Den Gulden Winckel. Jaargang 24

Kroniek van het proza

Jo van Ammers-Küller, De Opstandigen. Roman. - Amsterdam, J.M. Meulenhoff, 1925.
L.E., Een Vergeten Proces. - Utrecht, C.A.J. Ruys U.-M., 1925.
H. Kuyper-van Oordt, Het Goed van Cronaert. - Baarn, Hollandia-Drukkerij, 1925.

DRIE boeken, waarin voor ons het verleden wordt opgeroepen, en die daarom, zoowel als om een zekere verwantschap van stijl, gevoegelijk samen kunnen worden besproken.

Van de drie schrijfsters is Jo van Ammers de breedste en veelzijdigste, Mejuffrouw Engelberts (L.E.) de, naar 't mij voorkomt, historisch zuiverst aanvoelende, Mevrouw Kuyper-van Oordt - voor zoover althans uit dit eene (eerste?) boek van haar valt op te maken - de innigste. Jo van Ammers is een geboren romanschrijfster; zij ziet hare gegevens dadelijk groot voor zich, als een architect een bouwwerk, waaronder hij zware fundamenten zal leggen, maar dat hij straks ook in de details, volgens het schema dat hij voor oogen ziet, zal gaan afwerken. Haar roman ‘Het Huis der Vreugden’ lijkt mij tot nu toe haar beste boek. Want men mag nu al bazelen, dat zij in dit werk blijk geeft het tooneelleven niet voldoende te kennen - dit laat ons volkomen koud. Al mocht het uitkomen, dat zij zich een tooneelwereld op eigen houtje had geschapen - die tooneelwereld is er dan nu in elk geval, als hare schepping, en wij hebben haar te aanvaarden omdat zij ons heeft overtuigd. Een kunstwerk is nu eenmaal - 't kan niet dikwijls genoeg herhaald worden - een wereld met haar eigen wetten, en de werkelijkheid (bedoeld hier als de gewone realiteit om ons heen) brengt den kunstenaar slechts de gegevens aan waaruit hij zijn eigen werkelijkheid opbouwt.

Nu komt Mevr. van Ammers met een nieuwen roman, naar omvang en conceptie harer waardig. Toch schijnt mij dit nieuwe boek als kunstwerk, jammer genoeg, niet geslaagd. In het November-nr. van ‘De Stem’ schreef onder 't hoofd ‘Merkwaardigs uit de Tijdschriften’ Dirk Coster:

‘Groot Nederland’ brengt 't begin van een historischen roman van Mevrouw Van Ammers-Küller, dien men zou kunnen noemen ‘Leiden 1840’. Dit begin is zeker een verrassing. - Er is in dit hoofdstuk reeds meer styleering, dan ooit in vroeger werk van deze schrijfster, dat, wat de uitdrukkingswijze betreft, tot nog toe vlug en ietwat onverschillig-novellistisch was. Zoowel klank als plastiek zijn gebonden, kort gehouden: voortreflijk is de inzet, het verstofte, verstorven leven van de oude Hollandsche stad, doode versteende asch van het gloeiende 17de eeuwsche leven, dat de schrijfster bijna symbolisch laat opdoemen ‘in een grauwen dag’, en doorvlaagd van een guren wind. De scherpe bitsheid van karakteristiek, die steeds de meest persoonlijke trek van Mevrouw Van Ammers-Küller was (zij heeft deze met Top Naeff gemeen, maar in deze laatste schrijfster is meer verlegen teederheid) en die zich somtijds wierp op weerlooze objecten, en die daardoor tot wreedheid werd - deze eigenschap schijnt bij deze schrijfster steeds meer het gebied te vinden, waar zij harmonisch en rechtvaardig werken kan. Hier tenminste openbaart zij zich voortreflijk. Wat de fijne ironie van Van Moerkerken (in ‘de Bevrijders’, Holland 1815) niet kon doen, bereikt deze inborende bitsheid volkomen: zij dringt recht door den schil van het kalme schijn-gemoedelijke Hollandsche leven heen, en treft telkens weer de kern. De kern van onmenschelijke hardheid, gedachtelooze verwatenheid en ongure folterlust, die in dit aan Bijbel en Kerk geketende, van de natuur afgesnoerde leven verborgen lag. Deze christelijk kapotgebaarde huisvrouw, de vertrapte oude tante, de stokstijve jeugdige candidaat, en vooral de dienstmeid (‘het wezen in het paarse jak’), zij vormen tesamen reeds een Hollandsch binnenhuisje, waaraan men oprechte en booze vreugde beleeft.

Een scherpe, hoewel misschien wat te zeer door modern vooroordeel gekleurde karakteristiek, die echter tot misverstand moet leiden indien men haar op den roman als geheel mocht willen gaan toepassen. Coster kon slechts oordeelen uit enkele fragmenten in een tijdschrift: de eerste hoofdstukken uit het boek, die ongetwijfeld verreweg het beste zijn. Laten wij daar, of de ‘fijne ironie’ van v. Moerkerken's Bevrijders - dat trouwens op een heel ander plan staat - zooveel minder vermocht dan Mevr. van Ammers' ‘inborende bitsheid’, geconstateerd dient te worden dat deze laatstgenoemde eigenschap de schrijfster al heel spoedig verlaat; dat er in 't Tweede Boek althans niet veel meer van over is, waar de roman ineenzakt tot een slapheid waaraan wij, na ‘Hilda van Suylenburgh’, in 1925 niet gaarne meer herinnerd worden. Hilda van Suylenburgh! Hoe dikwijls moest ik onder 't lezen van ‘De Opstandigen’, vooral van 't Tweede Boek, aan dien strekkingsroman van 1898 terugdenken. Niet, dat het Jo van Ammers' bedoeling zou geweest zijn, ons op haar beurt een tendenzroman over de vrouwen-emancipatie te geven. Als kunstenaresse, dit spreekt vanzelf, zocht zij haar ambities veel dieper en verder. Haar trok aan een objectieve, episch georienteerde beschrijving van het tijdvak 1840 tot aan onze dagen; zij wilde ons de vrouw schetsen in hare slavernij door opvoeding en conventie, tot de ontwaking van haar besef van eigenwaarde, haar zich ontworstelen aan de banden, waarin mannelijke zelfzucht en vooroordeel haar bekneld hielden; - en daarna dan de lijn terugbuigen: de reactie, de moderne vrouw onzer dagen, die alles verkregen heeft waar hare ouders en grootouders voor gestreden hebben en dit nu in over-verzadigdheid van zich werpt, zich bindt aan een nieuwe conventie.

[p. 275]

Nu schijnt het mij de fout van Mevrouw v. Ammers (of moet ik het haar noodlot noemen?) dat zij dit schema, na 't zich voor oogen te hebben gesteld, al schrijvende te strak is blijven vasthouden. 't Is in haar boek te veel blijven staan als de hulplijnen in een teekening. Zelfs in de betiteling der hoofdstukken worden die lijnen geaccentueerd. 't Is of haar geest, gehanteerd door haar onderwerp: de emancipatie der vrouw, te weinig vloeibaarheid heeft kunnen geven aan menschen en toestanden, waardoor alles te star, te doctrinair, te schablonistisch, te glansloos, ja eigenlijk tenslotte te levenloos voor ons is blijven staan. Daardoor blijft dit werk als geheel m.i. verre achter bij ‘Het Huis der Vreugden’ en bij v. Moerkerken's ‘Bevrijders’.

Nog eens: hoe jammer! Want zoo iemand, dan had Jo van Ammers ons den roman over de Emancipatie kunnen geven. Haar opzet is prachtig, en wat moet zij veel voorstudie voor haar onderwerp hebben gemaakt!

Haar beschrijving van het Leiden in 1840: het tooneeltje waarin Henrik Coornvelt zijn Fransche nichtje afhaalt van de diligence, het binnenhuis bij de Coornvelts, de figuur van den rigoureuzen wolwever, de leidzame vrouwen om hem heen - het maakte (daarin vallen we Dirk Coster van harte bij) de beste verwachtingen in ons gaande.

Er valt in dat geheele Eerste Boek heel wat te waardeeren, ook al zinkt na de beide eerste hoofdstukken de indringende typeering van lieverlee tot een meer alledaagschen verteltrant. Men ziet het vaker in schrijvers van een dergelijke breede allure, dat ze in het stellen van hun exposé het sterkst zijn, daarin hun volle kracht leggen, maar dan, als ontbrak hun toch eigenlijk het geduld tot de minutieuze uitwerking van wat in het exposé immers al implicite gegeven is, voortjagen naar het einde, dat als sluitstuk, synthese, dan dikwijls weer de kracht van het begin-gedeelte evenaart.

Aldus is 't, min of meer, in dezen roman. Opmerkelijk: zoo als van het Eerste Boek de eerste hoofdstukken het beste zijn, zoo is van 't geheele werk het Eerste Boek het meest geslaagd. Hoe goed inderdaad - we merkten 't reeds op - de figuur van den wolwever Coornvelt, zijn binnenkomen in den, op de zware stappen in de gang wat onrustig geworden familiekring:

Toen de deur open ging stonden de dochters gelijktijdig op en zeiden met een kleine neiging: ‘goeden avond, vader’, ook Marie Elizabeth was opgestaan en neeg. Uit den duisteren hoek bij de kamerdeur antwoordde een diepe en sonore stem: ‘Goeden avond vrouw en kinderen’ en de schuchtere blik van de nieuwe huisgenoot onderscheidde, tegen den opschemerenden witten gangwand, een zeer hooge en zeer omvangrijke figuur.
Dan zei tante Aagje, met een heel andere stem dan het rap en bevelend geluid waarmee ze tot haar kinderen sprak: ‘Coornvelt, hier is onze nicht Sylvain’, en toen viel er een zwijgend wachten, dat Marie Elizabeth een eeuwigheid scheen, waarin de heer des huizes langzaam en met statigheid de groote, donkere kamer doorschreed, totdat hij in den lichtkring van de lamp vlak voor het meisje bleef staan ......................... ‘Ah zoo, is dat dus mijn nicht Sylvain’, zei hij, toen hij in het licht van de lamp zijn nieuwe huisgenoote kon beschouwen, tegelijk voelde Marie Elizabeth zijn hand als een druk op haar gebogen hoofd, en als een profetisch vermaan schalde zijn sonore stem in haar ooren: ‘Welkom in dit huis, dat u tot een veilige en gelukkige woonplaats moge zijn, mijn dochter. Dat de Heer er u leiden moge in eerbaarheid en deugd!’
‘Amen’ lispelde nicht Pietje, en dan knarste en schrilde een verward tumult van krakende, schurende stoelveeren: oom Coornvelt had zich in de voltaire gezet.
Eerst nam hij zijn kalotje af en krabde zich langzaam en met welbehagen den kalen kruin, dan reikte zijn groote, blanke hand naar den blaasbalg, die terzij van den glimmend-geschuurden haardrand stond; terwijl hij het turfvuur deed vlammen en knetteren, viel over zijn groote gezicht het beweeglijk spel van licht en schaduw. En zonder dat hij omzag, vroeg zijn zware, strenge stem: ‘Wel Naatje, mijn dochter, hebt gij vandaag uw plicht gedaan?’

Deze Coornvelt, in zijn holle zelfgenoegzaamheid, deze steunpilaar zijner kerk, vooze na-dichter van Bilderdijk, is, met zijn kleindochter Elize Wijsman (de fijn geteekende ‘tante Dok’ uit 't Derde Boek) de meest levende figuur in den roman geworden. Toch, uitstekend ook de verhouding van 't Fransche meisje tegenover de heel anders opgevoede leidsche nichtjes: de kwezelende Jacoba, de onderworpen Keejetje, de luchthartige Saartje. Aardig, licht en in stijl, het liefdesepizodetje tusschen Miebetje en den zwierigen student David, reeds geheel de man dien wij later als Nuts-voorzitter terugvinden op de lezing van den gevierden Nicolaas Beets; de man in wien de traditiën van zijn geslacht in wat milder, liberaler vorm voortleven. - En dan Nicolaas, die uit Engeland nieuwe ideeën omtrent de fabrieksexploitatie heeft meegebracht en deze op de wolweverij wil toepassen, waar hij stuit op het hardnekkig verzet van zijn vader, die den stoom ‘de asem van Beëlzebub’ noemt - ook hem kunnen we dankbaar aanvaarden.

Ach, welbeschouwd zou er alle kans op een zeer leesbaar boek zijn geweest, hadde de schrijfster zich maar tot de periode 1840 beperkt. Maar de hulplijnen stonden verder doorgetrokken: naar '72 en dan nog verder tot 1923, en het boek ging over de emancipatie en de schrijfster moest dus nu gaan ‘toepassen’, de opstandigheid verder ‘uitwerken’, en daarmee raakte ze van het spoor. Wij krijgen zoo den indruk, dat Mevr. v. Ammers geredeneerd heeft: er zijn verschillende problemen in de geschiedenis der vrijmaking van de Vrouw: er is het meisje, dat werken voor haar brood geen schande meer vindt; vervolgens het meisje, dat studeeren wil, het meisje dat zich interesseeren gaat voor de maatschappelijke nooden etc. Die allen moet ik, volledigheidshalve, in mijn roman brengen, welke immers over ‘De’ Opstandigen handelt. Ik zeide reeds: de hulplijnen zijn te weinig weggewischt en die brengen ons tot dergelijke booze veronderstellingen. Om het nog duidelijker te zeggen: de groepeering in dit Tweede Boek is te willekeurig; we beginnen ons onbehagelijk te voelen in de sfeer van Goekoop de Jong van Beek en Donksche opzettelijkheid en ... vervlakking.

De dochter van de onderworpen Keejetje wil dokter wor-

[p. 276]

den, de dochters van Saartje Berkhout modistes, het dochtertje van Prof. David voelt voor het volk en wil trouwen met een democratischen neef. De verklaring voor dit alles moeten wij vinden in ‘den geest van den tijd’, mitsgaders in een zwakken invloed van de inmiddels reeds lang weer uit Holland vertrokken Miebetje. We gelooven dit ook wel, maar worden toch niet overtuigd, niet overtuigd langs een zielkundigen weg. Hoe komt het, vragen we, dat in een tijd waarin zelfs het jonge Holland nog vol vooroordeelen zit (men denke aan de jouwende Leidsche studenten) juist de vrouwen van déze familie ... Bijster interesseeren doet het ons overigens nu juist niet. Vinden we in de zelfgenoegzame burgerdame Saartje weinig terug van het meisje dat wij omstreeks 1840 leerden kennen - haar dochters kennen we heelemaal niet; Clara Coornvelt evenmin; Elize Wijsman teekent zich pas voor ons af in het laatste Boek, wanneer ze een oude vrouw is, die haar lange doktersloopbaan al weer achter den rug heeft.

Zoo zijn er overal groote hiaten, springen we heele tijdvakken over, maken met geen figuren meer kennis die zich als persoonlijkheden, uit een sterke kunstenaarsverbeelding geboren, aan ons opdringen. Een eindeloos geredeneer tusschen Moeders en Dochters, Dochters en Vaders etc. (geredeneer over dingen en moeilijkheden die ons, twintigste eeuwers, te nabij staan, òf al te ver-af, om als zoodanig ons nog een greintje belangstelling in te boezemen) moet aanvullen wat we missen aan stevig gebeelde karakters. De wel aardige vondst van het Nutsavondje met Nicolaas Beets kan dit gemis niet vergoeden. Het Derde Boek krijgt iets grooter waarde door de reeds een paar maal genoemde persoon van Dr. Elize Wijsman, de in de practijk van het leven vergrijsde en gerijpte geneesvrouwe, die, zelve in haar tijd een wegbereidster, nu zich wel vreemd voelt in 't ultra-moderne huishouden harer zuster, het Kamerlid, temidden van de flirtende, cigaretten rookende, tuffende en cynische boutaden lanceerende nichtjes en neven. In de sobere teekening van deze ‘tante Dok’, met den glimlach van een wijs begrijpen op de lippen, herkennen wij weer de kunstenaresse die Jo van Ammers is. Om deze laatste figuur verzoenen wij ons bijna met de brokkeligheid van ook dit Derde Deel, waarin alles even wordt aangetoetst en weer losgelaten; verzoenen wij ons, ten slotte, met den geheelen roman, deze vergissing van een schrijfster, die, capabel tot veel beter werk, ons daarmede (niet te spoedig) moge komen verrassen!¹⁾

Over de beide andere boeken de volgende maal.

GERARD VAN ECKEREN

1) Bij een herdruk moge de schrijfster in elk geval veranderen: ‘merkmaal’ [sic] op blz. 323, den naam Adriaan] (voor Abraham) op blz. 306 en nog eenige plaatsen; voorts de juffrouw die op blz. 375 op de kinderkamer ‘den scepter zwaait’. Een geestig trekje teekende ik aan op blz. 292, waar van den ouden Dr. Wijsman, Elize's vader, wordt gezegd dat hij een voorliefde had voor een wandeling langs de geslechte wallen en het daarop aangelegde kerkhof ‘met al de welbekende namen; dat als een soort register was op zijn jarenlange, uijvere, onafgebroken werkzaamheid’.