Den Gulden Winckel. Jaargang 24

Cyriel Verschaeve

IN den tegenwoordigen tijd vertoont onze dramatische literatuur een zorgwekkende inzinking. Er wordt weinig geproduceerd, en wat er verschijnt, is door de bank zeer onbelangrijk. Het realistisch drama, dat onder den bezielenden invloed van Ibsen een mooie toekomst tegemoet scheen te gaan, is niet tot volle ontplooiing gekomen doordat het van den aanvang af in een richting gedreven werd, die zeer geringe mogelijkheden tot ruime ontwikkeling bood. Indien men bij de oude tradities van het Nederlandsche realisme had willen aanknoopen, zou er wellicht een vruchtbaarder bodem gevonden zijn; maar in het troostelooze pessimisme van Emants verstikten de kiemen van een bevrijdende geestdrift en in het partijdig werk van Heijermans ontbrak het algemeen-menschelijk element te vaak. Zoo verschrompelde het realistische drama, waaraan geen groote talenten hun krachten wijdden.

Cyriel Verschaeve

Geen wonder dat een idealistisch tooneel opnieuw vurige voorvechters vond. Naast een Bredero en Hooft had Vondel een andere traditie ingezet, die door haar min of meer pathetisch lyrisme het Nederlandsche volk vermocht te bekoren. Zoo maakte men zich ook nu los van de neerdrukkende banaliteit, die in het realistische drama overheerschend was geworden, en zocht men verheffing in de inspiratie, gewekt door geschiedenis en godsdienst. Tegelijkertijd wendde men zich van de stilistische formules van het naturalisme af, die de tooneeltaal vernederd hadden tot een kleurloos en geesteloos reproduceeren van dagelijksche omgangstaal. Het drama in verzen kwam weer in eere; men durfde zich weer te uiten in een stroom van lyrisme, dat zelfs het oratorische niet versmaadde.

De eerste pogingen in deze richting waren ongetwijfeld wat ijl en onecht - hoe kon het anders, dan dat men den juisten toon niet dadelijk kon vinden. Vooral in Noord-Nederland verdwaalde men al te spoedig in een kille rhetoriek, die bewees dat voor de gewenschte vernieuwing hier nog niet de noodige geestesspanning aanwezig was. Maar in het Zuiden, waar het gevoel gemakkelijker wordt bewogen, men tot geestdrift meer geneigd is en zich voor pathos minder geneert, was het gemakkelijker den juisten toon te treffen. Hier ook is de geestdrift voor het nationale verleden openhartiger en vuriger dan benoorden den Moerdijk, zoodat het niet moeilijk was historische onderwerpen te dramatiseeren.

Het werk van Cyriel Verschaeve is van deze

[p. 204]

tooneel-renaissance een fraaie uiting. Zijn historische spelen ‘Jacob van Artevelde’ en ‘Philips van Artevelde’, zoowel als zijn bijbelsch drama ‘Judas’ verdienen beter dan de onverschilligheid, waarmede men ze tot nu toe heeft bejegend. Wel is het te begrijpen, dat tooneelgezelschappen zich niet aan een opvoering gewaagd hebben; de stukken eischen een ingewikkeld en te vaak wisselend décor om de groote kosten te wagen, die tot een financieel echec al daarom moeten leiden, wijl het huidige publiek tot dergelijke stukken nog niet is opgevoed. Maar ook zonder een opvoering kan men genieten van de lyrische drift, die er door Verschaeve's drama's vaart, van de sterke dramatische momenten, die de schrijver weet te bereiken door een beroep te doen op de vaderlandsche instincten zijner landgenooten.

En daarbij wat een weldadige warmte in Verschaeve's toon, wanneer hij het streven en mislukken van deze volkshelden teekent. In den opgang van Jacob van Artevelde zien wij werkzaam de krachten tot zijn val; wij voelen in de verdeeldheid van het Gentsche volk, in de vaak en zelden vergeefs beproefde listen van achterklap en afgunst, dat Jacob zijn plannen op drijfzand bouwt. Maar als het einde voor hem komt rijst hij omhoog als een tragische held, wijl hij niet ondergaat aan de omstandigheden of een vijandig lot, maar aan in hem zelf gelegen tekortkomingen. Met de helderziendheid, die de naderende dood schenkt, ziet hij de reden zijner falen in en belijdt dit aldus:

Vuur is noodig, liefde.

't Azuur is niet zoo rein als zijn ziele,
Ik heb er geen gegeven aan dat volk
En daarom huilt het mijnen droom ten gronde.
Ja, wijsheid had ik; klaar heb ik gezien;

'k Beminde wel, maar kon geen liefde stichten.
Mijn liefde baarde wijsheid in mijzelf
Geen liefde in andren .....
Niet in de hoofden, maar in 't bloed moet men
Gedachten zaaien, wil men haar onsterfelijk.

Het is misschien een zwakte in dit tooneelstuk, dat deze grondgedachte eerst aan het eind ontwikkeld wordt zoodat men in de eerste bedrijven minder het innerlijk conflict, dan wel de politieke gebeurtenissen zich ziet voltrekken. Maar erkend moet worden, dat deze met levendige aanschouwelijkheid worden geteekend. Stellig is het volgende stuk Philips van Artevelde gelukkiger geslaagd, wijl hier de tweespalt in de ziel van den hoofdpersoon van den aanvang af duidelijker geteekend is. Philips is daardoor, juist wegens zijn zelfstrijd, dichter bij ons hart. Maar daar de ontoereikendheid van zijn krachten de oorzaak is van zijn falen, is hij voor een waarlijk tragische held niet forsch genoeg; hij trekt door zijn daden niet een lijn, die naar een fatalen ondergang leidt, maar hij wordt medegesleept op een weg dien de omstandigheden hem opdringen. Zijn tragiek bestaat in het besef van zijn onmacht en het toch moeten verder gaan. Zijn lot is daarom minder aangrijpend dan wel ontroerend; met medelijden zien wij zijn hopeloozen strijd aan, nog verscherpt door de hooge verantwoordelijkheid, die op hem wordt geladen.

De conceptie der karakters is bij Verschaeve in het algemeen niet grootsch genoeg. Daarom worden wij door zijn drama's meer gewezen op de mogelijkheden, die er in zijn opvatting schuilen, dan op de effecten, die er in verwezenlijkt zijn. Wij betreuren het, dat zijn onmiskenbaar talent niet gerijpt is tot een dieper innerlijk begrip van het dramatisch conflict. Dit blijkt zeer duidelijk uit zijn ‘Judas’, zooals ik in een opstel, dat in ‘De Witte Mier’ is verschenen, heb aangetoond. Dit bijbelsch spel is over het geheel van een zoo verheven ernst en zoo ongewoon-lyrische expressie, dat ik er geen ander modern Nederlandsch drama naast zou weten te plaatsen; maar de teekening van het karakter van Judas is door gebrek aan diepte onbevredigend.

Cyriel Verschaeve heeft echter dit bereikt, dat wij de mogelijkheid van het dichterlijke drama weer durven aanvaarden. Hij heeft getoond welke schoone mogelijkheden hier aanwezig zijn en tot welke nobele geestdrift de ziel kan worden ontstoken. Er gaat door zijn verzen een warme gloed, dien het hart van den dichter er aan mededeelde. Want zij zijn sober en oprecht, zoo beheerscht, dat ze soms even koel aandoen; maar dan, in de oogenblikken van waarachtige spanning, schiet een vurige geestdrift onverwachts omhoog en zwelt de toon aan tot innerlijk-bewogen pathos. Het is de onkreukbare zuiverheid van Verschaeve's kunst, die aan deze drama's haar bekoring en haar groote waarde verleent. Een krachtiger talent, dat dieper doorschouwt en hartstochtelijker uitbeeldt, zou stellig grootere meesterwerken kunnen scheppen, maar in hun bescheiden begrensdheid zijn deze drama's een mooie en gave kunst.

JAN DE VRIES