De Gulden Passer. Jaargang 1

[p. 78]

Tijdschriften. - revues.

Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal en Letterkunde (Nov. Dec. 1922). - M^r Leonard Willems zet zijn reeks Reinaerdiana voort. N^r IV is gewijd aan Het Reinaert-Volksboek van 1614, te Antwerpen gedrukt. In n^r V behandelt hij Seger van Dort en zijne Reinaert-bewerking. Deze bewerking, eveneens te Antwerpen gedrukt, nl. bij Jacob Mesens in 1651-1652, werd geschreven door den Antwerpschen notaris Seger van Dort den jongere, geboren in 1590, wiens rederijkersspreuk luidde ‘Noyt Const ver-Dort’. In n^r VI betoogt M^r Leonard Willems dat de illustraties der 17^e eeuwsche Reynaert-uitgaven geteekend werden door Rubens' leerling Erasmus Quellin den jongere, en in hout gestoken door Jan Christoffel Jegher. - Een merkwaardige bijdrage tot de geschiedenis der 16^e eeuwsche literatuur is n^r VII: Het leven van Johannes Florianus vertaler van den Reinaert. Deze Florianus, te Antwerpen geboren in 1522, en over wien de vorige biografen ‘een onnoemlijk getal onnauwkeurigheden, en zelfs dwaasheden’ verteld hebben, is eveneens de bewerker van een prozavertaling der Metamorphosis van Ovidius (Antw. Hans de Laet 1552; een ex. in de K.B. te Brussel, nadien nog tot in 1650 herhaaldelijk herdrukt), en de schrijver van een Latijnsche vertaling van Joannis Leonis Africani, de totius Africae descriptione libri IX. Antv. apud Joan. Latium, 1556 (Ex. te Antwerpen Mus. Plantin en Stadsbibl., te Gent. Univ. bibl., te Londen, Brit. Mus.). Hij vertaalde de ‘handelingen der Apostelen in Harmonia, dat is een tsamenstemminghe gemaect uit de drie evangelisten... met de uitlegghinge van Jan Calvin... ghedruckt te Leyden by Andries Verschout, op de Breede Straet Anno MDLXXXIII.’ Sommige exemplaren vermelden het adres van Niclaes Soolmans te Antwerpen, andere weer dit van Jasper Troyens eveneens te Antwerpen. Van uit het Brusselsche klooster der Recolletten, liet de calvinistische predikant Florianus zijn laatste boek verschijnen Christelyke Antwoorde op den eersten Boeck der lasteringhen... van... Mattheus de Launoy... ende Hendrick Pennetier... T'Antwerpen, bij Niclaes Soolmans... 1583. (Ex. te Brussel, Kon. Bibl.). Florianus stierf den marteldood te Beveren, waar hij levend in een zak gebonden en in een waterput verdronken werd.

Verschillende nummers van den loopenden jaargang van Het Boek, (tweede reeks van het tijdschrift van Boek- en Bibliotheek-

[p. 79]

wezen, M. Nijhoff. Den Haag), bevatten bijdragen welke voor de geschiedenis der drukkunst te Antwerpen het allergrootste belang bieden. In het Januari-nummer besprak Mej. M.E. Kronenberg een fragment van een nog onbekenden druk van Jan van Doesborch, van circa 1515, Van den Ghedinge tusschen eenen Coopman ende eenen Jode, eigendom van de University Library te Cambridge. Zeer terecht noemt de geleerde schrijfster het ‘een curiosum van de bovenste plank’. Inderdaad, vooreerst als een niet bekende post-incunabel. Vervolgens, als een totaal onbekend Nederlandsch rederijkersgedicht, uit het begin der 16^e eeuw, vermoedelijk wel Antwerpsch werk. Maar ook (voor zoover wij uit de reproductie konden opmaken) heeft dit boekje belang ten opzichte der illustratie. Ofschoon vermoedelijk aan een ander werk ontleend, is de hsn. op bl. 2a, het sterfbed, een lang niet onverdienstelijk werk, en wij meenen het te mogen rangschikken tusschen de beste Nederlandsche boekillustraties van dit oogenblik. - Wij wenschen Mej. Kronenberg geluk met hare merkwaardige vondst, en met haar hopen we dat haar artikel nog eens een compleet exemplaar uit een of anderen schuilhoek te voorschijn roept.

In het Februari-nummer bespreekt D^r M. Sabbe vijf vroeg-16^e eeuwsche Zuidnederlandsche drukken, onlangs door het Museum Plantin-Moretus aangekocht, nl. 1^o Collectarius in Elymologiam van Johannes Custos van Brecht, door Mich. Hillenius te Antwerpen gedrukt in 1515; 2^o de Syntaxis van Custos, zelfde drukker, zonder jaartal; 3^o Introductorium Juvenum in Grammaticam van Johannes Despauterius, zelfde drukker, 1516; geen van deze drie werd tot heden door de bibliografen, ook niet door Nijhoff-Kronenberg, vermeld; het 4^e is Kemenerus Timannus' De Quattuor indeclinabilibus orationis partibus, druk van M. Hillenius, zonder jaar, Nijhoff-Kronenberg n^r 1275; het 5^e is de Libellus de Constructione octo orationis partium van Guil. Lilius, druk van Dirk Martens te Leuven in 1516, dat eveneens aan Nijhoff-Kronenberg ontsnapt was. In meer dan een opzicht is deze nieuwe aanwinst van de reeds zoo rijke Plantijnsche bibliotheek ten hoogste belangrijk.

In het Meinummer brengt Dr M. Sabbe een groot aantal bijzonderheden over het leven en het werk van den merkwaardigen Antwerpschen drukker en letterstekker Ameet Tavernier, bijzonheden welke op een gelukkige wijze de biografie door Leonard

[p. 80]

Willems gepubliceerd in het Tijdschr. v. Boek- en Bibliotheekw. komen aanvullen. Gevoegd bij de zoo volledig mogelijke bibliographie van dezen typograaf, zullen de biographische nota's van Willems en Sabbe het samenstellen van een compleete monographie van Tavernier weldra mogelijk maken.

A.D.

_* * _*

In de Colloquiorum puerilium formulae van Cornelius Crocus, in 1536 te Antwerpen uitgegeven bij Mich. Hillen van Hoochstraten, vindt Mej. M.E. Kronenberg (De nieuwe Taalgids XVII_e Jg. 3 Afl.) een lichten naklank van de Latijnsch-Nederlandsche Collocutiones, gedrukt achter de Hymni et Sequentie van Herman Torrentinus, zonder naam noch jaartal verschenen, maar door haar op grond van typenonderzoek aan Peter Os van Breda te Zwolle toegeschreven, en omstreeks 1500 gejaarteekend. In de Collocutiones wordt met Bruegeliaanschen humor gesproken van een bengel, die in de kerk gaat tollen en door den kerkmeester wordt afgeranseld; van een anderen, die in de sacristij zijn gevoeg doet; weer van een anderen, die zijn schrijftafel verkwanselt om er noten voor te koopen. De school wordt er in voorgesteld als een kerker, waarin de meester de jongens gevangen houdt. De geest in Crocus' werkje, verzameld uit allerlei schrijvers, is veel saaier, en de verwantschap met de Collocutiones berust enkel op de zeker niet toevallige overeenkomst van zekere Latijnsche uitdrukkingen in beide boekjes.

Mej. Kronenberg geeft verder een biografie van Torrentinus en wijst op de plaats, die de Collocutiones verdienen onder de vroege schooldialogen, besproken door D.H.G. Behaard in zijn Gert van der Schuren's Theutonista of Duytschlender ('s Hertogenbosch 1904) en in K. Kooiman's Populaire taalstudie in de 16^e eeuw (Nieuwe Taalgids, XII, 1918).

M.S.

_* * _*

LOUIS ELZEVIER à Anvers et à Liége. - Dans la Chronique archéologique du Pays de Liége, organe mensuel de l'Institut archéologique liégeois (livraison de janvier 1923, pp. 7-12) M. Emile Fairon apporte, sous le titre: Louis Elzevier, citoyen de Liège, 1569-1570, une précieuse contribution à la biographie de Louis Elzevier fondateur de la maison elzévirienne.

On sait, par l'ouvrage d'A. Willems (Les Elzevier. Histoire et

[p. 81]

annales typographiques, Bruxelles. G.-A. Van Trigt, 1880; in 8^o, 608 p.), que, né à Louvain, vers 1540, Louis Elzevier, qui avait, pour père, Hans van Leuven, dit Helsevier, vint, fort jeune, se fixer, avec ce dernier, à Anvers où ils entrèrent, comme ouvriers, chez Christophe Plantin. Il était marié, vers 1563, avec une Liégeoise, nommée Marie du Verdin. Ses deux fils aînés, Mathieu et Louis, naquirent à Anvers, le premier, en 1564; le second, en 1566. Nous avons vainement cherché dans les Archives de l'étatcivil d'Anvers les actes de naissance de ceux-ci. Louis Elzevier s'étant converti au protestantisme, la lacune trouve probablement son explication dans les troubles religieux que régnaient à cette époque.

Louis Elzevier s'enfuit d'Anvers en 1567, à l'arrivée du duc d'Albe. Il ne se rendit pas, d'abord, à Wesel, comme le suppose A. Willems. M. Emile Fairon a découvert qu'il vint se réfugier dans la ville natale de Marie du Verdin, où il séjourna en 1569 et en 1570 et où il semble même avoir joui du droit de cité, ainsi qu'il conste de deux actes passés, devant les échevins de Liége, le premier, le 5 novembre 1569, le second, le 15 juillet 1570. Malgré de longues recherches, M. Emile Fairon n'a pu préciser à quel moment Louis Elzevier quitta Liége pour se rendre à Wesel, où naquit son troisième fils. On sait que, lors de l'amnistie proclamée par Requesens, le 6 juin 1574, Louis Elzevier rentra dans les Pays-Bas et se fixa à Douai, où naquirent deux de ses fils, Josse, en 1575 ou 1576, et Arnout, vers 1577. La réconciliation des provinces wallonnes avec Philippe II, le 4 septembre 1579. détermina Louis Elzevier à se fixer définitivement à Leyde, vers la fin de l'année 1580.

Aux intéressants détails contenus dans la substantielle étude de M. Emile Fairon, nous n'avons pas grand' chose à ajouter. De nos recherches, il résulte que

I^o - Quant à Louis Elzevier: Outre les documents publiés par A. Willems, dans l'ouvrage susdit, le ‘Grootboek’ 1571-1582 (Archives plantiniennes, vol. XVIII, fol. 315) porte, au nom de ‘Louys Helsevier, Messag^r De Douay’ un compte en cinq articles que voici:

1578.	13 mars	fl. 18-13
1579.	12 avril	fl. 28-18
	11 mai	fl. 59-2

[p. 82]

23 juin	39-3
fl. 1 septembre	fl. 77-9

Ce nom est également cité dans les livres intitulés ‘Relieurs’ (1566-1559), au fol. 79, et ‘Libraires hors Anvers’ (1575-1598) aux fol. 57, 77 et 101.

2^o - Quant à Hans van Leuven, dit Helsevier: Son nom, orthographié de différentes manières figure dans les registres suivants:

1.-	‘Salaires des Ouvriers’ (Archives plantiniennes, vol. XXIII, fol. 26);
2.-	‘Certificats d'imprimeurs, II’.(Archives plantiniennes, vol. XXXVI, fol. 11). (Maatschappij der Antwerpsche Bibliophielen, uitgave n^r 10: Certificats délivrés aux imprimeurs des Pays-Bas par Christophe Plantin, etc., publiés par Ph. Rombouts. Antwerpen, J.-E. Buschmann; p. 51).
3.-	‘Débiteurs, 1565-1569’ (Archives plantiniennes, vol. XXVII, fol. 2), où est porté: ‘Hans Van Utrecht, Libraire, dicto Hans Vā Loven, libraire à Utrecht.
4.-	‘Livre des Ouvriers, 1563-1567’, (Arch. plant. vol. XXXI, fol. 86, 145 et 146).
5.-	‘Livre des Ouvriers, 1571-1579’ (Arch. plant. vol. XXXII. fol. 30, 127, 181 et 252).
6.-	‘Ouvriers, 1580-1598’ (Arch. plant. vol. XXXIII, 77, 106 et 127).

Remarquons, pour terminer que l'ortographe du nom des Elzevier n'a jamais été invariablement fixée. Chose curieuse, dans la jolie petite édition des ‘INSTITUTIONES D. JUSTINIAM SS. PRINC. Typis variis; rubris nucleum exhibentibus’, publiée à Amsterdam, chez Daniel Elzevier, en 1676, le frontispice porte: Elzevirium et le titre: Elsevirium. Nous n'avons pas cru devoir nous écarter de l'orthographe adoptée par A. Willems et suivie par M. Emile Fairon.

Charles DUMERCY.