De Gulden Passer. Jaargang 2

[p. 17]

Over kwakzalvers-strooibriefjes in de XVI^e eeuw.

Te allen tijde is het ‘mundus vult decipi’, de grootste drijfveer geweest van alle gezondheidsventers, die de eeuwen door, de lichtgeloovige menschheid aan het lijntje hielden met haar de genezing harer kwalen te beloven. Niemand zou het wagen het geringste aandeel ook van zijn fortuin den eersten den besten ter hand te stellen zonder de geloofwaardigste aanbevelingen of waarborgen, maar het onschatbare en omvangrijke kapitaal der gezondheid aarzelt men niet losbollig den eersten den besten arlekijn toe te vertrouwen, die met schoone manieren, bezegelde - maar meest valsche - bewijsschriften, gekke toeren of dwaas geraas het hoofd der menigte op hol brengt.... En zoo is het altijd geweest.... ‘Mundus vult decipi’....

De overheid, die in de stilte van hare vergaderingen de ontleding kon maken van al die klatergouden en ook hinderende handelwijzen, rekende het zich tot een plicht de gezondheid harer onderdanen te behoeden; de gewetensvolle, maar helaas te weinig talrijke geneesheeren in de vergane eeuwen stonden altijd het stedelijk bestuur ter zijde om energische en passende maatregelen te treffen ter bekamping dezer trouwelooze gezondheidsmakelaars die hun verhoog op de openbare plaatsen, bij kermissen, bedevaarten en ommegangen optimmerden om er hunne kunsten en toeren ten beste te geven en de stuivers uit den zak van het onwetend publiek te tooveren.

In de gebodenboeken van onze goede stad vindt men hier en daar maatregelen en edikten die tegen hen gericht waren; zoo vond ik namelijk de volgende:

‘Voirts verbied men van wegen als vore, dat alle Tanttreckers, Quacksalvers, ratcruytvercoopers ende andere diergelijke hen insgelijcx van nu voerdane soo wel des werckendags als des sondags en Heyligdaegs vermijden op het voorscreven kerckhoff met hunnen cramen, salven ende andere gereetschap voirts te stane, op pene als boven....’
(Gebodboek. B; F^o 211, Anno 1556, 22 sept.) Geboden en uytgeroepen ut suprà, den 15 mey 1557:

[p. 18]

‘Item dat insgelycx geen Quaksalvers, rattevangers, liekensangers, enz... hen voerdane en peyne oft hen vervoorderen met hen waren te stane binnen der straeten ende plaetsen ontrent en loopende naer de nyeuwe Borse, op ter pene, enz....’

Doorbladert men andere registers van het magistraat, alsook Broeckx's Geschiedenis van het Collegium Medicum Antverpiense of Bruxelliense, dan vindt men de eeuwen door, een gansche menigte dier geboden.... Maar we mogen aannemen dat al die zwervers ze weinig ernstig opvatten en hun stieltje immer voortzetten. Alle aard van aanbeveling was hun goed, de aanmeldingen gebeurden door straatroepers of door schrift, want zoodra de drukkunst zich verspreidde, zag men de kwakzalvers er gebruik van maken om hunne kunst of waren aan te prijzen op eenen toon, zonder eenige kieschheid of nederigheid. Daar ‘verba volant en scripta manent’, konden de patienten alzoo, in de stilte hunner kamer, in eenzaam gesprek met hunne kwalen, alle de groote verdiensten van de algenezers overwegen, om zich daarna na rijp nadenken aan de mirakelmenschen toe te vertrouwen. In den beginne geschiedde die drukpubliciteit door het uitreiken op den openbaren weg van kleine strooibriefjes waar alles nopens de wondermenschen bombastisch verteld was; zulke blaadjes, gelijk men het kan begrijpen, hadden maar een kort bestaan; wien de zaak niet aanging wierp het papiertje weg en zoo verging er het grootste deel van in plas of rui. Hier en daar ontsnapte er eentje, en verschool zich tusschen andere papieren om tot ons over te komen.

Vier van die drukjes berusten in het Plantin-Museum. D^r Tricot-Royer noteerde ze in zijne studie over het Plantin-Muzeum¹⁾;²⁾ door de welwillendheid van den conservator d^r Maurits Sabbe, kon ik ze bestudeeren.

Het zijn vier in kwarto-blaadjes, met gothische letter gedrukt, zonder naam van drukker, zonder aanduiding van plaats of datum, hoogst waarschijnlijk kwamen ze te Antwerpen, waarvoor ze bestemd waren, van de drukpers; verder, volgens ik kon afleiden uit den tekst, mag men denken dat zij dagteekenen uit de tweede helft der zestiende eeuw.

1) D^r TRICOT-ROYER. - Commentaires médicaux sur les Musées d'Anvers Musée Plantin-Moretus pg. 132. (Salle des imprimeurs anversois. Salle XXXI. n^o 217) in Liber memorialis du 1^r congrès de l'Histoire de l'Art de guérir. publié sous la direction des D^ra Tricot-Royer et Van Schevensteen. Anvers, 1921. De Vlijt.

2) Het bladje bevat 34 regels gedrukt met gothische letter.

[p. 19]

I.

+ GHELIICK ALS CHRISTUS DEN || Heere zijn cracht ghelaten heeft op der aerdē in zijn godlic woort || in cruden / ēn in ghesteentē om den mensche te ghenesen van alle || gebreken So heeft desen Meester met hem ghebrocht eenen steē || dye seer wonderlicke is in zijn wercken / ende can dē mensche ghe || nesen van alsucke ghebreken als ghi hooren sult. ||

⁌ Inden eerstē can desen steen ghenesen alle menschen die heb-|| bē roode loopende ooghen / oft duyster gesichte / oft schellen / vlie- || sen daer die mensche blent af worden / die sal desen steen in wa- || ter legghen ende wasschen hem daer met / die ooghen sullen ghe- || nesen. ||

⁌ Ten ij. can desen steē genesen alle die gequelt zijn met Tscuer- || buyck⁽³⁾ / gaten in dē mont / ofte bleynē /⁽⁴⁾ oft quade stinckende tandē / || oft den tantsweer / oft den Cancker / soo wast uwen mont met dit || wa er vanden steen hy sal daer mede ghenesen. ||

⁌ Ten iij, so can desen steen genesen alle die gequelt zijn met die || crauwayge /⁽⁵⁾ soo wast o met dit water / dye crauwayghe sal ghe- || nesen sonder inslaen /⁽⁶⁾ ofte kinderen dye schorfde⁽⁷⁾ hoofden hebben / || met dit water ghewassen / sy sullen ghenesen.||

⁌ Ten iiij. can desen steen genesen alle menschen die gaen met || quade beenen den hayrworm⁽⁸⁾ oft grauworm oft dauworm /⁽⁹⁾ oft || grote gatē daer geē Olie oft salue op werckē en wilt / so wast o mz || dit water en̄ eenē natte doec daer op geleit / het geneest sond salve. ||

⁌ Ten v. is desen steen seer goet voor menschen die gequelt zijn || met dē brāt vā die Roose /⁽¹⁰⁾ so slater eenē nattē doec op si sal vergaē. || Oft menschē die despene⁽¹¹⁾ hebbē int fondament / wasschen hē met dit water / si sal verdrooghen en̄ af vallen binnen drie daghen. ||

⁌ Ten vi. is desen steē seer goet op vrouwē borstē daer sweerin- || ghe oft grooten brant in is || so slater eenen natten doeck op het sal || vergaan. Oft mensen die eenighe gatē oft ghebreken dragen on- || der haer clederē / dat sy niet en willen te kennē gheuen so wast o || met dit water en slater eenen natten doeck op / het sal ghenesen. ||

En̄ aldus suldt desen steē gebruickē / tot eē once eē pint waters/|| en̄ tot een half once eē. op eckē waters / en̄ so voort na aduenance.||

¶ Probatum est. ||

(3) In Kiliaen. Scheurbuyck / Schor-buyc / blauw-schuyt. Stomacacce, q.d. venter ruptus, cum totus venter & hypocondria patiuntur, vulgo scorbotus.
De opgaven in de notas aan Kiliaen ontleend, komen uit zijn Etymologicum teutonicae linguae. Amstelreodami, apud Henricum Bernardi. 1623.
Verder werden gebruikt:
E. SPANOGHE. - Synonymia latino-teutonica ex etymologico C. Kiliani deprompta. (3 deelen. uitgave der Antwerpsche Bibliophilen).
VERWIJS en VERDAM. - Middelnederlandsch woordenboek (aangeduid V.)
A.C. OUDEMANS S^r - Bijdrage tot een middel- en oudnederlandsch woordenboek.
SCHUERMANS. - Algemeen Vlaamsch Idioticon.
DE BO. - Westvlaamsch Idioticon.
CORNELISSEN en VERVLIET. - Idioticon van het Antwerpsch Dialect.
DODOENS. - Herbarius oft Cruydt-boek, Leyden. F. van Ravelingen 1618.
MUNTING. - Nauwkeurige Beschrijvinge der Aardgewassen. P.V. der Aa. 1696.
D^r E.C. VAN EERSUM. - De ‘Cyrurgie’ van meester JAN YPERMAN. (1912). - Leyden. A.W. Sijthoff.

(4) Bleyne: Kiliaen bleyne, blaere, pustula, pusula booze zweer of blaar.

(5) Crauwagie - Ook Krauwagie en Krauwe, Krauwsel, Krets, (Dodoens, Craeuwagie, scheurftheyt ende Ieucksel): schurft. fr. gratelle - gale. -
Kiliaen Krauwagie: prurigo, pruritus, scalpurigo & scabies, petigo, impetigo.

(6) Inslaen: ‘Omtrent allen huiduitslag, die het hoofd der kinderen aantast, heerscht nog de voorstelling, dat hunne gezondheid er door bevorderd wordt, en dat, wil men de onsteking niet zien “naar binnen slaan”, de genezing niet te ras mag gebeuren.’ (De Cock, Volksgeneeskunde in Vlaanderen, p. 269).
Het zelfde komt in het Fransch voor: gale, maladie quelconque rentrée ou répercutée.

(7) Schorfde (hoofden der kinderen) (in Dodoens Ruydicheyt) schurftigheid, ook bedoeld als eczema capitis en ander hoofdzeer.
Kiliaen schorftheyd, schorftigheid: Scabies, petigo, impetigo.

(8) Hayrworm, haerworm, haarworm (V. III col. 15) een fijn huidwormpje dat de wortels van het haar wegvreet: ook eene soort van huiduitslag van schurftigen aard. Kiliaen: haerworm, impetigo, lichen, infectio et asperitas summae cutis cum pruritu non levi.

(9) Dauwworm in Blankaart(de Nederlandsche Herbarius... 1714), pg. 290, worden haarworm en dauwworm verholpen door de zelfde medecijnen.
(niet in Kiliaen) (ook niet grauworm).

(10) Roose (V. III col. 1627), Benaming van eene ziekelijke aandoening: roos Kiliaen Roose. Sint Antonisvier. Erysipelas. sacer / ignis (rubor / cum inflammatione ac dolore, vulgo rose et gutta rosea sine rosacea (dicitur) à roseo rubore.

(11) Spenen (Dodoens: anbeyen, speenaders;) ambeien, haemorrhoïden. Kiliaen condyloma, tuberculum anidisimile haemorroidi unde sanguis fertur.

[p. 20]

II.⁽¹²⁾

MEN LAET WETE ALLE SIECKE EN CRANCKE MENSCHEN DAT || hier ghecomē is wt Hooch Duytschlant eenē Practesijn en̄ constich operateur des steens en̄ breuksnijder / also dat hi seer cōstich / en met saechter pijne can snij || dē dē steen der blasen / het sy groot oft cleyn / wit / graeu / effen / ront oft getact⁽¹³⁾ aen mannē || oft knechtē oudt oft ionck / en̄ dē seluē steen vā vrouwē oft meyskēs / constich wtnemen || sonder snijdē / en̄ de sommige helpen met ander medecijnē / om nemmermeer geen ge- || breken daer af te hebbē. En̄ can oock helpē alle menschē / mannē / kinderē / beyde knecht- || kens en̄ meyskens / ionck en̄ oudt / die daer gescheurt / ghesletē oft ghebrokē⁽¹⁴⁾ sijn in die || eene liessche⁽¹⁵⁾ oft beyde sijdē / al waren ser ooc medē gheborē / en̄ oock oudt. L oft Lx. iaer / || so canse desen Meester constich snijdē / datter luttel oft geen bloet af comē en sal / en̄ bin- || nen. ic. oft c. daghē de wonde genesen / sonder pijne oft gheen gelt. En can oock de selue || Fracture⁽¹⁶⁾ vā mans en̄ vrouwē secreet / die pertinentelicken gheholpē moeten sijn op || schurssen⁽¹⁷⁾ met eenē fijne ducatē goudraet / die dat selfde ghebreck ophouden sal tot des || menschē sterfdach toe / en̄ gantschelijck ghenesen binnen corten tijt. Ten anderen can || desen Meester helpen en̄ ghenesen alle secrete ghebreken vā mannen en̄ vrouwen / hoe || desolaet die selfde persoonen sijn / die hier niet en dienen verhaalt te zijne / om der || eerbaerheyt wille. ||

Men vint oock by hem de gherechte conste om te genesen de spaensche pocken oft / duytsche franchoysche⁽¹⁸⁾ / als gaten Lemptē⁽¹⁹⁾ lammichedē / pijne int hooft / aermen / beenen || schouderē oft heupē sienlick en̄ onsienlick / om die te helpē in cortē tijt. En̄ oock can hy || verdrijuen de gicht / scheurbuyck / Faren⁽²⁰⁾ de Roose / cortsen / dē hoest / Cancker / Nolime || tangere /⁽²¹⁾ dē wolf⁽²²⁾ hayrworm / springende vier⁽²³⁾ / oft vlecken inde handt / verhitteyt der Le- || uer / puls des herten / melancolie/ swaerheyt des hoofts / water sucht / geelusucht / ver- || slijmtheyt der maghē / verhitheyt der milten en̄ ander quynende quelende siekten die || vijf oft ses iaer geduert hebbē / menschē / oft kinderē die gheen macht noch cracht in haer || leden en hebbē / die schijnē/ geraect oft betoouert te syne. En̄ can noch helpē voort ander || nieuwe sieckten die nu regnerē⁽²⁴⁾ en̄ schijnē onhelpelick te zijne /

(12) Het bladje bevat 41 regels in gothische letter.

(13) getact: al wat vorkgewijze uitloopt, tak, vertakking. (men vindt ook in Munting spenen of takken aan 't fondament.)

(14) ghescheurt, eene breuk hebbende,
ghesleten, slete, breuk, hernia bij Kiliaen,
ghebroken, ook eene breuk hebbende.

(15) liessche V. IV col. 568. Lies het weeke vleesch aan beide zijden der schaamdeelen: tgemachte of die lies: inguen; lies inguen; liesche, inguinaria est pestis circa loca pudibunda. bi die liessche. Fr. aine. Kiliaen Inguen & membrana.

(16) fractuere van mans en vrouwen secreet, op te nemen waarschijnlijk als venerische ziekten, die de geneesmeester belooft te genezen door het aanleggen van eenen gouddraad als dracht (seton).

(17) opschurssen opscortsen: van onderen opbinden of verkorten (nl. de kleederen.) Kiliaen: opschorssen/op-schorten: succingere, substringere.

(18) Pocke: eene puist of blaar, eene kleine verhevenheid der huid, benaming verscheidene ziekelijke uitwassen ook van de onder den naam pokken of kinderpokken bekende ziekte (morbillus, morbilla). Plant. de pockskens: petites verolles, pustulae. Ook als benaming van de venusziekte, syphilis. In de 16^e eeuw Plant. de pocken, la verolle, lues venerea.
Kiliaen: pocken met de lemten, spaensche pocken, morbus Gallicus, (van daar de naam francoysen). Scabies Hispanica, Neapolitana (Napelsche ziekte) lues venerea, siphylis, serpigo Indica. (V, VI. col. 535).

(19) Lempte (Dodoens: pockpuysten ook lemten; lemten oft quaede sweeringen ende zweeren van de Pocken) Oudemans. T. IV. p. 85. in den zin 1) leemte gebrek, zeer 2) jicht, kramp, podagra Pl. Kil., 3) verminking, verlamming. (V. IIII. col. 364 zelfde opgaven).
Kiliaen lemte / laemte: Vitium, defectus, mutilatio.

(20) Faren: Komt niet voor in Kiliaen, Verwys & Verdam of Oudemans; in ‘Synonymia latino-teutonica ex etymologico C. Kiliani deprompta’ vind men Vari, Varioli: kinderpokskens; wellicht zou ‘Faren’ of ‘de varent’ eene verbastering van het latijn zijn? Volgens den samenhang zou die ziekte opgevat kunnen worden als zijnde dus de kinderpokskens of dergelijke?

(21) noli me tangere: Een hardnekkige, om zich heen vretende zweer, ook kankerzweer in het aangezicht.

(22) Wolf (in Munting een aard van zeerigheid). In Kiliaen: Phage laena: herpes exedens, ulcus depascens vulgo lupus: cancri, genus, cutem, & subjectam carnem serpendo ad ossa usque corrodens ac vorans instas lupi.

(23) Springende vier. Kiliaen: sprink-vier / sprenk-vier. Herpes, herpes miliaris, herpes pustulosus, zona, ignis serpens ignis sacri species per artus repens serpentibus pustulis. q.d. ignis prosibens.
Dodoens; wilt vier, ende voortsloopende zeericheyt en heete schorfte. Munting: wildvuur, sprenktvuur, sprinktvuur, loopend vuur.
Oudemans. IX. 1478. Vuur als benaming van verschillige ontstekingsverschijnselen in en aan het menschelijke lichaam: heilich vuur, helsch vuur (vier) roos, belroos.

(24) Volgens Torfs (Fastes et Calamités publiques, 1^re partie bl. 84) had het magistraat van Antwerpen in 1580 een gebod uitgeroepen dat verbood aan de kwakzalvers zich te bemoeien met het uitreiken van geneesmiddelen ter bestrijding der pest en andere pestilentieuze ziekten die sinds 1571 (volgens Dierckxsens, Antverpia Christo nacens. Bkd. 5. bl. 160) in Antwerpen op de hevigste wijze heerschtte. Het is waarschijnlijk deze ‘nieuwe ziekten die nu regneren ende schijnen onhelpelick te zijne’ die den meester-opsteller van het strooibriefje wil bekampen.

[p. 21]

als menschen die beuinghe oft schuddinghe oft bulten / wennē⁽²⁵⁾ scheeue mondē / halsen / armē oft beenē hebben / || daerō coemt stoutelickē ghy die daer ghebreck hebbē vā creupelheyt / lāmicheyt / blint- || heyt oft ander verborgen / stōme oft dooue pijne / wāt desen Meester cā met Gods hul- || pe en̄ sijnder cōste uwe pijne in cotter tijt lisschen⁽²⁶⁾ en̄ benemen. En̄ besien ooc des men- || schen water oft urijne / en weet deur de visitatie van dat water des menschē ghebreken te || seggen / en̄ daer op goede ordonantie te gheue vā medecijnen naer die sake gelegen is. ||

Beminde Leser dese ghebreken can desen Meester ghenesen met Gods hulpe ende || sijnder conste / en̄ can oock wel betooghen met sijnder Certificatien / besegelde brieuen || van der Keyserlijcke Maiesteyt / en̄ van veel Heeren / Landen / Dieden daer hy aldus da- || nighen ghebreken en̄ cueren / ghenesen ende volbracht heeft / en de meer andere die || hier te lanck syn om te verhalen. ||

⁍ DESEN MEESTER SALMEN VINDEN INDE HUYDEVETTERS STRATE OP || DEN HOECK VANDE JEUDE STRATE INDEN OLYFANT / TEGHEN || OUER JASPAR DOES HUYS, ||⁽²⁷⁾.

(25) Wennen, Kiliaen werte / wratte: verruca.
Dodoens: wratten, wenden, weeren, eelten.
Ook nog: worte, warte, wrat. fr, verrue.
(In Yperman. pg. 66. Cap. 26. Het wassen opt hooft onderwilen ene maniere van sweren datme heet in dietsche wannen of overbeene.

(26) lisschen V. 4. col. 400. lesscen: de oorspronkelijke opvatting is niet die van uitdooven (vuur enz...) maar de algemeenere van verzwakken, verslappen, minder maken - van pijn en smart - bedaren, gestild worden, (het zal terstond lesschen en helen).

(27) Jaspar Does. - Eene naamsverbastering van Gaspar Ducci, ook Dozzi en Douchy (ook Jaspar Doels, nog eene naamsverbastering). Het huls thans n^r 38 in de Huidvettersstraat behoorde van 2 september 1547 toe aan Messire Gaspar Douchy, Italiaanschen bankier. Op 26 Maart 1579 werd dit huis gerechtelijk door den amman verkocht daar Laurent Douchy, de erfgenaam van Gaspar (zijnen broeder of oom?) de nalatenschap onder beneficie van inventaris aanvaard had. (Thijs A. Historiek der straten en openbare plaatsen van Antwerpen, bladz. 439.) Daar de opsteller-geneesmeester van het bladje als woonst opgeeft ‘den Olyfant’ ‘teghen over Jaspar Does huys’, kan men aannemen dat hij daar aanwezig zijn moest op het einde der zestiende eeuw; de benaming van ‘Jaspar Does huys’ kon natuurlijk eenigen tijd aan het huis gehecht gebleven zijn; en doch zeker niet langer dan het einde der zestiende eeuw, en op deze manier mag men dus zeggen dat het briefje van den ‘gekenden meester’ van de drukpers gekomen is rond dit tijdstip.
Voor hetgeen ‘den Olyfant’ betreft, dit huis, op den rechter of zuider hoek der Jodenstraat, draagt tegenwoordig nummer 43. (Maison Loroue, chemisier).
In de oude wijkboeken (vol. IX. f^o 75) op het stadsarchief berustend staat geschreven dat het huis vroeger de Goudbloem heette, het is niet mogelijk te zeggen wanneer het van naam veranderde; de oudst gekende (1530) eigenaar van het huis was Gilis Raedt. (In de nieuwe wijkboeken staat het huis beschreven in vol. XIII. f^o 31, zonder andere bijzonderheden). (Dit laatste welwillend door den heer stadsarchivaris Bisschops medegedeeld).

III.⁽²⁸⁾

☛ GHY HEEREN BORGERS / EN COOPLIEDEN VAN DESER STADT / MEN LAET U || weten dat hier gecomē is een vremde Meester die welcke vā God begaefd is / met veel || diuersche Consten om alle ghebreken en des menschē te cureren en̄ genesen van de hoof- || de tot den voeten / inwendich en̄ wtwendich / welcke consten hy gheleert heeft van zijnē || Vader / die welcke eenen Heydenschē Meester was / en̄ hadde seuen Jaer in Egypten ge- || woont. Inden eerste can desen meester || genesen / alle groote onverdrachlijcke pijnē des || hoofts en ruystchinghe / tuytinge en doofheyt der ooren / al waren sy alsoo doof dat se || niet een mensche en mochten hooren spreken / geen clocke en hooren luyden / soe zalse de || sen Meester genesen binnen corter tijt. Noch can desen Meester genesen alle pijnn en̄ || weedom der oogen / als roode loopende oogen / schellen / peerlen vieccken⁽²⁹⁾ op die oogen / || en̄ alle ghebreken die de oogen souden moghen toecomen ofte deyren ||⁽³⁰⁾.

(28) Het bladje bevat 45 regels in gothische letter.

(29) vieccken: drukfout voor vlecken.

(30) deyren: Kiliaen deeren, deren: nocere, officere, obesse, urgere. Pijn doen, zeer doen, schaden, ook benadeelen, schade toebrengen, kwaad doen, latijn laedere (V. II col 129-130).

[p. 22]

Noch verdrijft desen Meester / alle vleckē plecken / sproetē ēn opdrachticheyt⁽³¹⁾ des aen- || sichts / en̄ maect de huyt wit schoon en̄ claer / als oft wter natueren ware. ||

Noch maect desen Meester losse Tanden dat sy vast staē / en̄ maect swarte tandē wō- || derbaerlicke wit / en verdrijft alle pijne der tandē / dat het nimmermeer weder en coēpt. ||

Noch geneest desen Meester de heescheyt der kelen / en̄ verdrijft den stinckendē adem. || maectse welriekende en̄ langhe. Noch verdrijft desen Meester die dunheyt der borst /⁽³²⁾ || het bloet spouwē / en̄ geneest den genē die met grooter pijnen heur water maken en̄ die || bloet pissen. Noch can desen Meester genesen alle quade beenen / open zeeren / verdoruē || wonden / lijfs open gaten / de Cancker / den Wolffistels / Spenen tacken int fondament || verdrijft desen Meester dat sy niemmermer weder en comen / al warē sy twintich Jaer || ghedragen. Noch geneest desen meester het roode en̄ grau melisoen⁽³³⁾ terstont en̄ geneest || den genen diet water laden / oft die daer zeer dick van zijn binnen seer corten tijt / en met || so weynich in te gheuen dat het sal schijnen een mirakel Gods te zijn. ||

Noch geneest desen Meester aile sweeren / buylen / en̄ apostuemen /⁽³⁴⁾ als daer zijn ghe- || naemt den Antrax Hydrophorbea / Ramula Nacta / Undunia / Sephyrus / Carbonckel. ||⁽³⁵⁾

Noch verdrijft desen Meester / het sweeren der vrouwen borsten / dat se daer nae niet || meer en sweeren en̄ verdrijft het opstaen der moeder. ||

Noch verdrijft desen Meester het Graueel en den Steen der blasen sonder snijden. ||

Noch gheneest desen Meester de geschuertheit van mans en̄ vrouwē sonder snijden. ||

Noch geneest desen Meester het Morbū of de pockē⁽³⁶⁾ gaende staēde byder stratē son- || der smoutē oft smeeren / men sal ooc by desen meester vindē noch veel geexperimē- || teerde consten / daer mede hy gheneest alle heymelijcke ghebreken / van mans en vrouwe / || de hier niet en dienen verhaelt / ende desen Meester heeft ooc een schoon secreet om die || cortse te verdrijuen binnen ses uren tijts / en̄ desen meester sal een yeghelhck zijn water || Judiceren van waer / en̄ hoe die seicten ghecomen souden moghen wesen daerom comt || en geeft v ghebreken stoutelijc te kennen soe sal hy v ghenesen binnen zeer corten tijt / || en met soe luttel in te gheuen dat het sal schijnen mirakel te zijn. ||

(31) opdrachtigheyt V. 5, col. 1696. roode gelaatskleur, opgezwollen of opgeblazen uiterlijk. Kiliaen: opdrachtigh: Facie suffusa rubore,

(32) dunheyt der borst: ook in Dodoens armborstigheyt, cortigheyt van aedem, engborstigheyt, dempigheyt op de borst.

(33) Roode melisoen in Yperman menisoen. Dodoens roosmelizoen oft bloedigen stoelganck. Kiliaen menisoen et euphoniae gratia melisoen. Dyssenteria, tormina: cruenta alvi dejectio cum dolorifica torsione, dicitur etiam rood melisoen / rood buyck-evel / et simplicitur het rood. q.d. rubrum sive miniatum excrementum, (ook minnesoen, millesoen, melesoen) Modern. bloedgang, buikloop, roode loop.

(34) Apostuemen Kiliaen: Apostume: apostema, abcessus, suppuratio, materiae collectae, in pus conversio. Dodoens (Apostumacien: geswillen ende sweeringen). Ontstekingsgezwel, ettergezwel, abces, puist.

(35) Anthrax, Ulceris genus; et potissimum pestilentialis, karbonkel: butse & bloeme, vet. fland., pest-kole: buie, briede, fois-hall. (Kiliaen Synonymia latino-teutonica).
Hydrophorbea niet gevonden in Kiliaen (synon. L.T.) wel Hydrophobia, waterschouwinge, waeterschroom. (ook niet in Verwijs, Oudemans, enz.), (fr. hydrophobie-rage.)
Ramula niet gevonden in bovengemelde bronnen. Wellicht drukfout voor ‘Ranula’ dat een gezwel onder de tong beteekent (grenouillette)?
Nacta evenmin gevonden, zoowel als de bijeenzetting van Ramula Nacta...; dezelfde opmerkingen gelden voor Undunia Sephirus.
Carbonckel: (in Dodoens: C. oft vurige geswellen, pestige sweeren, clieren, colen oft carbonkels) puist, zweerachtig gezwel, karbonkel, roode puist. Zoo ook lat. ‘carbunculus’ voor den oorsprong der benaming vergelijke men ndl. kool en pestkool, die insgelijks de beteekenis van zweer, gezwel hebben.

(36) Morbum of de pocken; opgevat als morbum gallicum en andere benamingen zie onder pocken. (nota 18).

[p. 23]

Item noch is dese Meester grootelijcx begaft om die Peste / ende andere brandende siecten te genesen. || || Niet sonder Godt. ||

Itē noch can dese Meester alle mēschen haer planetē auōtuere oft cōqlexie lezen van || tbeginsel hares leuens tot den eynde toe / te wetē in wat waēdē⁽³⁷⁾ oft tijdē sij geluckich || of ongeluckich zijn en̄ noch ander gelijcke scientien / die hier te lāck zijn te verhaelen ||

Desen Meester salmen vinden ||

Desen Meester en begeert gheen ghelt op de hant voor dwerck en is volbracht. ||

in de cammerstraet int schilt van burgoijnen.⁽³⁸⁾

(37) Waenden: drukfout voor maenden.

(38) In de Cammerstraet int schilt van burgoijnen: deze zin is op het bladje in handschrift toegevoegd onder het gedrukte.
Het huis genoemd ‘het schilt van burgoijnen’ bevond zich in de Cammerstraete tusschen de Lombaerde vest en de Oudaenstraat, langs de oostzijde. In de nieuwe wijkboeken op het stadsarchief boekdeel III, vind men beginnende aan de Lombaerde vest. 1. Den Blommaert (f^o 132); 2. De Roode Zee (f^o 133); 3. Gulden Peert (f^o 134); 4. Beerschot (f^o 135); 5. Zonder naam (f^o 136); 6. Wit Leeuwken (f^o 137); 7. Schilt van Leuven (f^o 138); 8. Wijzer (f^o 139); 9. De Leeuw (f^o 140); 10. Schilt van Vrankrijck (f^o 141); 11. Eksterken (f^o 142); 12. Schilt van Burgoijnen (f^o 143); 13. De Star (f^o 144); 14. Zonder naam (f^o 145); 15. Schrijfkoker (f^o 146). In de oude wijkboeken, Boekdeel XI, f^o 12, staat dat zekere Marie Courtoys het huis ‘Schilt van Burgoijnen’ door deelingsakt op 29 Augusti 1582 verkreeg. In 1647 werd het door Marie Courtoys verkocht. (Welwillend door den Stadsarchivaris Bisschops medegedeeld).

IV⁽³⁹⁾

ALSO ONS DIE HEYLICHE SCHRIFTUEREN GHETUYGHEN ENDE || spreken van die bermherticheyt en̄ liefde des Heeren / die hy tot het menschelijcke || gheslachte dragende is / alsoot ooc wel blijckelijc is by die groote wonderlijcke gauen die desen expeerten Medecijn Meester van God almachtich ontvangen heeft / also dat || hy veel diueersche menschen ghecureert en̄ ghenesen heeft / als men dagelijcx meer en̄ meer || deur swercx⁽⁴⁰⁾ ghetuyghenissen beuint / ende noch beuinden sal. ||

Inden eerstē cā desen Meester en̄ Meestersse genesen alle gebrekē en̄ pijne des hoofts, || Als schorfde hoofdē / vallendē siecktē / raserijen⁽⁴¹⁾ en̄ alle crampē en̄ crommicheyt des mōts / || alle beroerige der popelsijen⁽⁴²⁾ / die ghedachtenissen te vstercken / en̄ alle vellē / vliesen cateer || nen⁽⁴³⁾ / en̄ catractē⁽⁴⁴⁾ op die ooghē / en̄ alle duyster ghesichte. Oock vdrijuen sy alle cateerne || des hoofts / daer dē mensche subijtelijck af sterft / en̄ connē oock alle hayr dat wit oft grau || is / wederom swert / geel oft blont maken sonder af te gaen / en̄ dat binnē drie daghē tijts / en || sy verdrijuē ooc alle sproeten / maesschen⁽⁴⁵⁾ ende licteekenen des aensichts / en̄ alle ghebreken || des monts en der kelen. ||

En̄ sy ghenesen ooc alle cortsen / hoest / fluymē / cortē asem / geelsucht / watersucht / ban- || den⁽⁴⁶⁾ coeck en⁽⁴⁷⁾ / fenijn en̄ vergiffenisse / en̄ alle andere vlegen⁽⁴⁸⁾ siecten en̄ cranchedē des men- || schen inwendich en̄ wtwendich / die hier te langhe soudē sijn te verhalen en̄ te schrijuen. ||

En̄ noch connē sy ghenesen alle gebrekē der pocken / buyle / gaten / lammichedē / quade || beenē / seerē vā auonturē⁽⁴⁹⁾ / alle

(39) Het bladje bevat 45 regels met gothische letter.

(40) swercx: des werks.

(41) raserijen. Kiliaen: raserye, verwoedheyd; furor, mania, rabies: fr. rage. (ook raesende ziekte, Phrenitis, phrenesis.) Munting vergelijkt het met verwarring des hoofds. verstandsgebreken, zinnen gekrencktheyd.

(42) Popelsyen. Kiliaen: popelcije, gheraecktheyd. Apoplexia, attonitus, stupor, sideratio. Oudemans: beroerte: dit woord is eene verbastering van ‘apoplexie’... werd vroeger wel eens met epilepsie verward, van daar dat het niet altijd beroerte te kennen geeft, maar somtijds ook ziekte en vallende ziekte.

(43) cateernen. Dodoens spreekt van catarrhen oft vloedt, aenval en sinkingen van heete en coude vochtigheden.
Kiliaen: katarre: catharrus, destillatio, humor é capite destillans ad os & fauces rheuma, rheumatismus, coryza, gravedo. Wordt hedendaagsch als zinking of verkoudheid opgevat.

(44) catracten: katarrakt, de grauwe of lensstaar, troebeling van de lens.

(45) maesschen ook masche, maese, maesche; vlak, vlek. (Kiliaen; macula, labes nota.)

(46) banden: met eene figuurlijke opvatting, druk bezwaar, misschien niet zonder invloed van het woord Pant, leed, waarmede het lichtelijk, vooral bij dicteeren kon verwisseld worden. (Verw. en V.I. col. 572).

(47) coecken. (Verw. en V. III. col. 1656);.... kleine verharding in of aan de oppervlakte van het menschelijke lichaam, koek. Vgl. ndl. een koek op het oog. Kiliaen; koeck aen 't herte, scirrus, scirroma, obstructio hepatis aut lienis instar libi exciccati et indurati. Vgl. De Bo. 548; koek aan 't herte, eene kinderkwaal, die in 't fransch ‘carreau atrophie mésentérique’ genaamd wordt: dégénerescence tuberculeuse des ganglions mésentériques; men gebruikt ook dit woord om eene hertziekte bij volwassen menschen aan te duiden. In eenige streken zegt men: De koek aan 't harte gesponnen of ook de koek en 't hertegespan (in de 2^de uitgave van De Bo-Samijn, bl. 481).

(48) vlegen sieckten: verlegen ziekten, maladies honteuses!

(49) seere van auonturen: eene verschoonende en tevens beschrijvende uitdrukking voor morbus gallicus enz.

[p. 24]

wonden en̄ quetsueren / en̄ die creupel en lam sijn / ende op || crucken springen / en die haer leden onghebruyckelyck sijn. Die connen sy hulpē metter hul- || pe Gods / in so corten tijt / dat hem alle menschen verwonderen sullen. ||

En̄ noch connen sy ghenesen alle Mans / Vrouwen en̄ kinderē die gheborsten / ghebro- || ken oft ghescheurt sijn / in de nauel oft int ghemachte⁽⁵⁰⁾ / die connē sy ghenesen sonder snijdē. ||

Wāt doet ghijse snijdē / so staense int perijckel vā haer lijf en leuē. Maer desen Meester die || hulptse en̄ gheneestse sonder pijne oft weedom aen te doē / al gaende en̄ staende achter stra- || ten / sonder haer werck daarom te laten staen. Ghelijck hy hier binnen Antwerpen ghe- || daen ende bewesen heeft / meer dan aen hondert menschen. ||

En̄ noch so connen sy ghenesen alle secrete ghebreke vā mannē en̄ vrouwen die sij se- || cretelijckē onder haer cleederen dragende sijn / en̄ die gefortseert⁽⁵¹⁾ sijn in haren arbeyt / tac- || ken en̄ spenē int fondament / en̄ die vande moeder gequelt sijn / en̄ die ooc vande steen / gra- || ueel / calculum / slijm der lendē / nieren en̄ blase ghequelt sijn / en̄ sy ghenesen ooc den scheur- || buyck / roose/ die varent⁽⁵²⁾ en̄ die gicht en̄ veel meer ander ghebreken / daer ander Meesters || gheenen raet oft remedie teghen en weten. ||

Item so wie onser van doen heeft in dese voorscreuen puncten oft articulen en̄ ghebre- || ken oft in eenighe meer andere / die come tot ons / in brenghe selue sijn urijne oft water me- || de so meucht ghylieder van ons breeder bescheet⁽⁵³⁾ hooren / want het moeste wel een won- || derlijcke crancheyt sijn / daer wy ons seluen niet op verstaen en souwen. ||

Want Christus die spreect. Lucas int. V. Capittel. Die ghesonde en behoeuē den Medi- || cijn Meester niet / maer die daer cranck en̄ sieck sijn. Daerō ghinck die Heere deurt gant- || sche lant vā Galileen / en̄ gheneesde alderley cranchedē des menschē / en̄ beueelde sijn Dis- || cipulen te doen van ghelijcke. Hoe veel te meer behoort dan een Medicijn Meester te || doorreysen alle landen / om die crancke menschen te helpen. Want Christus die seyt / dat || het een lidt het ander helpen moet. ||

⁌ Ende men sal desen expeerten Medecijn Meester ende Meestersse vinden woonachtich hier tot Antwerpen / aen sint Jans poort / op sint Jansvliet. ||⁽⁵⁴⁾

(50) ghemachte (Verwijs, II, col, 307) de teeldeelen zoowel van man als vrouw, ook de lies.
Kiliaen: ghemachte, virilia, partes pudendae, inguen. Ghescheurtheid des ghemachts: Hernia, ramex (en verder ghescheurt van ghemachte, ramicosus, herniosus).

(51) gefortseert: fortsieren (forseeren) misschien van fr. ‘forcer’ doch, de beteekenis strookt beter met een ander ‘froisser’. In Yperman fritsieringe, frotseringe: kneuzing, verwonding. Tevens zij op te merken dat in zekere gewesten, hedendaags, de uitdrukking van ‘forçatie’ (namelijk in Leuven opgemerkt gedurende mijne studiejaren) wel eens gebruikt wordt ‘voor gonorrhée’ en volgens den samenhang zou het misschien hier ook wel de zelfde beteekenis kunnen hebben!!

(52) die varent ofwel is dit eene verbastering van het latynsche ‘vari’ zou het pokskens eventueel kinderpokskens beteekenen, of wel zou het in verband staan mer ‘vare’ angst, vrees. beklemtheid, beroering..,.. en zou men het kunnen opvatten als een soort zenuwkwaal waarvan de meest opvallende uiting een schrik of beklemdheidsgevoel zou zijn?

(53) bescheet: zeker bericht, zekerheid, waarheid.

(54) Sint Janspoort op Sint Jansvliet. - Mertens en Torfs wijzen er op dat de Sint Janspoort, volgens Valckenisse in 1314 gebouwd, in 1581 werd afgebroken Wellicht kan deze aanduiding van de woonst dezer medecijnmeesters en meesteresse het tijdstip helpen bepalen omtrent hetwelk hun strooibladje gedrukt werd. einde ook der zestiende eeuw?
D^r A. VAN SCHEVENSTEEN.