Den Gulden Winckel. Jaargang 24

[p. 228]

Boeken over literatuur

Van katholieke essayisten

Pioniers. Werk uit ‘Van Onzen Tijd’ verzameld door Th. de Jager en G. Knuvelder. (Van Munster's Uitgeversmaatschappij, A'dam).
Branding, door Pieter van der Meer de Walcheren. (uitgever als boven).
Kultuur en Leven, door M.A.P.C. Poelhekke. (uitgever als boven).
Lyriek, door M.A.P.C. Poelhekke. (J.B. Wolters' Uitgeversmaatschappij, Groningen, Den Haag).

DE Katholieken, in het moderne tijdsgewricht tot een krachtiger invloed op het geestelijk leven van Nederland geroepen, toonen een haast koortsachtigen ijver om op dit gebied hun gewicht - hun overwicht welhaast - te doen gevoelen. Drang tot apostolaat naar buiten, tot inwendige zending in eigen gelederen, bewijzen het herwonnen besef van eigen kracht. Een innerlijke gloed, amper bedwongen binnen de kluizen van het hart, opdat het metaal der zielskracht tot te beter wapens der daad omgesmeed worde, breekt bij pasgewekten of nieuwbekeerden tot laaie vlammen uit. En eindelijk het besef, het verlossingswoord voor de toekomst te spreken, verleidt tot een driest opeischen van heden en morgen voor zichzelf, van de erkenning dat zij in waarheid modern zijn. Men moge die neiging tot grootdoen ergerlijk vinden of vermakelijk, al naarmate men tot wrevel of ironie gestemd wordt, men moet toch tegelijk erkennen, dat zij een waarachtig levende kracht tot oorsprong heeft. Want te midden van de doling der moderne menschheid zijn zij het, die zich getrokken voelen tot een onverwrikbaar en eeuwig doel. Zij hebben één richting, één verlangen, één plicht, die al hun zoo onderscheidene aandriften en uitingen doet samenvallen in één brandpunt. Zij spreken hun verwachtingen, neen hun zekerheden omtrent den zege van morgen zóó meesleepend en overtuigend uit, dat anderen hun levensvisie, zij het ook slechts ten deele en aarzelend, aanvaarden.

Die herwekking van den Katholieken geest is een verschijnsel, dat uit allerlei oorzaken te verklaren valt. Eenerzijds als reactie tegen de rationalistische richting der 19^de eeuw een algemeen Europeesch fenomeen, is het anderzijds een uitvloeisel der lang teruggehouden, maar eindelijk onweerstaanbare ontwikkeling van ons Katholieke volkselement. In zulk spel van factoren zijn echter personen van het grootste belang. Zoo is ook de groep ‘Van onzen Tijd’ een krachtig ferment geweest in de moderne Katholieke beweging. In het boek met den suggestieven titel ‘Pioniers’ ligt een deel van hun werk verzameld, een bloemlezing, die ons den geestdriftigen arbeid dier generatie voor oogen stelt.

Hier zijn artikelen van C.R. de Klerk, A.M.J.I. Binnewiertz, Theo Molkenboer, Maria Viola, Gerard Brom, H.W.E. Moller en L.J.M. Feber. Hun onderling verband schijnt vaak niet meer te zijn dan de afschuwelijke geelpaarse band, waarin ze zijn vereenigd; de reden om ze samen te brengen geen andere dan de genegen bewondering der verzamelaars. Want wat onderscheiden temperamenten en begaafdheden vindt men hier bijeen! Daar is de fijngeslepen ironie van Brom, de bruisende hartstocht van Febers betoog, de vleiendzoete taal van Maria Viola. Onderwerp en wijze van behandeling zijn al even verschillend. Maar als een beeld van al het vele, dat er toen roerde en werkte, is deze veelsoortigheid juist noodwendig en brengt zij tot ruimere waardeering.

De meeste substantie zit buiten kijf in het doorwrochte en gepassioneerde betoog van Feber. Het geeft in korte, rake lijnen een kritiek en een programma. En de manier, waarop hier met de Tachtigers wordt afgerekend maakt vaak den indruk of een oude genegenheid uit het hart wordt gescheurd. Maar naast den hartstocht, waarmee de weerstanden tegen de nieuwe Katholieke kunst worden gebroken, welk een vastberaden en kloeke ernst in het afbakenen der wegen door de ongebaande toekomst. Ik wijs slechts op de bladzijden, waarin Feber zijn zienswijze omtrent de zoogenaamde ‘gemeenschapskunst’ uiteenzet. Broms artikel tegen Adama van Scheitema is, hoe principieel de beschouwing ook telkens wordt toegespitst, luchtiger van toon. De speelsche schermutselingen met Scheltema's levensopvattingen zijn als het spel van kat en muis; maar hij weet telkens de zwakke plekken in zijn tegenstander met een enkel vlijmscherp zinnetje bloedig te treffen. Onder de overige stukken, waarvan sommige slechts documentaire waarde hebben, munten de besprekingen van Maria Viola uit door een zuiver aanvoelen der behandelde kunstwerken, hoewel soms - zooals in het stuk over Alberdinck Thijm - een groote vooringenomenheid haar oordeel schijnt te vertroebelen. Haar stijl is daarbij welig en vloeiend, voortreffelijke eigenschappen, die door een dikwijls al te gezochten opsmuk van arabesken - invloed der gesmade Tachtigers? - de simpele oprechtheid harer bedoelingen overwoekert.

Hoeveel meer zin heeft het 't werk van een heele groep te bundelen, waardoor het streven van een bepaalde periode door een reeks van voorbeelden wordt toegelicht, dan het verzamelen van een willekeurig aantal tijdschriftenartikelen tot een boek. De hulde van dankbare leerlingen of van het nageslacht moge zich op deze wijze tegenover een vereerden meester uiten, het vereischt wel heel veel zelfkennis, wanneer een essayist zelf zijn werk gaat bundelen. Ja, als er een duidelijke eenheid tusschen de verschillende artikelen bestaat, dan geeft het geheel den indruk, dien de deelen los naast elkander staande moeilijk zouden kunnen wekken. Het gelijke onderwerp kan zoo een band vormen, ook en nog veel beter eenzelfde grondgedachte, waaruit al de bijeengebrachte opstellen zijn voortgesproten.

De bundel ‘Branding’ van v.d. Meer de Wacheren bevat een kaleidoskopische verscheidenheid van onderwerpen: reisbeschrijvingen, betoogen en boekbesprekingen, essays over schilders en ontboezemingen volgen elkaar in bonte rij op. De eenheid, die ik vermocht te ontwaren, is de persoon des schrijvers zelf, die in zijn brandenden neophietenijver ons voortdurend overstelpt met lofzangen op zijn nieuw gewonnen levensinzicht. Dat is vermoeiend. Te meer waar zijn taal met zijn geestdrift opzwaait tot een luidruchtig pathos en dan weer ondanks alle overlading bevreemdend kleurloos is. De zaak der Katholieke opleving wordt door hem wel onstuimig gediend, maar in de handen van een Feber schijnt ze mij veiliger.

Leest men na hem den bundel van Poelhekke, dan is het of men uit het overstelpend lawaai van een marktplein in de stille schaduw van een oude boomenlaan komt. En toch is de stijl van dezen allerminst ingetogen, veeleer druk en gezocht, woordenrijk en praalziek, pathetisch soms en soms gemeenzaam. Maar er is in de ziel van den schrijver meer vaste stijl, die eenvoud van lijnen, welke een aangeboren geloof in den menschelijken geest trekt. Van der Meer kan bij een bespreking van Henriëtte Roland Holst geen oogenblik zijn eigen - och hoe jonge - overtuiging het zwijgen opleggen; Poelhekke weet ruim te waardeeren en vermijdt de wrijvingspunten. Vastberaden echter, als het moet, zet hij zijn geloof boven de kunst; met warmte getuigt hij en met gloed verdedigt hij, maar wij hoeven niet te vreezen, dat hij bij het minste

[p. 229]

woord van onroomschen klank ons het crucifix voorhoudt. En wat een gedegen kennis zit er achter die opstellen, die zich soms slechts als causerieën aandienen. Hier leidt ons een zekere hand door het terrein, dat hij voor ons ontsluiten wil, en bij zoo vaste leiding betreuren wij het slechts, dat hij met zoo blijkbaar welgevallen de wegwijzers toont, waardoor hij het pad gevonden heeft. Maar een artikel als dat over den invloed van Dante op Potgieter, Perk en H. Roland Holst zullen wij in den bundel van v.d. Meer te vergeefs zoeken; het is kalm van betoog, gedegen van bewijsvoering en fraai van vorm. Zeker, er zijn ook wel andere artikels in, waarvoor ik geen andere reden van opneming kan vinden dan dat ze juist gereed lagen, korte notities, die te zeer de journalistieke tijdelijkheid tot kenmerk hebben. Maar het geheel van den bundel, daarbij met zoo keurige reproducties verlucht, als dat met alle geelruggen het geval pleegt te zijn, is van zulk een hoog en edel gehalte, dat wij hem steeds tot ons genoegen ter hand nemen.

Doorwrochter is het andere hierboven aangekondigde boek van den heer Poelhekke: ‘Lyriek’. Dit is een werk van literair-historischen aard, en dan nog wel over een van de moeilijkst te behandelen onderwerpen. Ook hier bewonderen wij de eruditie van den schrijver, maar bevredigen kan ons dit boek maar half. Dit ligt aan het onderwerp misschien meer dan aan de behandeling. Want het is een hachelijk werk alle vormen der lyriek aan ons oog voorbij te laten gaan, omdat zij zoozeer verschillend zijn en meer als genre dan als dichterlijke schepping behandeld worden. Daarbij komt nog, dat de voorbeelden, gekozen uit vijf verschillende literaturen, wel eens een barokken indruk achterlaten. In dit boek zijn heel wat voorbeelden van lyriek geregistreerd: natuurlyriek, liefdelyriek, sociale lyriek en geloofslyriek. Vooral de derde soort is met groote uitvoerigheid behandeld, een voorkeur, die in een tijd als de onze wel te verdedigen valt, maar die het hart van den schoonheidszoeker slechts zelden bekoort. Toppunten als de verzen van Henriëtte Roland Holst zijn al te zelden. En waar het boek handelt over lyriek, schijnt mij de vraag gewettigd, of hier het bewijsmateriaal niet wat soberder had mogen zijn.

Over de inleiding kan ik kort zijn. De verschillende begripsbepalingen van lyriek worden achtereenvolgens getoetst en onvoldoende bevonden. De heer Poelhekke komt eindelijk tot deze formuleering: de spontane onweerstaanbare, meest direkte uiting van de persoonlijke zielservaringen des dichters. Deze formuleering lijkt mij allesbehalve gelukkig. Ik laat daar dat zij in de keuze harer woorden pleonastisch is, maar bovendien is zij ontstaan uit een zeer romantisch begrip van poëzie. Dat zij uiting van zielservaren is, geef ik toe, maar of die uiting de door de formule genoemde eigenschappen noodwendig moet bezitten, betwijfel ik. Immers de cumulatie der begrippen: spontaan, onweerstaanbaar en meest direkt schijnt er op te duiden, dat het lierdicht als een fontein uit het gemoed des dichters moet omhoogspringen. En dat is lang niet altijd het geval. Want is het zorgvuldig gebouwde sonnet, de kunstig geciseleerde canzone zoo elementair opgeweld? Is dat zielservaren niet vaak na een langen tijd van stille kieming door den scheppenden wil des dichters tot gedicht verklankt? Men kan ten hoogste zeggen, dat de weg van ervaren tot gedicht bij de lyriek in vergelijking met de andere dichtsoorten de kortste is; dat daarbij het subjectieve element zoo zuiver bewaard pleegt te worden als dit maar mogelijk is. De definitie van Poelhekke slaat daarom meer op het lyrisch sentiment, dat in alle poëtische vormen kan optreden, dan op het genus lierdicht.

Maar wat doet het er toe, dat een begripsbepaling wat scheef is uitgevallen, waar wij daarnaast zoo rijkelijk genieten van de belezenheid van den auteur; waar wij - en dat is grooter genot - zoo een weldoende geestdrift voor de kunst ons telkens voelen tegenstralen?

JAN DE VRIES.