Den Gulden Winckel. Jaargang 24

Een nieuwe vertaling van Hamlet

HET zal wel niet zonder opzet zijn, dat Dr. van Dam ‘Shakespeare's Hamlet’ tot titel gekozen heeft van zijn vertaling. Niet tevreden met de wanhopige pogingen in den loop der tijden door velen gedaan, om den juisten tekst van Hamlet, d.w.z. den tekst zooals deze door Shakespeare · zelf geschreven werd, vast te stellen, vleit Dr. v.D. zich nu ‘de ingewikkelde verhouding der oude stukken te hebben ontward’. In ‘The Text of Shakespeare's Hamlet, London, The Bodley Head, 1924’, heeft Dr. v.D. een nieuwen tekst uitgegeven, en de redenen uiteengezet, die ‘tot (zijne) opvattingen dwingen’. ‘Shakespeare's Hamlet’ nu is een vertaling van dezen, door den vertaler zelf benaderden, Engelschen tekst.

‘Wie de juistheid dier vertaling wil beoordeelen, heeft dus met mijn Engelschen tekst te rade te gaan, die vrij dikwijls en soms opvallend van de gangbare teksten afwijkt’, schrijft Dr. v.D. in zijn Inleiding. Daar wij den benaderden Engelschen tekst niet hebben kunnen raadplegen, zullen wij geen oordeel uitspreken over de vertaling van die gedeelten, welke blijkbaar door Dr. v.D. in de gangbare teksten zijn ingelascht of gewijzigd. Of de vertaler er verstandig aan gedaan heeft den door hem vastgestelden tekst te vertalen, vóórdat de kritiek zich over het al of niet juiste van die wijzigingen heeft uitgesproken, wenschen wij in het midden te laten; alleen wil het ons, na zorgvuldige vergelijking van de vertaling met den tekst van Delius, zooals die door Cassell & Co. in The Royal Shakespeare, 1883, is uitgegeven, voorkomen, dat de invoegingen, uitlatingen en wijzigingen van weinig belang, en zeker niet van dien aard zijn, dat het geheel er zooveel beter om is. Voor het schouwburgpubliek - gesteld al, dat deze vertaling zou worden opgevoerd, wat wij meenen ernstig te moeten betwijfelen - doet het er al heel weinig toe, daar dit publiek dergelijke dingen toch niet waardeeren kan, en er ook geen belang in stelt; zij, die den tekst om den tekst zelf wenschen te bestudeeren, zullen toch zeker niet zoo dwaas zijn dat door middel van een vertaling te doen, al is deze ook nog zoo goed. Met welke bedoeling heeft Dr. v.D. zich dan de moeite van deze vertaling gegeven? Om die van Dr. Burgersdijk te verdringen? Wij vreezen, dat Dr. v.D. zich dan niet met succes zal kunnen vleien, want de vertaling van Burgersdijk moge niet altijd juist en dan niet die van Shakespeare's Hamlet zijn zooals Dr. v.D. zich dien tekst voorstelt, ze is in ieder geval vlot geschreven en zal een aangenamer indruk op het publiek maken dan die van Dr. v.D., welke ook lang niet altijd juist, en daarbij dikwijls stijf en ongewoon van vorm is, mede als gevolg van een verklaarbaar streven, om zoo letterlijk mogelijk te vertalen. Hiermede willen wij niet zeggen, dat er niet vele knappe vertalingen van zeer moeilijke passages in deze vertaling te vinden zijn en Dr. v.D. niet een woord van lof toekomt voor de zorg door hem aan dit werk besteed, al krijgen wij den indruk, dat de vertaler in het laatste gedeelte van het tooneelstuk zich minder moeite getroost heeft om juist te vertalen dan in het begin. Dit zou niet te verwonderen zijn, daar bijna elke nieuwe zin nieuwe moeilijkheden van allerlei aard oplevert, en men ten slotte zoodanig naar het einde van zoo'n taak gaat verlangen, dat men zich op den duur spoediger tevreden stelt met het resultaat.

Dat de vertaling metrisch moest zijn, heeft de taak voor Dr. v.D. niet vergemakkelijkt; toch had hij geen genoegen mogen nemen met: ‘Als ge op u zelf gelijkt’ (I. i. 59), waar de beteekenis eischt ‘gij’, met nadruk gezegd, want hierdoor wordt wat als vergelijking bedoeld werd (als = evenals), een voorwaarde (als = indien), en in het verband onzin. Evenzoo behoort: ‘Niet wij betwijf'len 't’ (I. ii. 41) te zijn ‘Wij betwijfelen 't niet’, of ‘Wij twijf'len er niet aan’, met den nadruk op het werkwoord. Een raadsel lijkt ons de vertaling van de regels:

‘So frown'd he once, when, in an angry parle,
He smote the sledded Polacks on the ice’.

door:

‘Zoo dreigend keek hij, toen in boos gesprek
Hij den geduchten strijdbijl smeet op 't ijs’. (I. i. 62-3)

Viermaal komt Polack in den zin van Pool in het stuk voor, dus waarom zou het dat ook hier niet kunnen beteekenen? ‘Sledded’ komt van ‘sled = slee’, en is dus zeker door ‘geducht’ verkeerd weergegeven, terwijl ‘smite’ nimmer ‘smijten’ beteekent. Is Dr. v. Dam wellicht door de ook voorkomende spellingen ‘pollax’, ‘polax’ en ‘poleaxe’ op een dwaalspoor geleid?

Nog andere, bepaald verkeerde vertalingen - wij doen slechts een greep uit onze aanteekeningen - zijn: ‘een zede, Meer eerbiedwaard als men haar schendt, dan volgt’ (I. iv 15-6) voor ‘a custom, More honour'd in the breach than the observance’;

[p. 271]

‘geboren zotten’ (I. iv. 54) voor ‘fools of nature’; ‘tuchthuis’ (II. ii. 246-51) voor ‘prison’, waardoor de beteekenis, door Shakespeare in dit woord gelegd in het verband, waarin het gebruikt wordt, geheel verloren gaat; ‘ononderscheidbaar tooneelspel’ (II. ii. 418-9) voor ‘spel, waarin de eenheden niet in acht genomen worden’; ‘ruchtb're’ (II. ii. 525-6) voor ‘mobled’; ‘Zijn oogen tranen, wanhoop van hem straalt’ (II. ii. 581) voor ‘Tears in his eyes, distraction in's aspect’ - het lijkt wel, of hij verkouden is; ‘Besluitelooze lammeling’ (sic) (II. ii. 593) voor ‘A dull and muddy-mettled rascal’; ‘houdt hij zich oostindisch (sic) doof’ (III. i. 8) voor ‘keeps aloof’; ‘een bank van bloemen’ (stage-direction III. ii. p. 85) voor ‘a bank of flowers’; ‘tot de grens van mijn lijdzaamheid’ (III. ii. 401-2) voor ‘to the top of my bent’; ‘uitgeglipt in tijd en ijver’ (III. iv. 108) voor ‘laps'd in time and passion’; ‘grootsch’ (III. iv. 109) voor ‘important’; ‘Waarom ik steeds maar praat’ (IV. iv. 44) voor ‘Why yet I live to say’; ‘Dit loopt in 't honderd’ (IV. v. 110) voor ‘O! this is counter’; ‘dieven van genade’ (IV. vi. 20) voor ‘thieves of mercy’; ‘doorluchtige’ (IV. vii. 41) voor ‘High and Mighty’, terwijl in I. i. 114 ‘hoogdoorlucht’ gebruikt wordt voor ‘mightiest’; ‘een groot man in de politiek’ (V. i. 86) voor ‘politician’, dat hier beteekent intrigant, of samenzweerder; ‘lollige lummel’ (sic) (V. i 109) voor ‘rude knave’, terwijl ‘lollig’ in V.I. 193-5 voor ‘mad’ dienst moet doen; ‘zij vrijden, om gebruikt te worden’ (V. ii. 17) voor ‘they did make love to this employment’; ‘wegzinking’ (V. ii. 225) voor ‘gaingiving’, dat 'tzelfde is als ‘misgiving’.

De ernstigste vertaalfout, welke Dr. v.D. gemaakt heeft, vinden wij wel deze: ‘Kaïn's; Kakebeen, dat den eersten moord deed’ (V.l. 85) voor ‘Cain's jaw-bone, that did the first murder’. Een constructie als ‘The Emperor's mother, William’, of ‘It is Othello's pleasure, our noble and valiant general’ was gewoon in den tijd van Shakespeare, en deze moet dus bedoeld hebben: ‘the jaw-bone of Cain, that did the first murder’. Dr. v.D. is toch niet in de war geweest met Simson, en heeft Caïn voor den ezel gehouden, die Simson zijn wapen verschafte? Het is niet juist gezien van Dr. v.D., om Shakespeare zijn verwarring in de schoenen te schuiven. Zoowel de spelling ‘mucho malhecho’ (III. ii. 148), in Delius ‘miching mallecho’ (III. ii. 139), als de verklaring ervan door Dr. v.D. in de aanteekening op blz. 162 gegeven, is onjuist: de uitdrukking beteekent ‘gluiperig of sluipend kwaad’, en men heeft wel eens verondersteld, dat Malhecho in het Spaansche tooneelstuk overeenkwam met de ‘Iniquity’ der oude Engelsche zedespelen.

‘Hij houdt hen, als een aap een appel doet, in zijn wangzak’ (IV. ii. 18-9) voor ‘he keeps them, like an ape, in the corner of his jaw’ leidt ons tot de vraag, waar Dr. v.D. dien appel vandaan haalt. In het kwartijn van 1603 staat ‘as an Ape doth nuttes’, en nu lijkt het ons waarschijnlijker, dat een aap noten eet dan appels.

En meent Dr. v.D. nu werkelijk, dat hij zulk een hopeloos corrupte passage als:

‘the dram of bale

Doth all the noble substance off and out
To his own scandal’. (I. iv. 35-7)

waarin men voor ‘bale’ negen, en voor ‘off and out’ twaalf varianten heeft, tot de eenige, door Shakespeare bedoelde, beteekenis heeft teruggebracht in de vertaling:

‘het aasje kwaad

Verdonkert tot zijn eigen schandepeil
Al de edele substantie’?

Denkt de schrijver ook werkelijk, dat het ‘yawne’ der kwartijnen geen drukfout is, zooals algemeen wordt aangenomen, voor ‘ayme’ (aim), evenals in Romeo and Juliet (I. i. 210) gebruikt in de beteekenis ‘gissen’? Zou, m.a.w., ‘Men gist er slechts naar, En flanst den zin samen volgens eigen meening’, niet eerder bedoeld zijn door Shakespeare, dan het ‘men staat te gapen’, enz. van Dr. v.D.?

Het is mogelijk, dat Dr. v.D. door de eischen van het metrum er toe gekomen is zeer zonderlinge woorden en constructies te gebruiken, ofschoon er ook dergelijke in het prozagedeelte voorkomen; maar het kan er toch moeilijk mee door te zeggen: ‘de meening van 't voornoemd artikel (I. i. 94); ‘uw jeugd’ (I. ii. 63) voor ‘thy best graces’; ‘stal’, tot zesmaal toe, voor ‘gestalte’, waarbij wij dan zulke uitdrukkingen vinden als: ‘onheilsstal’ (I. i. 109); ‘die (de duivel) heeft macht een hupschen stal te kiezen’ (II. ii. 629); ‘Een samenvoeging en een stal’ (III. iv. 60); ‘Zijn stal en zaak vereend’ (III. iv. 126); ‘vaderzon’ (I. ii. 67); ‘Zoo hij zegt: hij mint u; Moet uw verstand in zóóver het gelooven’ (I. iii. 21): ‘weetnood’ (I. iv. 46); ‘weetgier’ (I. v. 139); ‘leen uw ernstig hooren’ (I. v. 6); ‘Haast mij tot weet’ (I. v. 29); ‘genist’ (I. v. 163); ‘bid ik’ (I. v. 188) voor ‘asjeblieft’; ‘opvlam, uitbarst van een hittig hart’ (II. i. 33); ‘jammer is 't, 't waar is’ (II. ii. 98); ‘dametje’ in ‘Tot mijn jong dametje sprak ik aldus’ (II. ii. 140); ‘Genaadge, blieft het, dat we ons verschuilen?’ (III. i. 43-4); ‘Men komt naar 't stuk’ (III. ii. 96) voor ‘They are coming to the play’; ‘tientje’ (III. iv. 22) voor ‘ducat’; ‘het hopsa in het bloed’ (III. iv. 69); ‘missives zijn gelakt’ (III. iv. 202) voor ‘There's letters sealed’; ‘wondvrij ruim’ (IV. i. 44) voor ‘the woundless air’, waarin woundless = invulnerable; ‘Pa en Ma’ (IV. iii. 52); ‘lompe paap’ (V. i. 263) voor ‘churlish priest’, en ten slotte de wonderlijke vertaling: ‘Uw geesten schijnen wild bij de oogen uit’ (III. iv. 119) voor ‘Forth at your eyes your spirits wildly peep’.

Dat Dr. v.D. in plaats van ‘komt’ of ‘komen op’

[p. 272]

voortdurend ‘treedt’ of ‘treden op’ gebruikt, vinden wij eenigszins zonderling, maar bepaald belachelijk klinkt het, als men leest: ‘Claudius, Geertruida en Laertes en het lijk treden op’ (blz. 141). Het doet ons aan ‘Het levende lijk’ denken, en dit herinnert er ons opeens aan, dat Dr. v.D.'s ‘dood mensch’ (I. iv. 52), al is het dan niet pleonastisch, ons toch minder aangrijpt, dan het ‘dead corse’ in den Engelschen tekst.

Uit het voorgaande zal het tevens duidelijk zijn, dat er in deze vertaling nogal verscheidenheid van taal voorkomt, nu eens ouderwetsch deftig, dan ultra modern, en soms op het vulgaire af. Het is waar, dat Hamlet in zijn voorgewende krankzinnigheid dikwijls rare dingen zegt, maar als de vertaler Hamlet, bijna onmiddellijk nadat deze getuige is geweest van het effect der opvoering van den moord op den koning, laat zeggen (III. ii. 303-4):

‘Want als de vorst geen pret heeft in het moppie,
Dan denk ik ... wel, 't bevalt hem niet, jandoppie!’

dan krijgen wij den indruk, dat er een tingel-tangel stemming in deze tragedie gebracht wordt, wat toch nooit door Shakespeare kan bedoeld zijn.

Wat de uitgelaten gedeelten betreft, heel dikwijls tooneelaanwijzingen, meenen wij, dat de vertaler beter gedaan had met ze te laten staan, daar ze bij opvoering van het stuk den toeschouwer niet hinderen, en dikwijls het verband duidelijker maken voor hem, die 't werk op zijn studeerkamer leest. Zoo begint Hamlet b.v. (V. i. 83) opeens over een doodskop te spreken, wat zonderling aandoet, nu er niet eerst wordt medegedeeld, dat de doodgraver er een heeft opgegraven. Wat beteekent voor den lezer ‘'t Lieve aan de lieve!’ (V. i. 265), door de Koningin gesproken, indien er niet bij staat, dat zij tegelijk bloemen op het graf van Ophelia strooit? In den Engelschen tekst (V. ii. 53-5) lezen wij:

‘Now, the next day

Was our sea fight; and what to this was sequent
Thou know'st already’.

In de vertaling zijn de laatste drie woorden weggelaten, en luidt de rest (V. ii. 53-4):

‘Den dag

Daarna was ons gevecht en wat toen volgde’.

Dat Shakespeare het aldus zou bedoeld hebben, achten wij niet waarschijnlijk.

Zoo zegt Hamlet tot Horatio, in den Engelschen tekst:

‘So much for this, sir; now let me see the other; -
You do remember all the circumstance?’

Dr. v.D. vertaalt (V. ii. 1-2):

‘Genoeg daarvan, ge erinnert u al de
Bizonderheên?’

Slaan deze ‘Bizonderheên’ nu niet juist op het onderwerp, waarvan Hamlet wenscht af te stappen, in plaats van dat waarover hij verder wil spreken? Door de weglating van ‘So’ in (V. ii. 55) ‘So Guildenstern and Rosencrantz go to't’, vertaald door ‘Met Guyldensterne en Rosencrans is 't uit’, verliest deze opmerking van Horatio het noodzakelijke verband met hetgeen Hamlet hem zoo juist verteld heeft.

Indien wij niet vreesden den lezer te zullen vervelen, zouden wij nog heel wat passages kunnen aanhalen tot staving van ons oordeel over deze vertaling, naar onze meening ten onrechte ‘Shakespeare's Hamlet’ genoemd, ook al stond het vast, dat de door Dr. v.D. vastgestelde tekst werkelijk die is, welken Shakespeare zelf geschreven heeft. Deze vertaling blijft voor ons Dr. v. Dam's Hamlet, waaraan juist datgene ontbreekt, wat de ons bekende Hamlet, al dan niet precies zooals Shakespeare het werk dichtte, in hooge mate kenmerkt: schoonheid van taal en dictie, zooals alleen een groot dichter ons geven kan. Ook deze vertaling kunnen wij niet beschouwen als een verrijking van onze Nederlandsche litteratuur.

Dr. J.F. BENSE

Arnhem, October 1925.