De Gulden Passer. Jaargang 3

[p. 16]

Een bibliographische terechtwijzing
De zoogezegde Flora van Daniel Heinsius

In 1841 verscheen van G.D.J. Schotel, in de Letter- en Oudheidkundige Avondstonden (Dordrecht, Blussé en Van Braam), een bijdrage van het hoogste belang voor de kennis van het leven en de werken van Daniel Heinsius¹⁾.

Het eerste deel van dat werk, Schrijvers over het Leven en de Verdiensten van D.H., had zeker zijn belang; het voornaamste echter was zonder twijfel het tweede, de poging om voor de eerste maal een logische en ordentelijke bibliographie op te maken van de Geschriften van D.H. Dat Schotel daarbij ook naar volledig-zijn streefde ligt voor de hand; dat hij in dit opzicht en ook ten opzichte van de nauwkeurigheid er verre van bleef zijn doel te bereiken, mocht A. Angz. Angillis reeds opmerken in de eenige regels, die zijn eigen bibliographie van Dan. Heinsius' werken voorafgaan²⁾. De tweede uitgave zijner Geschriften van D.H., die Schotel bezorgde³⁾, is aanzienlijk vermeerderd: de auteur schijnt profijt, veel profijt te hebben getrokken uit Angillis' opmerking; hij had ook 25 jaar lang tijd gehad om op te zoeken en bij te werken; hij had veel vergaderd en had waarschijnlijk ook ruim gebruik gemaakt van de lange en geduldige opsporingen van den ‘Archivarius van Rousselare.’

Desondanks - en alhoewel deze laatste lijst der werken van D. Heinsius de beste en de volledigste is, die we tot nog toe bezitten - biedt Schotel's werk vele leemten en wel eenige onnauwkeurigheden aan. Onder deze laatsten denk ik volgende opgave te mogen rangschikken:

Th. à Ganda, Flora of Boogaerd der lieflijkste bloemen ende vruchten, Amst. 1615,

dat reeds voorkwam in de Letter- en Oudheidkundige Avondstonden, met dit eenig verschil dat het vijfde woord van den titel

1) Bijlage D. Bronnen voor het leven van Daniel Heinsius, p. 167-182.

2) in Dietsche Warande, Amst. 1864, p. 546-556.

3) in A.J. Van Der Aa. Biographisch Woordenboek der Nederlanden. Deel VIII, 1^e stuk, Haarlem, 1867, p. 424-427.

[p. 17]

‘lieflycke’ geschreven was en niet ‘lieflijste’, wat, in een zeker opzicht, strikter overeenkwam met den tekst van het origineel. Angillis, die zijn lezers verwittigt, dat hij niet àl de edities, die hij opgeeft, in handen heeft gehad, maar zich dikwijls heeft moeten vergenoegen met werken en uitgaven te vermelden, ‘welke (hij) niet gezien, maar op andere lijsten aangetroffen (had)’, had ook te goeder trouw de Flora of Boogaerd der lieflijcke bloemen ende vruchten. Amst. 1615¹⁾ uit Schotel I overgenomen. Reeds vóór hem, in 1861, had Blommaert²⁾ van Schotel's werk gebruik gemaakt, waar hij gewaagde van Theocritus à Gandâ. Flora of boomgaerd der lieflijcke bloemen ende vruchten. Amst. 1615: hij voegde er echter bij: ‘Dit werkjen werd in de uitgave der verzamelde gedichten van Heinsius³⁾ niet opgenomen.’ En dat algemeen aangenomen werd dat Dan. Heinsius onder zijn vaak vroeger gebruikten deknaam van Theocritus à Ganda in 1615 te Amsterdam een verzenbundel zou uitgegeven hebben, geheeten Flora, of boogaerd der lieflycke bloemen ende vruchten, is wel bewezen door het feit dat J.I. Van Doorninck er melding van maakte in zijn Bibliotheek van Nederlandsche Anonymen en Pseudonymen⁴⁾. Het is daarom allernatuurlijkst, dat in zijn artikel over Dan. Heinsius in de Biographie Nationale⁵⁾, L. Roersch een Flora of boomgaerd der lieflycke bloemen ende vruchten (Amsterd., 1615) citeerde onder de Nederlandsche werken van den Leidschen hoogleeraar⁶⁾. Bij andere auteurs die, naast een min of meer breedvoerige studie over den schrijver der Nederduytsche Poemata, de verschillende uitgaven zijner dichtwerken opgeven, heb ik echter te vergeefs naar een Flora Of Boôgaerd gezocht.

Waar de zaak me eerst zonderling begon voor te komen, was toen ik op de bibliotheek der Universiteit te Gent in een 4^o obl. boekdeel⁷⁾, bestaande uit verschillende XVII^e eeuwsche verzenbundeltjes, volgend bijgeplakt titelblad ontdekte:

1) in Dietsche Warande, 1864, p. 551.

2) Ph. Blommaert, De Nederduitsche Schryvers van Gent, Gent, 1861, p. 203.

3) Klaarblijkelijk bedoelde Blommaert: Dan. Heinsii Nederduytsche Poëmata byeen vergadert en uytgegeven door P.S. Amsterdam, 1616, en vlgg. uitgaven.

4) 's Gravenhage en Utrecht, [1867], n^o 1505, kol. 154.

5) Bruxelles, 1884-85, kol. 866.

6) De m van het woord ‘boomgaerd’ schijnt aan te duiden dat deze titel eerder uit Blommaert overgenomen is.

7) n^o: B-L. 5685.

[p. 18]

Flora || Of || Boōgaerd der lieflijcke Bloemen || ende Vruchten /|| Waer In || Den strijdt tusschen Aprilis en Majus vermakelijck || en leerlijck wordt uytgheleyt. || Met || Noch eenighe nieuwe Liedekens en Dichten / tot || vermeerderingh desselven dienstigh. || Door B.R. || (Bloemenvignet) || 't Amsterdam, || By Dirck Pietersz. Boeckvercooper / op 't Water / || in de witte Pers. Anno 1615. ||

Deze tekst, waarvan de eerste woorden zoo zonderling gelijk met die van de zoogez. Flora van Heinsius luidden, diende als titel voor een 60-tal blzz. die ik weldra kon identificeeren als zijnde de eerste uitgave z. pl. n. n. n. jt. van D. Heinsius' Emblemata Amatoria, waarvan het eigenlijke titelblad, dat ontbrak, had moeten gegraveerd zijn, voorstellende ‘links een vrouw, aan koorden een wapenschild houdend, in 't midden Cupido op haar mikkend met gespannen boog, rechts een wapenschild. Bovenaan in cartouche het vers boven geplaatst¹⁾, onderaan twee ledige cartouches’²⁾. Ik kon verder in het boekdeel dat ik voor me had, niet één blad ontdekken, dat deel had kunnen uitmaken van de Flora Of Boôgaerd... Door B.R. Dit werkje, opgegeven door J.I. Van Doorninck in zijn Vermomde en Naamlooze Schrijvers, Leiden, 1881-83, I, kol. 73, en door hem daar aan Ruysschenberch toegeschreven, alhoewel zóó zeldzaam geworden dat het in niet een enkele openbare bibliotheek van Holland of van België te vinden is, was me inderdaad alras bekend, dank zij de welwillende vriendelijkheid van den heer D^r D.F. Scheurleer, die me dit unicum uit zijn persoonlijke boekenverzameling ter inzage wel wilde opsturen³⁾.

Ik had aldus met alle zekerheid kunnen vaststellen dat de Universiteitsbibiotheek te Gent alleen het titelblad bezat van de Flora Of Boôgaerd van B. R(uysschenberch); van een Flora Of Boôgaerd van Th. à Ganda was er, noch in dit bundeltje, noch elders in onze verzamelingen, een spoor te ontdekken. Ook niet in een andere

1)

Quaeris quid sit Amor, quid amare, cupidinis et quid
Castra sequi? chartam hanc hanc inspice, doctus eris.
Haec tibi delicias hortumq. ostendit Amorum
Inspice; sculptori est ingeniosa manus.

2) A.G.Ch. de Vries. De Nederlandsche Emblemata, Amsterdam, 1899, p. XVIII. Het eenig volledig mij bekend exemplaar er van berust op de Koninklijke Bibliotheek te 's Gravenhage. (n^o: 839 E 24a.)

3) Het werk is opgegeven in D.F. Scheurleer, Nederlandsche Liedboeken, 's Gravenhage, 1912, p. 143, kol. 2.

[p. 19]

bibliotheek van België of van Holland, ook niet op de Bibliothèque Nationale te Parijs of op die van het Trinity College te Dublin was er een exemplaar van te vinden. En nochtans bestonden er bibliographische aanwijzingen! Buiten die, reeds hooger opgegeven, vermeldde J.I. van Doorninck nog in zijn Vermomde en Naamlooze schrijvers, naast de Flora of Boogaard der lieflijcke bloemen ende vruchten, waerin de strijd tusschen Aprillis en Majus vermakelijck en eerlijck wordt uytgeleyt. Door B.R. [Ruysschenberch]. Amst., D. Pietersz. 1615. 4^o1), een Flora, of boogaerd der lieflycke bloemen ende vruchten. Door Theocritus à Ganda [Daniel Heinsius]. Amst. 1615. 4^o.²⁾.

Had een Flora of Boogaerd van Dan. Heinsius nooit bestaan en hadden we hier te doen met een verwarring? - of waren de exemplaren van dat werk uiterst zeldzaam geworden en zou men op een of anderen dag er een ergens in een oude nog niet gansch geïnventorieerde bibliotheek ontdekken?

Misschien was het een unicum van die uitgave, het boek dat zich bevond op het Britisch Museum en in het Catalogue of Printed Books aldus was opgegeven: [Floras Lust Hof beplant met lieflijke bloemen door Theocritus à Ganda, Daniel Heinsius]. Amstelredam, 1608. obl. 4^o3). Ik stond er wel erg sceptisch tegenover, gezien de aanmerking die er was bijgevoegd: ‘Imperfect; the printed titlepage is wanting. The above is supplied in Ms.’ - maar toch... Ook ben ik Mr. R.F. Sharp, Keeper of Printed Books op de Bibliotheek van het British Museum, ten zeerste verplicht zoo vriendelijk te zijn geweest, me bij mijn eerste aanzoek een volledige beschrijving van het boek in kwestie te hebben laten geworden; het heeft me in de gelegenheid gesteld met alle zekerheid het zoogezegde Londensche exemplaar van de Flora van Dan. Heinsius te kunnen identificeeren, als zijnde een exemplaar van een ander zeer bekend en niet zeer zeldzaam werk van den zelfden auteur, nl. de Emblemata Amatoria: Iam demum emendata, uitgegeven ‘t' Amstelredam, By Dirck Pietersz Boeckvercooper in de vvitte Persse, in de oude brug-steech aen 't water. 1608.’ (Colophon.)

1) loc. cit.

2) I, kol. 193.

3) n^o: 11555. aaa. (2).

[p. 20]

Een verwarring betreffende de auteur dan? Theocritus à Ganda in plaats van B.R.? - Best mogelijk; maar hoe was deze ontstaan? - De oorsprong er van meen ik te hebben ontdekt in het Gentsche ‘exemplaar’. Het bundeltje, waarvan ik in het begin sprak, en dat aanleiding gaf tot mijn opzoekingen, bevat, behalve het vooraanbijgeplakte titelblad van de Flora van B. R(uysschenberch): 1. de eerste uitgave van D. Heinsius' Emblamata Amatoria, zonder het titelblad. - 2. Den Nievwen Lvsthof gevolgd van het Brvylofts Bancket, Amsterdam, z. jt. - 3. Zeven bladen met Ms. gedichten (XVII^e eeuw). - 4. Twaalf platen gegrav. door Goltzius en voorstelleden de twaalf maanden. - Een blad met een Ms. gedicht (XVII^e eeuw). - 6. Spiegel Vande Doorluchtige... vrouwen... Beschreven door Theocrutû à Ganda, Amsterodami 1606. - En gansch vooraan, tegenover het titetblad van de Flora, een ergens uitgeknipt en op het schutblad aangeplakt gegraveerd portret van Daniel Heinsius.

Het maakte deel uit van de beroemde verzamelingen van Jacob Koning, op 14 Oct. 1833, te Amsterdam openbaar verkocht. Degene die den catalogus voor deze veiling heeft opgemaakt, werd eerst getroffen door de afbeelding van de Leidschen hoogleeraar; verder kon hij in het gansche bundeltje alléén een naam ontdekken; ‘Theocritū à Ganda.’ Hij stelde deze voorop en zoo schijnen àl de onder dien zelfden band voorkomende werkjes Theocritus à Ganda als auteur te hebben - voor de Flora of Boogaerd kan zulks zelfs geen twijfel lijden -, want op n^r 1486 p. 331 van het II^e deel van den Catalogus Der Letterkundige Nalatenschap Van Wijlen Jacobus Koning, Amst. [1833], staat volgende beschrijving te lezen:

‘T. à Ganda, Flora of Boogaerd der lieflijcke Bloemen ende Vruchten. Amst. 1615. - Den Nieuwen Lusthof Enz. ib. - Bruylofts-bancket. ib. - Spiegel van de Doorluchtige, eerlicke, Cloucke, Deuchtsame ende verstandege vrouwen. Amst. bij Jodocus Hondius 1606. - Allen lang formaat, met platen, in éénen band. (Tusschen de twee laatste werkjes vindt men eenige met eene oude hand geschrevene, gedichten en een twaaftal door J. Goltzius gegraveerde platen, de twaalf maanden voorstellende.)’

Iemand die de twee eerste regels van die opgave las en het bundeltje niet in handen nam, om het zelf te onderzoeken, MOEST de Flora of Boogaerd aan Theocritus à Ganda toeschrijven - En zoo

[p. 21]

deed Schotel, die voor de onder Heinsius' geliefden deknaam uitgegeven Nederlansche werken naar koning Katal. d. II, bl. 331, euterpe d. I, bl. 98-106 en p. cunaei epist., p. 48 verwijst. Nu, alléén op de eerste aangegeven plaats: koning Katal. d. II. bl. 331, is er sprake van een Flora of Boogaerd. Schotel is dus dienaangaande zijn wijsheid gaan putten in den Catalogus der veiling Koning; Blommaert, Angillis, Van Doorninck en Louis Roersch hebben hem rechtstreeks of onrechtstreeks nageschreven en degene die het ontbrekend titelblad wilde teruggeven aan het exemplaar der Emblemata Amatoria, uitg. 1608, dat thans op het Br. Museum berust, heeft het waarschijnlijk gedaan, hoe mis en hoe gebrekkig ook, naar de opgave van het kataloog Koning of naar die uit de Letter- en Oudheidkundige Avondstonden, want, naar het oordeel Mr. R.F. Sharp, schijnt deze tekst in de eerste helft van de XIX^e eeuw geschreven.

Gezien er nergens een exemplaar van de Flora of Boogaerd door Theocritus a Ganda te vinden is; gezien er, buiten de zeven hooger aangeduide plaatsen, nergens melding wordt gemaakt van zulk een werk; gezien de manier waarop deze zeven vergissingen kunnen verklaard worden, meen ik te mogen besluiten dat, ondanks Schotel, Blommaert, Angillis, Van Doorninck, L. Roersch en den onbekenden schrijver van het Londensche titelblad, Daniel Heinsius onder den deknaam van Theocritus à Ganda nooit een Flora of Boogaerd der lieflijcke Bloemen ende Vruchten te Amsterdam, noch in 1615, noch in 1608, heeft laten verschijnen; dat er alleen maar één verzenbundel zoo geheeten, te Amsterdam in 1615 verschenen, bestaat - en wel de Flora of Boogaerd van Bernardt Ruysschenberch.

Gent, febr. '25.

C. Debaive.