoeken te zetten, mogen ze slechts ongeveer half vol schenken. Ze moeten er op letten dat ieder van brood voorzien zij, want dit is boven al noodig. Wat de vermelde spijzen betreft, blijft het boekje bij het essentiëele: bier, wijn, brood, zout, moes, potagie, eieren en kaas worden genoemd. Men bedient zich bij het eten van de hand, van een lepel en een mes. Blijkbaar is de vork nog niet in gebruik. Men maakt gebruik van een serviet en onder het eten is er gelegenheid de handen te reinigen in een bekken dat rondgaat. De moreele beschouwingen die den dichter van belang schijnen betreffen vooral de matigheid in het drinken en de liefdadigheid bij het feesten. Wij doen hierna den tekst volgen en vergezellen hem, in nota, van enkele opklaringen en verwijzingen naar sociale en hygiënische voorwaarden van den tijd. p 2. a 5[regelnummer] Dit sijn exempelen van goede manieren Die welc men ter tafelen sal hantieren Het sy man oft wijf ionck oft out Die veel beter sijn dan silver of gout. Want die met goeden luden wil eten 10[regelnummer] Het is noot dat si dese puncten weten Diese oock niet en willen leeren Die crijghen die schande ende veel oneeren Ten eersten neemt aendè tafel geen stadt dye leeft Voor datse die weert u gheeft 15[regelnummer] Nyemant en sal die hant aen spijse slaenGa naar voetnoot5b) Voor die benedictie des heeren si ghedaenGa naar voetnoot6)
[pagina 37]
Dan doet als christus int evangelie seyt Dats dat ghi sult sitten met ootmoedicheyt Ende niet dencken ia ic ben beter dan hi of sy 20[regelnummer] Om dat u die weerd boven dander set aen sijn sy Die weert sal sijn gasten blidelijc ontfaen Al waer daar een bi die hem had misdaen Want dander en souden bi spijse bier of wijn Niet blijde noch vrolijck connen ghesijn 2 b 25[regelnummer] Hebdi onsuver naghelen oft handen Nagels So suverse oft ghi crijcht veel schanden Lecker spijse oft wijn Neemtse al bi mate die eer is dijn Maat Al duncket u wel smaken sonder walch 30[regelnummer] Worpet daer om niet al in uwen balch Want dat ghene dat u dunct smaken soet Dat dunct eenen anderen wesen goet Dat ghi ghebeten hebs wats gheschiet Terugleggen En steect weder in die scotel metter spijsen nietGa naar voetnoot7) 35[regelnummer] Hoort ghi dienaers die ter tafelen dient Dienaars Ick sal u raden als een vrient Dat ghi daer sont eerst op sult setten Ende oock eerst af nemen sonder letten Oock suldi dicwils in allen hoecken 40[regelnummer] Kannen croesen schalen ende ghelasen soecken Ende schinckense min dan vol meer dan half Anders soude men seggen dat ghi waert een alf Oock suldi mercken naden brode Want dat is boven al meest van nodeGa naar voetnoot8) 3 a 45[regelnummer] Nyemant en sal over tafel op ellen bogen liggen Want men sout u grote schande segghen
[pagina 38]
Sout voor di die spijse die ghi wilt eten Want eens anders mont en moechdi niet weten Wilt oock voor di niet snijden een brocke 50[regelnummer] Meer dan du behoeves in dijnen croppe Als du den meesten hongher is vergaen Dan suldi met smaeck der spijsen opstaen Sonder hongher en eet niet 55[regelnummer] Want dat maect siecheyt ende groot verdriet Wildi u spijse oock wel verteren Wacht u van veel drincken dats mijn begeren Drinken Buten maeltijt want tmaect quaet bloet Utghenomen als ghi groten arbeyt doet Beleefdheid 60[regelnummer] Ende en vermaent niet van eenigher spijsen Dan ter tafelen is in gheender wijsen Want ghi souter den weert mede bescamen seer Nochtans en sout ghebetert sijn niet meer Proeft te tijde oft die spijse yet si te heet Proeven 65[regelnummer] Want dat ghi u verberdet dat waer mi leet 3 b Wildi supen dat doet sonder slorpen Slorpen Want dat doen zommige grovers op die dorpen Sonder smecken so knaut dijn spijse Smakken Want dat is der verckens wijse 70[regelnummer] In vreemde tafelen suldi di hoeden Honden Die catten ende die honden te voeden Want die weert mocht vermoeden oft meenen Dat ghijse hem sout stelen oft ontleenenGa naar voetnoot9) Wacht u te noden die comen of gaen 75[regelnummer] Want die eere behoort den weert te ontfaen Daerstu geen goet en wilt doen doeter gheen quaet Ende betaelt den weert dats mijn raet In moes potagie oft spyse en wilt niet blazen Blazen Want dat doen die onbesochte dwasen 80[regelnummer] Gheen spyse en steect in sout vat Zoutvat Want het waer schande saghe yemant datGa naar voetnoot10)
[pagina 39]
In oren of nase en steke of stoket niet Vingeren Met bloten vingheren wats gheschiet En steect u tanden met ghenen messen 85[regelnummer] Want bi u mocht een staen mocht u quetsenGa naar voetnoot11) 4 a Worpt niet ter tafelen uit mont of nase Datmen u niet en kon voor sot of dwase Mer trouwen teghen noot so rade ick u Serviet Draecht altijt een doecxken over uGa naar voetnoot12) 90[regelnummer] En legghet uwen lepel in gheenre wijsen Weder in die schotel metter spijsen Eens anders mes bier of wijn of broot Dat suldi schauwen sonder noot En roept weder om die schotel niet 95[regelnummer] Alsmense u afneemt wats gheschiet Over tafel suldi met oghen niet wincken Noch met vollen monde en suldi niet drinckenGa naar voetnoot(13) Wacht u van rupsen daer ghi moecht Over tafel want tis een grote duecht 100[regelnummer] Ende boven al weest ymmer achter vast Mer quaem u over eenich merckelick last Ongesteldheid Inden buyc van pijnen steken of van wint So roept een dienaer of een kint Ende bidt hem heymelic dat si u roepen 105[regelnummer] Ende doet hem segghen dat u een comt soecken 4 b Wildi drincken bier oft wijn Lippen Siet dat dijn lippen suver sijn Ghi en sult niet spreken wil ick u raden Als uwen mont met spijs is gheladen 110[regelnummer] Van die ghene die ghi eedt syn broot Praten En spreect geen onduecht dati wijsheyt groot Noch en seght teghen niemants herde woorden
[pagina 40]
Want si soudent begrijpen diet hoorden Ist dat ghi vroom sijt inden strijt 115[regelnummer] Inder tafelen sonder nijt Sedich opter straten devoot inder kercken So machmen wijsheyt aen di mercken Schouwet over tafel dat fenijn Van achterclap want sinte augustijn Augustinus 120[regelnummer] Die heylighe vader dat verboot Al den ghenen die hi hadde ghenoot Nyemants reden en soude schoren Weest traech int spreken mer snel int horen Dat is dat die heilighe apostel sint ian leert S. Jan 125[regelnummer] Diet onthout wort daer bi gheleert 5 a Eerbaer personen ionc van iaren Sullen toe horen ende haer woorden sparen Van vrouwen en salmen niet spreken Over tafel oneerbaer dorpers treken 130[regelnummer] Want die veel clappen ende callen Die moetdich in groten sonden vallen Als ihesus die eeuwighe waerheyt Int evangelie selve heeft gheseyt. Evangelie En verspreect u huysghesin niet ter tijt 135[regelnummer] Die wijle dat ghi over tafel sijt Reyn van herten ende heusch van monde So suldi wesen tot allen stonden En luystert over tafel in nyemants ore Op datmen u niet en houde voor een dove 140[regelnummer] En wilt oock niet dromen noch fantasieren Mer weest blijde in goeder manieren En bescaemt die werdinne in geenre wijsen Int misprijsen haerder spysen Men vintse seiden men machse soecken 145[regelnummer] Die alle menschen te passe connen coken 5 b Die weert wacht hem van kijven Met boden ende met sijnen wijve Tast in die schotel met soberheyt Niet vanden besten dats eerbaerheyt 150[regelnummer] En wilt in die schotel niet over tasten
[pagina 41]
Om lecker morselen al soudi vastenGa naar voetnoot14) Wort u wat goets voor gheleyt Kent staet ende deylt voort met abelheyt Van sout ende broot weest voorsien 155[regelnummer] Eer ghi u eyeren slaet ontween Eieren Metten messe dijn eyeren schel Niet metten naghelen verstaet dit wel Vingher noch duym en sult ghi lecken Anders soumen met u ghecken 160[regelnummer] Als ghi u handen dwaet Spouwet niet int becken dats myn raet Knouwet cleyn die spijse dijn Dat raden die mie meesters van medecijn En wilt den kase voor nyemant legghen Kaas 165[regelnummer] Als ick den wisen heb horen segghen 6 a Oock salmen eten soberlijck Ende snyden corst ende cruym ghelijck Beyde van kase ende van brode mede Het waer schande die anders dede 170[regelnummer] Eer ghi vander tafelen opstaet Leest ymmer u gratie hoet gaet En weest den vercken niet ghelijck Die vanden backe gaen slapen int slijck Want beesten vercken die niet bat en weten 175[regelnummer] Die lopen ten neste als si hebben gheten Die arme inden huysen ende opter straten Denct dat si om gods wil gheern mede aten Die heylighe man Job bekende dat Job Die sijn broot alleene niet en adt 180[regelnummer] Mer die rijcke vrecke die costelijcke adt Ende den armen al vergat Die wert al begraven inder hellen Wacht u om te werden sijn ghesellen
[pagina 42]
Men leest inden ouden testament 185[regelnummer] Als sommighe clercken is bekent 6 b Hoe dat die milde heere Den kinderen van ysrahel gaf een leere Die iheremie octavo staet bescreven Jeremias Dat si vrolijck souden leven 190[regelnummer] In haren feestelijcken daghen Eten ende drincken sonder claghen Ende seynden met mildicheyt Den armen die niet en hebben bereyt Int hesters boeck der coninghen Ester 195[regelnummer] Staet ghescreven wilt versinnen Dus assuerus die coninck in sinen hove Dede een ghebot van groten love Den groten den cleynen metten meesten Dat nyemant en soude in sijnder feesten 200[regelnummer] Den anderen brenghen noch schincken Meer aan hem selven luste te drincken Ey lacen heeft dit ghedaen een heyden So moghen wi wel met reden screyden Dat wi die kerstenen willen sijn 205[regelnummer] Overvloedich drincken bier oft wijn 7 a Bringten ende wachten met groten maten Heel ofte half met cleynre vaten Wyf ende kinder moetens onberen Dat si in dronckenschap verteren 210[regelnummer] Ende overbrenghen op eenen dach Met gulsicheden int ghelach Daer seven armen bi mogten leven O lacen wat reden sullen si noch gheven Hoort God heeft gesproken door den propheet 215[regelnummer] Ysayam alsmen wel weet Isaias Wee u die daer sterc sijt den wijn te drincken Ende in dronckenschap u selven laet versincken Mer lacen wat wil ick u veel scriven Vander onghetijdicheyt die si bedriven 220[regelnummer] Tis grote schande dat moet ic lijen Tfy tfy der vuylre stinckender boeverijen Och oft si weder mochten opstaen
[pagina 43]
Daer wi met voeten over gaen Die nu bernen inden hellen stanck 225[regelnummer] Ende tsal eewelick dueren sonder verganck 7 b Daer waer een peerde wolde niet droncken drincken Mer men moste hem altijt ghifte schincken Als hi die ghifte hadde ontfaen So woldi hi thuys waert gaen 230[regelnummer] O corte ghenuechte der vuylre sonden Sy syn vergaen in corten stonden Sy souden nu crupen ende gaen Vasten bidden ende weenen menighen traen Mer leyder het is met hem te laet 235[regelnummer] Daer om keert weder het is mijn raet God wil hem gheven sijn eewich licht Die dit ut minnen heeft ghedicht 1496 Doemen ‘M.CCCC.XCVI’ screef Want hi u vrient in gode bleef 240[regelnummer] Och leyder tis meest al verloren Datmen leert den dwasen doren Mer die wijse is gheringhe gheleert Wel hem die te tijde keert Want leyder die menighe comt te laet 245[regelnummer] Daer om keert tot gods wort dats mijn raet.	voetnoot1) F.E.J.M. BAUDET. De maaltijd en de keuken in de middeleeuwen. Leiden, 1904. voetnoot2) T. GEERING. Handel und Industrie der Stadt Basel. blz. 454. Basel, 1886. voetnoot3) Cfr. A. FRANKLIN, La vie privée d'autrefois. Les repas. Parijs, 1889. Zie verder A. LEBAULT. La table et les repas à travers les siècles, Parijs z.d. en A. FRANKLIN. La vie privée au temps des premiers Capétiens, II. Parijs, 1911. Gegevens voor de Germaansche landen vindt men in W. GOETZ, Speise und Trank vergangener Zeiten in deutschen Landen. Basel, 1882; F.A. SPECHT, Gastmahler und Trinkgelage bei den Deutschen von der ältesten Zeit bis im neuntzehnten Jahrhundert, Stuttgart, 1887; F.L. FUHSE. Sitten und Gebraüche der Deutschen bei Essen und Trinken von der ältesten Zeiten bis zum Schluss des XI en Jahrhunderts. Wolfenbuttel, 1891; M. GEYER, Altdeutsche Tischzuchten, Altenburg, 1882. voetnoot4) WOUTER NYHOFF en M.E. KRONENBERG: Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1510 ('s Gravenhage, M. Nyhoff, 1923). voetnoot5) Vers 238. voetnoot5b) Men at met de hand. Voor de 17^e eeuw is het gebruik van vorken zeldzaam. A. FRANKLIN. La vie privée au temps etc. blz. 223. voetnoot6) De tekst van het Benedicite was: ‘Benedicite Dominus, nos et ea quae sumus sumpturi benedicas dextera Christi. In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Amen.’ De gecursiveerde woorden werden door de aanzittende gezegd als respons aan den voorbidder. voetnoot7) Der Leeken Spieghel zegt eveneens: Broet oft spise, wildijt weten Daer ghi eens ane hebt ghebeten En stect int scotele niet weder. voetnoot8) Inderdaad, men benutte het niet alleen als spijs maar ook als eetgerei: men diende de vaste spijzen op ronde stukken brood waarvan elk een dik stuk voor zich had liggen. Na den maaltijd at men dit van vet of saus doordrenkte brood op of men liet het aan de armen. In het fransch heet het pain tranchoir of tailloir. Cfr. A. FRANKLIN. La vie privée au temps, etc. blz. 219. voetnoot9) In Frankrijk gold het tegenovergestelde. Cfr. A. FRANKLIN, o.c. blz. 219. voetnoot10) ‘Les contenances’ geven zelfden raad: ‘Ton morsel ne touche à salière Car ce n'est pas belle manière’. A. FRANKLIN. Les repas, blz. 176. voetnoot11) Ibidem blz. 179. ‘Ne furge tes dens de la pointe De ton coustel je le t' apointe’. voetnoot12) De serviet verschijnt eerst in het midden der XV^e eeuw. In den beginne bleef ze aan de kinderen voorbehouden. A. FRANKLIN. La vie privée au temps. blz 218. voetnoot(13) Der Leeken Spieghel geeft: ‘En drinct dee niet die stoot Dat ghi broet hebt in den mont’. voetnoot14) De nieuwe Doctrinael zegt: (v^s 1321). Ben ic bi yemant gheseten Uut wiens scotelen ic sal eten Dat ic die goede zoete mossele Uutkiese te minen deele.

Vorige Volgende

Wellevendheid aan tafel in de XVe eeuw Naar een Antwerpschen vroegdruk. door Dr J.A. Goris.

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs

Wellevendheid aan tafel in de XV^e eeuw
Naar een Antwerpschen vroegdruk.
door D^r J.A. Goris.