De Gulden Passer. Jaargang 5

[p. 13]

Niet bestaande of uiterst zeldzaam geworden drukken van Dan. Heinsius' Nederlandsche werken, waaronder Antwerpsche.

A.G. Chr. de Vries, de laatste auteur, die zich - en dit met uiterst veel zorg en nauwkeurigheid - bezig hield met de bibliographie van Dan. Heinsius' Nederlandsche werken, waarin emblemata voorkomen¹⁾, verklaart, na 14 drukken er van te hebben vermeld en beschreven, dat hij naar een exemplaar van elk van vijf uitgaven door A. Angz. Angillis in de Dietsche Warande VI, A^o 1864, blz. 551-553²⁾ opgegeven, te vergeefs heeft gezocht.

Deze vijf uitgaven zijn:

1.	Theocritus à Ganda, Emblemata Amatoria. Amst. 1616, langwerpig formaat.
2.	Nederduytsche Poemata. Antw. 1619, 4^o.
3.	Nederduytsche Poemata. Amst. 1622, 4^o.
4	Nederduytsche Poemata. Antw. 1622, 4^o.
5.	Th. a Ganda. Embl. Amat. Rott. 1625, in-4^o.^3)

_* * _*

N^o 1 vonden we voor het eerst in 1679 vermeld als volgt in de lijst der werken van Dan. Heinsius gevoegd bij de Oratio Funebris van den Leidschen Hoogleeraar uitgesproken door Antonius Thysius⁴⁾:

Emblemata amatoria Belgice, ibid⁽⁵⁾ 1616. in forma oblonga.

1) In zijn werk: De Nederlandsche Emblemata, Geschiedenis en Bibliographie tot de 18^de eeuw. Amst., 1899; p. XVIII-XXVI, n^o 21-34.

2) En niet: 551 en 599, zooals in het werk van de Vries bij vergissing gedrukt staat!

3) de Vries, op. cit., p. XXVI.

4) Cf.: Memoriae Philosophorum.... et Philologorum Nostri Seculi Clarissimorum Renovatae..., Curante M. Henningo Witten, Francofurti, 1679; Deel V. p. 200.

(5) d.i.: Tot Amster.

[p. 14]

G.D.J. Schotel neemt het op onder de Geschriften van D.H. verschenen in zijn Letter- en Oudheidkundige Avondstonden, Dordrecht, 1841:¹⁾

Theocr. a Ganda. Emblemata Amatoria. Amst. 1616, langw. form.

Het werd door denzelfden auteur nogmaals opgegeven in de bibliographie, die hij bij zijn artikel: Heins (Daniel), in Van der Aa's Biographisch Woordenboek, voegt²⁾:

Theocr. à Ganda, Emblemata amatoria, Amst. 1616, langw. form.

Ondertusschen had er A. Angz. Angillis van gewaagd in de ‘lijst van Daniel Heins' werken’, die hij in de Dietsche Warande liet verschijnen³⁾:

1616. Theocritus à Ganda Emblemata amatoria. Amst. 1616, langw. formaat.

Een woordje meer er over hebben we nergens kunnen vinden, tenzij bij de Vries, die zegt er te vergeefs achter te hebben gezocht.

Wij denken nochtans een exemplaar van dezen zeldzamen druk op de Koninklijke Bibliotheek te Brussel te hebben ontdekt. Hier volgt er de volledige beschrijving van:

Dan: Heinsii || Emblemata || Amatoria. || 't Amsterdam || Gedruct by Willem Janssen. ||

Kl. 8^o, lang. form. (9,5 × 7,4) sign. A2-K3 [K4]. 8 niet gecijferde en 66 gecijferde bladen; rom. letter en cursiefletter. Behalve het titelblad, het privilegie en het vers: Aen de Ionckvrouwen..., bestaet dit bundeltje uit drie deelen: 1. Het Ambacht van Cupido; 2. de eigenlijke Emblemata Amatoria; 3. een keus uit Danielis Heinsii Neder-duytsche Poemata.

A2, r^o:	gegr. titel, niet onderteekend, voorstellende Venus op haren zwanenwagen en Cupido om haar heen vliegend met gespannen boog. Venus' wagen rust op een voetsfuk, waarop de titel, hierboven opgegeven, gedrukt staat; aan weerszijden van dat voetstuk, verliefde paren.
A2 v^o:	blanco.
A3:	Privilegie, gedagteekend van 28 October 1615, en onderteekend: ‘A. v. Matenesse vidit || Ter ordonnantie vande Hoogh-gemelte Heeren || Staten Generaal || Aersens.’ Het is het privilegie dat ook voorkomt in Dan: Heinsii Nederduytsche Poemata; By een vergadert en uytge-

1) p. 177.

2) VIII^e deel, 1^e stuk, p. 433, n^o 57.

3) deel VI, a^o 1864, p. 551.

[p. 15]

	geven Door P.S. Amsterdam, 1616, 4^o (ook nog gedrukt in de uitg. 1618, 4^o van hetzelfde werk), behalve volgende tekstwijzigingen:
1^o	de titel van het geprivilegieerde werk luidt in de uitgaven 1616, 4^o en 1618, 4^o ‘Danielis Heinsij Nederduytsche Poëmata, by een vergadert door Petrum Scriverium’; in de uitg. zonder jt. 8^o alleen maar ‘Danielis Heinsij Nederduytsche Poêmata’, wat zeer natuurlijk is, gezien de verschillende titels dezer uitgaven.
2^o	een regel verder is er sprake van ‘'t voorlz. Boeck’ in de uitgaven 1616 en 1618; van ‘de voorlz. Poemata’ in de uitg. z. jt. 8^o.
3^o	in de uitgaven 1616 en 1618 staat er te lezen dat het verboden is de Poemata ‘in geheel, ofte ten deele, int groot, ofte cleyne, in eenige spraecke... te drucken ende uyt te geve’; in de uitg. z. jt. 8^o komen de woordes ‘in eenige spraecke’ niet voor.
A 4^ro - [A8] v^o:	Aen de Ionckvrouwen van Hollandt. Dit vers kwam reeds voor in de eerste (rond 1605), de tweede (vóór 1608), de derde (1608), de vierde (1612), de vijfde (1613) en de zesde (1615) uitgaven der Emblemata Amatoria. Het werd ook, maar met talrijke wijzigingen in woorden en verzen, herdrukt in de Nederduytsche Poemata 1616. Het is de tekst van deze laatste uitg. die in ons bundeltje hier voorkomt.
[B] r^o:	Binnentitel: Het Ambacht || van || Cupido.
[B] v^o - E r^o:	24 gegrav. plaatjes op de r^o bladzijden, met op de v^o bladzijden rechttegenover verzen die er betrekking op hebben. De r^o bladzijden zijn genummerd van 1 tot 24. We hebben hier voor ons de derde uitg. van die 24 emblemata, verschenen een eerste maal in Afbeeldingen van Minne... door Theocritum à Ganda, Leyden, 1613, onder den afzonderlijken titel van Het Ambacht van Cvpido. || Emblemata Nova || Amatoria. || Nouueaux Emblemes || d'Amour; een tweede maal, als werk op zichzelf, betiteld; Het Ambacht || van || Cupido, || Op een nieuw oversien ende verbetert || Door || Theocritum à Ganda. || Vignet. || Tot Leyden. || By Iacob Marcvssoon Boeckvercooper. || Anno cI^ɔ. I^ɔ. cxv. In de Nederduytsche Poemata 1616 en 1618 verscheen Het Ambacht een vierde en vijfde maal, als eerste gedeelte der onder den binnentitel van Emblemaia Amatoria bevatten gedichtjes met plaatjes.
	Behalve den sprekenden hoofdregel, (hier alleen het eerste gedeelte van den titel: Het Ambacht) zijn de v^o bladz. in alles gelijk aan de v^o - bladz. van de eerste uitg. van Het Ambacht van Cupido (1613) en bevatten: een Latijnsch opschrift (rom.); een Latijnsch distichon (curs.), door de Vries (op. cit. n^o 27) aan P. Serverius toegeschreven; het acht-regelig Nederlandsch gedicht van Dan. Heineius (rom.); een vier-regelig Fransch vers.
	De plaatjes waarboven het tweede gedeelte van den sprekenden hoofdregel Van Cupido gedrukt staat, zijn die voorkomende

[p. 16]

	in de uitgaven van 1616 en 1618 der Nederduytsche Poemata. ‘Ze zijn verkleinde kopieën van de vroegere prenten, ze wijken in vele opzichten af van de vroegere uitgaven, ten deele zijn ze à rebours, ten deele verschillen ze ook in allerlei bijzonderheden.’ (de Vries, op. cit. n^o 29.) Evenals in de uitgaven 1616 en 1618 is niet één dezer 24 plaatjes onderteekend.
[E] v^o;	blanco.
[E2] r^o:	binnentitel: Emblemata || Amatoria.
[E2] v^o - H2 r^o.	24 gegrav. plaatjes op de r^o-bladzijden, met op de v^o-bladzijden rechttegenover verzen die er betrekking op hebben. De r^o-bladz. zijn genummerd van 25 tot 48.
	We staan hier voor de zevende uitgave der Emblemata Amatoria. (cfr. p. 14 r. 15-17).
	De v^o-blz. zijn in alles gelijk aan de v^o-bladz. van de zesde uitgave verschenen in de Afbeeldingen van Minne (Leyden, 1613) onder den afzonderlijken titel van Emblemata Amatoria || jam denuum emendata. De tekst er van bestaat uit de eerste helft van den sprekenden hoofdregel (Emblemata), een Latijnsch, Fransch of Italiaansch opschrift (rom.): een Latijnsch distichon (curs.), door de Vries (op. cit. n^o 27) toegeschreven aan P. Scrverius; het acht-regelig Nederlandsch gedicht van Dan. Heinsius (rom.); een vier-regelig Fransch vers Er valt op te merken dat het Fransch versje van Embl. 22 (bl. 45 v^o) hetzelfde is als dat van Embl. 17 (bl. 40 v^o); dit is blijkbaar een vergissing, want in uitg. 1613 heeft Embl. 22 zijn eigen Fransch versje.
	Over de plaatjes - waarboven het 2^e gedeelte van den sprekenden hoofdregel, (Amatoria), gedrukt staat, - kan hetzelfde gezegd worden als voor de plaatjes van Het Ambacht van Cupido. Evenals in de uitg. 1616 en 1618 staat er op het 30^e prentje: ‘Simon Pasz fc.’ op het 38^ste, 41^ste en 42^ste: ‘Blon fc.’.
H2 v^o - [K4] v^o.	Een keus uit Danielis Heinsii || (sprekend hoofdregel, v^o-bladz.) Neder-Dvyt. Poemata. (id. r^o-blz.). De r^o-blz zijn genummerd van 49 tot 66.
	De hier overgedrukte gedichten zijn:
	1. Tout amant estropiat, met prent (bl. 49 r^o).
	2. Pastorael, met prent (bl 50 r^o).
	Deze twee gedichten komen, behalve hier, niet voor in de uitgaven van Heinsius' Nederlandsche verzenbundels vóór de Nederduytsche Poemata, 1616. (Zie aldaar p. 19 en p. 26-33).
	3. Bruylof-Liedt, voor het eerst verschenen in de Afbeeldingen van Minne, 1613. p. [H4] v^o - I 4o.
	4. Adonis doodt, uyt Theocritus, met prent (bl 60 r^o). Het gedicht verscheen voor het eerst in de Afbeeldingen van Minne 1613, p. I v^o - I 2 v^o; de prent komt ook voor in de Nederduytsche Poemata, 1616, p. 40.

[p. 17]

5. Cupido Honich-dief, uyt Theocritus, met prent (bl. 62 r^o).

Zelfde opmerking als voor de twee eerste gedichten (zie Nederduytsche Poemata, 1616, p. 42).

6. Elegie, ofte Nacht-Klachte.

7. Het Sterf-huys van Cupido.

Deze twee laatste stukken vindt men in àl de uitgaven der Emblemata Amatoria van de tweede af (vóór 1608). Van de derde uitg. af (1608) was in de Elegie aan het begin van vers 24: ‘Maar Heinsius alleen...’ vervangen geworden door: ‘Maar u dienaar alleen...’; in de Nederduytsche Poemata 1616, staat echter: ‘Maar die u dient alleen...’; het is deze laatste versie die we hier aantreffen. Het Sterf-huys bestaat uit niet meer dan uit vijf achtregelige strophen; dit is dus de oorspronkelijke tekst van dit gedicht in de tweede uitgave der Emblemata verschenen en dien men later terugvindt in de Nederduytsche Poemata, 1616.

Aan het einde van dit laatste gedicht, tevens het einde van het bundeltje, staat: ‘Finis.’^1)

Uit bovenstaande beschrijving zal genoegzaam blijken:

1^o

dat de Amsterdamsche uitgave z. jt. der Emblemata Amatoria als een herdruk, onder miniatuur-formaat (9,5 × 7,4), van de Leidsche uitgave 1613 (19,4 × 14,9) is, verjongd echter door middel van nieuw gegraveerde prentjes (cfr. de Vries, op. cit. n^o 29), die als voor dit miniatuur-formaat speciaal schijnen gemaakt te zijnen verder in de Nederduytsche Poemata 1616 voorkomen;

2^o

dat we hier te doen hebben met eene uitgave, die, wat dagteekening betreft, nauw aansluit bij de Nederduytsche Poemata 1616. Lettende op het privilegie, op de drie vroeger nooit verschenen gedichten, op den tekst van het vers: Aen de Ionckvrouwen, op de justificatie der v^o-bladz., op den klaren druk der prentjes (vergeleken bij dien in de Nederd. Poemata 1616) en op het formaat er van, zijn we zelfs zeer geneigd deze miniatuur-uitgave aan te zien als onmiddeilijk de uitgave 1616 der Nederduytsche Poemata voorafgaand.

Daarom meenen wij ook het bundeltje uit de koninkl. Bibliotheek te Brussel te mogen identificeeren met ‘Theocritus a Ganda Emblemata Amatoria Amst. 1616, langwerpig formaat’, opgegeven in Henning Witten, in de Avondstonden, in Vander Aa en

1) Dit unicum draagt te Brussel het n^r II, 54938; het is compleet, op snee verguld en in bruin leder gebonden, met de ijzers versierd.

[p. 18]

in de Dietsche Warande, maar onvindbaar voor de Vries - er nochtans bijvoegende dat het opgegeven jaartal 1616 ons bij de vier eerste vermeldingen en het vervangen van den echten naam van den schrijver daar zijn pseudoniem door Schotel en door Angillis, ons tamelijk zonderling voorkomt; - waar zij het vandaan haalden blijft ons een vraag....

_* * _*

N^o 3 staat reeds vermeld in Hennig Witten (op. et. loc. cit,):

Nederduytsche Poëmata, ibid. (1) 1622, in 4.

Verder in de Avondstonden (p. 177) en in Van der Aa (loc. cit.).

Nederduytsche Poëmata, bij een vergadert en uytgegeven door P. Scriverius,... Amst. 1622, 4^to, met den Lofs. van J.C. en andd. Gedicht., vroeger niet uitgegeven.

Angillis' opgave is veel korter (op. cit. p. 553) en schijnt rechtstreeks uit Hennig Witten overgenomen:

1622. Ned. Poem. Amst. 1622 4^o.

In Hennig Witten staat naast deze 4^o uitg. ook een 8^o uitg. zelfde titel, zelfde pl. zelfde jt. vermeld; Schotel en Angillis, gewagen echter van die 8^o uitg. niet. Dit en ook wat Schotel er bijvoegt: ‘met den Lofs. van J.C. en andd. Gedicht. vroeger niet uitgegeven’, brachten er ons toe te denken dat dit n^o 3 niets anders is dan Dan: Heinsii || Lof-Sanck || van || Iesvs Christvs || den eenigen ende || eeuwigen || Sone Godes: || Ende zijne andere || Nederduytse || Poemata || Nieuwelicx oversien, vermeerdert, ende || verbetert. || Met de Vytleggingen. || (Vignet met In defessus Agendo). 't Amstelredam || Bij Willem Iansz. Blaeuw, inde vergulde Sonnewijser. Anno 1622.²⁾ 301 pp. 8^o.

Het is bekend dat in 1679 de bibliographie aan nauwkeurigheid nog buitengewoon veel te wenschen overliet; een opgave als:

Nederduytche Poëmata, ibid. 1622. in 4. en 8.

wanneer er maar één van bestond, moet ons niet verwonderen. Schotel zal er ook wel zóó over gedacht hebben; misschien heeft hij ondervonden dat er maar één uitg. Amst. 1622 der Ndd. Poemata bestond en zal er daarom ook maar één opgegeven hebben; alleen zal hij zich vergist hebben van formaat....¹⁾

2) Gedeeltelijk beschreven door de Vries, op. cit. p. XXV, n^o 32.

1) d. i,: Tot Amster.

[p. 19]

Wat Angillis' opgave betreft, deze is eenvoudig in het kort overgenomen uit de Avondstonden of komt misschien rechtstreeks uit Henning Witten. Zulks gebeurt meer....

Dit alles noopt er ons toe te denken dat er een Amsterdamsche uitg. 1622 4^o der Nederd. Poemata nooit heeft bestaan.

_* * _*

N^o 5 komt insgelijks reeds voor in Hennig Witten (op. et loc. cit.)

Emblemata Amatoria Belgice,.... Rotterod. 1625. in 4;

verder, in het Aanhangsel en Vervolg op het Naamregister of Versaameling van Nederduytsche Boeken.... door Johannes van Abkoude. Eerste deel, III^de stuk. Leiden 1745; p. 91:

Heinsius (D.) - Emblemata or Zinnebeelden | en Toneel des Werelds met tweeenseventig snaakse Tronien geteekend door Breugel, 4. met pl. Rott. 1625.

In het Naamregister van.... Nederduitsche Boeken,... door Johannes van Abkoude,.... nu oversien,.... door Reinier Arrenberg, Rotterdam 1773, p. 176; wordt datzelfde werk opgegeven als volgt:

Heinsius (D.) Emblemata of Zinnebeelden en Toneel der Wereld | met pl. geteekent door Breugel, 1625. Rotterdam | 4.;

in den 2^den druk van deze bibliographie, (Rott. 1788) werd echter ‘geteekent door Breugel’ weggelaten (p. 221).

Eindelijk vinden we nog de Rotterdamsche uitgave der Emblemata vermeld in de Avondstonden (loc. cit.) en in Van der Aa (p. 433):

Theocr. à Ganda, Emblemata Amatoria.... Rotterd. 1625. 4^o.;

alsook in de Dietsche Warande (p. 553):

1625. Th. a Ganda, Embl. amat. Rott. 1625 in-4^o.

Hier is het opvallend hoe de auteurs minder en minder zeker schijnen te zijn van hetgeen ze laten drukken. Van Abkoude beweert dat de Rotterdamsche uitgave 1625 der Emblemata ‘met tweeenseventig snaakse Tronien geteekend door Breugel’ versierd is. Arrenberg, die zijn werk hersien heeft, spreekt in zijn uitg. 1773, niet meer van ‘tweeenseventig snaakse Tronien’, maar alleen van ‘pl. geteekent door Breugel’. In zijn 2^de uitg., 1788, zegt hij zelfs niet meer door wien deze platen geteekend zijn.

[p. 20]

Schotel spreekt niet meer van platen en Angillis natuurlijk ook niet. Sedert dien gewaagde niemand meer van dien Rotterdamschen druk, buiten H.G. Chr. de Vries, die er te vergeefs achter zocht.

Ik kon het niet verder brengen dan hij en ben zeer geneigd om vermelde uitgave als nooit hebbende bestaan te beschouwen, zonder echter de manier te kunnen uitleggen, waarop van Abkoude het werk opgeeft. wat ons zou doen denken dat hij er een exemplaar van gezien heeft.

_* * _*

N^o 2 en 4 hebben we vermeld gevonden door Schotel in de Avondstonden (p. 177) en in Van der Aa (p. 432), door Angillis in de Dietsche Warande (p. 552 en 553), door L, Roersch in zijn artikel over Dan. Heinsius in de Biographie Nationale de Belgique (tome VIII, kol. 867)¹⁾ en door W. van Eeghem in de inleiding van zijn uitgave Antwerpen 1921 van W. Ogier's Gulsigheyt (p. 8).

Wat deze twee Antwerpsche uitgaven der Nederd. Poemata betreft, heeft, naar we denken, G.D.J. Schotel de ‘primeur’ er van; waar hij het vandaan haalde blijft ons onbekend. Dat Angillis ze na hem vermeldde zal niemand verwonderen; dat L. Roersch het uit Van der Aa of uit de Dietsche Warande overnam is ook gemakkelijk te verklaren, en Van Eeghem citeerde ze ter goeder trouw, zonder bibliographische pretentie. Een bibliograaf echter mag zich niet vergenoegen met over te nemen, hij moet zien. Zoo heeft de Vries willen doen, hij is er niet in geslaagd. Zoo hebben wij zelf trachten te doen en wij zijn niet gelukkiger geweest dan de Vries.

BESLUIT. - Na onze vergeefche pogingen om een exemplaar van n^o 2 en 4, alsook van n^o 3 en 5 in handen te kunnen krijgen, - geraadpleegde bibliothekencatalogi, inlichtingen bezorgd door ettelijke bibliothecarissen uit Holland en België, (waarvoor wij ze hier ten zeerste bedanken!) liepen op niets uit - denken wij haast met zekerheid te mogen verklaren, dat net als er geen

1) Wat n^o 2 betreft althans.

[p. 21]

uitgave der Nederd. Poëmata, Amst. 1622, 4^o, en der Embl. Amat. Rott. 1625, 4^o, er ooit heeft bestaan er ook nooit een uitgave van Heinsius' Nederduytsche Poëmata te Antwerpen verschenen is, noch in 1619, noch in 1622.

Misschien - zooals dit het geval was met de Flora of Boogaerd van B. Ruyssenbergh - schuilt er nog ergens in een of andere private boekenverzameling een exemplaar der hier besproken uitgaven. Het zou ons in dit geval uiterst aangenaam zijn bericht daaromtrent van den gelukkigen bezitter van zulke unica te ontvangen, ten einde onze woorden, hier wat hooger gedrukt, te moeten intrekken.

Gent, Juli '25.

D^r C. DEBAIVE.