De Gulden Passer. Jaargang 4

[p. 92]

Boeken. - livres.

Ch. Mortet. Le Format des Livres, notions pratiques suivies de recherches historiques. (Paris, Librairie ancienne Honoré Champion - Ed. Champion, 1925)

Cet opuscule reproduit deux articles que M.Ch. Mortet, professeur honoraire à l'Ecole des Chartes, a publié dans la Revue des Bibliothèques, le premier en 1894, le second en 1924. La première de ces études fournit aux bibliophiles débutants les notions pratiques nécessaires pour apprendre à distinguer et à indiquer exactement le format des livres qu'ils peuvent avoir à décrire ou à cataloguer; la seconde nous donne le résultat de minutieuses recherches historiques sur les formats. Les renseignements pratiques ne sont pas neufs, on les retrouve dans les ouvrages de bibliographie et de bibliothéconomie de Peignot, Constantin, Soboltschikoff, Petzholdt, A. Graesel, Ottino, et d'autres, mais ils ont le mérite d'être exposés avec grande clarté. La partie historique de l'ouvrage est plus personnelle et fait honneur à son auteur qui nous apporte ici de nombreux détails aussi neufs qu'intéressants.

Nous avons été particulièrement frappé par ce que M. Mortet nous apprend sur le format in-12. C'est là une page peu connue de l'histoire de la typographie anversoise.

Le format in-12 ne fut employé couramment que dans le dernier quart du seizième siècle, et le premier catalogue officinal où il est mentionné, est celui de Plantin, paru en 1567. Pendant la majeure partie du seizième siècle, jusque vers 1575, les in-12 sont rares. Il semble que c'est à Anvers que l'emploi de ce nouveau format se soit le plus vite développé. En 1543 J. Loe imprime ainsi les Apophthegmata d'Erasme. En 1550 Martin Nutius emploie ce format pour les Propalladia de B. Torres Naharro, et en 1555 pour une traduction espagnole des Confessions de S^t Augustin, Gérard Spellman, Plantin, Philippe Nutius et Aeg. Steelsius publient également plusieurs volumes dans ce format.

Ou sait que plus tard les Elzevier ont contribué largement à vulgariser l'usage de ce format. Ils eurent une prédilection particulière pour l'in-12.

M.S.

[p. 93]

Histoire du Livre et de l'Imprimerie en Belgique, des origines à nos jours, publiée par le Musée du Livre, rue de la Madeleine, 46, à Bruxelles. (1924-1925).

La première partie de ce bel ouvrage a paru en 1923-1924. La deuxième qui contiendra deux études de M. René van Bastelaer sur les origines du livre illustré et sur les incunables, devait paraître en 1925, mais par suite de circonstances imprévues elle ne paraîtra que vers la fin de 1926.

En attendant, le Musée du Livre publie la troisième partie contenant trois études que nous signalons à l'attention de nos lecteurs:

1^o	La typographie anversoise au XVI^e siècle par Maurice Sabbe;
2^o	La typographie en Belgique (sauf Anvers) au XVI^e siècle par Aug. Vincent;
3^o	Christophe Plantin et ses contemporains par Maurice Sabbe.

Le volume est richement illustré.

[p. 94]

J.F. Bense, Lit Ph. D.: Anglo-Dutch relations from the earliest times to the death of William the third. Being an historical introduction to a dictionnary of the low-dutch element in the englisch vocabulary. Den Haag, M. Nijhoff. 1925, XX-294 blz.

De invloed van het Nederlandsch op het Engelsch is tot hiertoe niet het onderwerp geweest van een breed aangelegd onderzoek. Dr Bense heeft zijn academisch proefschrift gewijd aan een schets der Nederlandsch-Engelsche betrekkingen van de vroegste tijden tot 1702: betrekkingen wier taalkundige gevolgen hij zal vastleggen in een woordenboek waarvan het eerste deel (A-E) ter perse ligt.

Nergens is de invloed van den Nederlandschen stam zoo sterk geweest en zoo beteekenisvol als in Engeland. Aan de colonisatie, aan de ontwikkeling van den landbouw en de industrie in Engeland en Schotland hebben de Zuid- en Noordnederlanders een belangrijk deel genomen. In dit alles zijn de Vlamingen en de bewoners van Fransch-Vlaanderen toonaangevend geweest.

In de eerste eeuwen na Willem de Veroveraar vaart de Vlaamsche inweiking met groote golven door het land en bereikt ze de meest verwijderde gewesten van Engeland en Schotland, zonder ooit Ierland te raken. Met de regeering van Edward I zet een nieuw tijdvak in: het wordt een meer selecte immigratie. Met de belofte van ‘good beds’ enz. worden onze beste werkkrachten naar het wolrijke Engeland gelokt om daar de lakennijverheid te importeeren. Na het failliet der Italiaansche financiers, bezweken onder de eischen der kroon, komen de Vlamingen hunne plaats innemen. Zij zijn de financiers bij uitnemendheid tot ze in 1381 in Londen worden uitgemoord en hunne bordeelen gesloopt. In de volgende eeuwen worden de onderlinge betrekkingen steeds drukker, vooral door handelsverkeer en de werking der Merchants Adventurers. Toen de economisch doode tijd in onze nationale geschiedenis intrad werden de relaties meer intellectueel en letterkundig en traden de betrekkingen met Noord-Nederland op het voorplan.

Aan Antwerpen heeft Engeland, behalve op handelsgebied, heel wat te danken: het was hier dat Laurence Andrewe, later een

[p. 95]

Londensch drukker, zijn stiel leerde bij Jan van Doesburg, terwijl de beroemde Caxton zijn smaak vormde in Brugge. In 1537 werd hier de Bijbel in het engelsch vertaald en gedrukt voor J. Van Meteren, van hieruit werden de exemplaren gesmokkeld naar Engeland toen het daar nog niet veilig was een kettersche vertataling te drukken. Talrijke Vlaamsche boeken werden langs Antwerpen geimporteerd en vertaald, gelijk menige onzer volksliederen zoo hun weg naar Engeland vonden. Richard Verstegen, zoon van een Antwerpsch inwijkeling in Londen, keerde naar zijn vaderstad terug en werd er schrijver en graveur. In 1505 bekomt FR. Bertie van Antwerpen het privilegie voor het fabriceeren van wit zout voor 20 jaren. enz.

Als we aan dit boek geen grooter eischen stellen dan ons gevraagd wordt door de titel ‘introduction to a dictionnary’ dan mogen we er mee te vreden zijn. Het is een knappe schets van een onderwerp dat niet door één mensch behandeld kan worden. Hier en daar wordt het wel eens een palmares, maar de auteur heeft een goed werk gedaan met te verzamelen wat over dit onderwerp gepubliceerd werd.

Het moet echter opgemerkt dat Dr Bense met zijn bibliographie bizonder spaarzaam is geweest. Van Belgische zijde wordt niet eens Van Varenberg's boek vermeid. We hopen echter met de inleider dat de schrijver ons de volledige ‘geschiedenis’ der betrekkingen tusschen de Lage landen aan de zee en Engeland geven zal en dat hij het niet late bij deze vlugge ‘schets’.

D^r J.A. Goris.