Den Gulden Winckel. Jaargang 24

Fransche letteren

Le Potomak, par Jean Cocteau. (Librairie Stock, Parijs, 1924).

De jonge Parijsche literator Jean Cocteau - hij wordt 33 jaar - heeft thans zijn plaats in de literatuur van zijn tijd verworven. Hij is thans geheel uit de vereering van een coterie, waarvan hij het middelpunt uitmaakte - en waar sommigen hem een snob om oordeelden - naar buiten getreden. Men hield hem voor cubist, dadaïst, futurist, kortom voor een van het stelletje jongelieden, dat eens anders rust zoekt te verstoren met al het gangbaar goede op den kop te stellen. Hij ontging echter met voortreffelijke elegance de excessen. Hij is in den chaos gesprongen, dien hij zelf scheen aan te voeren, en hij is er uit te voorschijn gekomen als een glimlachende, evenwichtige jongeman met de soepele handen van een acrobaat. Hij is een ‘figuur’ geworden. Hij hield op voor de publieke opinie den modernen Alcibiades te zijn, die zijn hond de staart afhakt.

Wie zich voor de moderne (niet alleen Fransche) literatuur interesseert behoort het werk van Cocteau te lezen. De phasen, die zijn werk doorliep, begeleiden de evolutie der moderne literatuur als een barometer. Zijn werk lijkt louter onderzoeking. ‘Ik zoek mijn weg en ik zal daarmee doorgaan tot aan mijn dood. Bij onzen dood houden onze onderzoekingen op onze onderzoekingen te zijn, zij worden ons werk’, lezen wij in Cocteau's interview met de ‘Nouvelles Littéraires’ (F. Lefèvre, ‘Une heure avec ...’) Het boek ‘Le Potomak’ werd in 1917 door de ‘Société litéraire de France’ uitgegeven. Cocteau had zijn bijzondere reden om te wenschen, dat van ‘Le Potomak’, nadat het uitverkocht was, een herdruk verscheen met den ‘definitieven tekst’, gelijk thans is geschied. Dit werk beschouwt Cocteau n.l. als de voorrede, de inleiding tot al zijn latere productie. ‘Het is onontbeerlijk’, zegt hij zelf, ‘voor wie mijn werk wil leeren kennen’. Cocteau, die op 17 jarigen leeftijd debuteerde met eenige bundels à la Rostand en à la zijn vriendin Comtesse de Noailles, heeft ons met het boek ‘Le Potomak’, geschreven tusschen 1913 en 1914, zijn keerpunt overgeleverd. Het is inderdaad een crisis. Crisis van gemoedsleven, crisis van stijl. Crisis van gemoedsleven. Van zichzelf vertelt Cocteau, toen hij dit boek schreef, dat hij op 20 jarigen leeftijd, te midden van een razend succes, zijn eigen belachelijkheid inzag. Het werd een geestelijke, ideëele en ook lichamelijke catastrophe. De ‘Potomak’ beteekent het keerpunt van deze nachtmerries.

Crisis van stijl. Er zal ongetwijfeld een tijdstip komen, waarop men zal toegeven - het is een stoutmoedige profetie - dat Cocteau het helderste proza van zijne tijdgenooten schreef (niet alleen in Frankrijk). Dit proza, waarvan hij zelf zeide: ‘Iedereen gelooft dat het mooie proza het muzikale proza is. Het mooie proza is compact, slank, licht, sterren-schitterend als sneeuw’, is in de ‘Potomak’ zeker nog niet bereikt. Doch in de ‘Prospectus 1916’, die er als voorrede (en narede) aan vooraf gaat, - men leze daar vooral ‘Le feu d'artifice’ - begint zich Cocteau's stijl reeds tot het ‘neo-classicisme’ van zijn latere boeken en geschriften te vormen, een ‘sprekende’ stijl, met zijn tot voorwerpen geworden beelden.

Naar het schilderij van Jacques Emile Blanche
Jean Cocteau

De ‘Potomak’ is een vreemd, rapsodisch boek, ‘un livre en désordre’. Is het wel een boek? Cocteau beantwoordt de vraag zelf in zijn dedicatie aan Igor Strawinsky: ‘Ik dacht u een boek aan te bieden, ik bied u mijn oude huid aan’. Middenin zijn 64 teekeningen ingelascht, het Album der Eugènes. Deze teekeningen waren aanvankelijk het boek, ‘la preuve de ce qu'il prouve’. Later werd het boek er om heen geschreven. Het handelt niet over deze teekeningen, maar schildert in bekentenissen, aanteekeningen, gesprekken met denkbeeldige personen, genaamd à la Gide: Persicaire, Argémone, Bourdaine, het ‘proces’, waarin de komst van den Eugène, ‘ce microbe d'âme’ het hoogtepunt vormt. Na de bekentenissen van den cubist: ‘Un presse-papier de cristal me devint l'art et le comfort’, van den dadaïst: ‘Le plus grand chef d'oeuvre de la littérature n'est jamais qu'un dictionnaire en désordre’ gevoelt de schrijver, wanneer de Eugène, hoofdpersoon van een koortslijder, zich manifesteert, de verlichting van ‘een zwakke, die zich eindelijk neus aan neus met zijn vijand bevindt’. Cocteau noteert nog:

‘Wensch om nog te antwoorden op een antwoord, te moe.
Terwijl de schrijfstift op het vloeipapier rust, begint zij te leven. In mijn ooren hoor ik dat engelzoet gefluit als wanneer men met een natten vinger langs den rand van een geslepen glas strijkt.
Eensklaps: ‘de Eugène’.

Cocteau teekende, alsof zijn hand geleid werd, den Eugène, Eugène van over den Rijn, die nadert op den marsch van ‘Parsifal’, daarna het geheele Album der Eugènes. Deze teekeningen vertellen de geschiedenis van de familie Mortimer, op een huwelijksreis op het meer van Génève, die door de Eugènes worden aangevallen, opgezogen en weer te voorschijn gebracht. (Deze gruwelijke nachtmerrie moet hoogst belangrijk zijn voor den psycholoog, die zich voor het ‘uitgeteekende’ onderbewustzijn interesseert). Doch zoowel in de teekeningen als in den tekst wordt het hallucineerende van het geval opgeheven door Cocteau's stijl, die niet chaotisch is, alles koel, precies en snel, soms met humor, noteert, al draaien de

[p. 211]

vreemdste, dadaïstisch geziene dingen er in door elkaar. En de Potomak?

De Potomak is niet de gelijknamige rivier in Noord-Amerika. Het is een dier, een ‘Mégaptère Coelentéré’. Het leeft in een aquarium.

Om u het dier voor te stellen, en tevens Cocteau's stijl in dit boek, volge dit fragmentje uit ‘Eerste visite aan den Potomak’:

‘Nourri de mandragores et de montgolfières le Potomak somnolait dans son bocal.
- Je n'aime pas votre Potomak, dit Argémone.
- C'est affaire de gout, répondis je.
Le Potomak but une lampée d'huile et soupra.
Le riche Américain lui lançait des gants blancs et des fautes d'ortographe que sa gueule happait au vol. - Cet aquarium à sec ne me dit rien qui vaille, répétait Argémone.
Son instance m'agaça.
Le Potomak levait au ciel un oeil noyé de prismes, et ses grandes oreilles roses, en forme de conques marines, écoutaient le murmure infini d'un océan intérieur’.

CONSTANT VAN WESSEM

L'Europe Galante, par Paul Morand. (Uitg. B. Grasset, Parijs, 1925).

OOK na het sluiten van dit boek denkt ge weer: ‘Heeft Morand mij bekoord, of verfoei ik zijn kunst?’ - 't Een zoowel als het ander, lezer, en het een òm het ander ... Morand doet u denken aan bepaalde leelijke, ja, bepaald-leelijke en toch pittige vrouwen; aan een modern bouwwerk dat u overweldigt en dat ge zeer zeker niet schoon vindt; aan akelig-wrange boschbessen waar ge niet af kunt blijven; aan zekere huidcrême's met smeuïgen zwavel-reuk, die ontegenzeggelijk stinken en met succes voor odeur doorgaan; aan ondeugden die hechter een karakter tot betrouwbaarheid stutten dan erkende deugden. Ellendeling! cynicus! scherp, onberispelijk en buigzaam als een lemmer! gij zijt den lezer hatelijk lief omdat hij in u een stukje levende wereld weerspiegeld ziet. Maar ge noemt u Europeaan, en zijt het niet naar het hart, naar het ideaal, doch enkel spoorwegtechnisch. Ge hebt overal gereisd, en zedeloosheid gepleegd uit behoefte, die ge voor folklore-belangstelling doet doorgaan. Ge schrijft van de XXe eeuw een kroniek die niet anders is dan een chronique scandaleuse. Ge zijt de verachter van alle conventie, want ge wilt, nuchter fotograaf, ons toonen wat de Donkere Kamer u toonde, en wie met u een donkere kamer betreedt, weet wat hem wacht. En door uw methode, alle moreele factoren zonder meer uit te schakelen, staat ge werkelijk buiten het tijdelijke, buiten (boven of onder of naast?) het aardsche, vlak naast den vurigsten geloovige, die het gedoe der schepselen ziet sub specie aeterni. Maar er gaat geen bezielende kracht van u uit: want ge bewondert niets, en ge predikt niets, en ge vermaledijdt niets en ge bespot niets. Ge ziet een feit, vertelt het, en ge hebt niets anders dan verschrikkelijk gelijk.

Zoo denkt men na Morand's Nuits, na Lewis et Irène en wederom na l'Europe Galante. Het geconstateerde feit is dit: in gansch Europa wonen elkaar nemende en wegtrappende mannetjes- en wijfjeswezens. Er is in die liefde zóó niets poëtisch', dat Morand's metalen stijl geen oogwenk behoeft te trillen. De ‘galantheid’ waarvan de sarcastische titel gewaagt, is een geringe behoefte, een onaanzienlijk gebaar. Hoe onaanzienlijk dan de ‘Europeaan’ die, onder alle klimaten, onder alle godsdiensten, onder alle regeeringsvormen, en zelfs onder alle, met individueele onderscheidsfactoren verband houdende, levensvoorwaarden, in dat onaanzienlijk gebaar zijn gansche wezen - lichaam en wat hij ziel noemt - opvouwt als in een duffe cocon? Zelf beweert de schrijver niet aan den vloek dier indorring te ontkomen; en waar vroeger een romantisch schrijver een fictieven held belastte met het - gevaarloos, en toch niemand misleidend - uitspreken van eigen compromitteerende gedachten of met het verrichten van in daden omgezette doemenswaardige begeerten, neemt Paul Morand - zonder bluf en zonder

Photo Henri Manuel
Paul Morand

bescheidenheid - de verantwoordelijkheid op zich van alle wangedragingen zijner meestal denkbeeldige helden, en nagenoeg al zijn verhalen van perverse, geblaseerde of onbeduidende sexualiteit zijn in den eersten persoon enkelvoud geschreven. Gevolg van Morand's gebrek aan het meest elementaire schaamtegovoel.

Dat gebrek nu is een gevolg van het moderne gebrek aan moreel reactievermogen. De term gedemoraliseerd heeft twéé beteekenissen. Heeft de oorlog het door te lang gebruik reeds verslapte weerstandsvermogen der ziel den genadeslag gegeven? ‘Vroeger’, zegt hij tot een medeminnaar - de kieschheid gebiedt mij, dezen onnauwkeurigen term hier te gebruiken - ‘vroeger zouden wij elkaar vermoord, vergiftigd hebben; nu dragen we samen den zwaren last van de liefde’ (p. 105). Het najagen van een desnoods en bij voorkeur vluchtig genot noopt de eerbaarheid tot doodelijke concessies. Van den wijn, waarin de laksche minnaar al maar en al maar water goot, is geen druppel meer te bekennen.

Een aardigen kijk op het moderne Moskou, waarvan de diplomaat Morand al even weinig moet hebben als de auteur, geeft Je brûle Moscou, het levendigst verhaal van de veertien; terwijl ook Le Musée Rogatkine, waarvan het onderwerp slechts heel zijdelings verband houdt met het algemeene gegeven, de Russische mentaliteit op weinig vleiende wijze belicht. In die twee schetsen komt Morand zelf aan het woord, d.w.z. uit eigen naam. Met het Hollandsch-Fransch van Madame Fredda (p. p. 233-242) zullen onze landgenooten zich amuseeren, al is de charge af en toe wat overdreven. Echo, répondez! heeft iets te mysterieus voor Morand, en Nieu Petresco lijkt haast gezocht van ongelooflijkheid.

MARTIN J. PREMSELA