Den Gulden Winckel. Jaargang 24

Kroniek van het proza

De Overgave. Een korte roman, door Elisabeth Zernike. - Uitgevers-Maatsch. Elsevier, Amsterdam, 1925.
Op dood Spoor, door Rein van Zanten. - P.N.v. Kampen & Zn., [1925].

‘EEN oude huisknecht kwam om den kerstboom te verplaatsen; zijn grijze hoofd ging schuil onder de bont-beladen takken. Een klokje viel, spatte uiteen in flinters van glas - toen een ster, rood en geel in zijn diepe voegen. De kaarsjes waggelden en dropen snel af. De gasten glimlachten welwillend. Een oogenblik was het of de knecht alles zou laten vallen. Maar toen kwam er alleen een open plek middenin de zaal, waar wat stof en dennegroen lag. In een hoek, bij een ouden leunstoel, stond nu de boom.

De gastheer hief zijn hand op en deed een paar stappen naar de kale plek in 't midden. - Wat ik u verzoeken mag, waarde vrienden - dit alles niet symbolisch te nemen. Een ster die valt - en een wankelend Christendom -

- Ho - ho, onderbrak men hem.

- Het is maar, dat ik de dames van den linker vleugel niet kon zien als ik rechts zat - en - Hij liet zijn luiden toon varen. - U, mevrouw Busky, heb ik nog nauwelijks begroet.

Mevrouw Busky reikte hem haar hand en hij ging naast haar zitten.

- Mooi, deze vrije blik. Waarschijnlijk had het jonge volk liever dat donkere middelpunt behouden. Maar - niet waar? - hoe ouder men wordt, hoe meer gevoel voor het open vizier. - Hij keek haar aan.

- Wat dunkt u.

- Ik weet niet. Men zegt: de jeugd is onbeschaamd.

- En daarbij onhandig; tenminste de mannelijke jeugd, en in Duitschland.

- En welke Duitscher heeft niet zijn stokpaardje?

Hij haalde zijn schouders op. - Onze jongens hebben zich eenmaal laten doodschieten.

- Tja - dat zegt men over de heele wereld.

- Toch staat u nader tot de Duitsche vrouw die niets heeft verloren, dan tot de Fransche moeder, wier beide zonen gesneuveld zijn.

- Och - gelooft u dat de Franschen zóó triomfeeren?

- Ja.

- Misschien; ik benijd ze niet. Wij vieren nu toch ons Kerstfeest in vrede. - Ze keek naar den boom - wat al te aandachtig, meende hij - en was er niet een glans van spot in haar oogen?

- De versierselen zijn oud, mijn vrouw bewaart ze in watten.

- Ja - ze is een goede huisvrouw, en ze wordt mij dikwijls tot voorbeeld gesteld.

- Door uw man? - mannen zijn ondankbaar.

Ze gebaarde luchtig met haar handen. - Maar ik blijf die ik ben. Och - ik vraag hem: is de wereld het waard dat we ons zelve herzien?

- En hij antwoordt?

- Als we sterk genoeg zijn, kunnen we buiten de wereld leven’ ...

Ik meende goed te doen met dit lange citaat hier af te drukken, omdat men in deze paar bladzijden vele qualiteiten die de schrijfster Elisabeth Zernike kenmerken, bijeen vindt. Er blijkt in de eerste plaats uit, dat zij ‘modern’ is. Een oude huisknecht met een kerstboom: Kerstfeest dus - kerstfeest in ... Duitschland. Welk een heerlijk onderwerp voor de auteurs van een twintig, vijftien jaar geleden tot een breede schildering van hun exposé, bij wijze van introductie. Van dat kerstfeest kwamen wij bij hen met de eerste tien bladzijden zeker niet af! Elis. Zernike is er feitelijk al af na de eerste alinea, maar zij is het niet dan na, in die eerste alinea, ons een stevig, plastisch beeld van een kerstfeest voor oogen te hebben gesteld. Die eerste zinnen zijn sterk suggereerend. Kunst is en blijft beelding. Mag men dit, in den overgangstijd, na de eenzijdige ‘realiteits’-weergave, waartoe de tachtiger-principes leidden, al een oogenblik vergeten hebben, de modernen van thans houden dit beginsel weer streng vast. En dat ook mej. Zernike het vast wil houden verblijdt ons bizonder, omdat het in haar werk wel eens schijnt, dat zij te ijl zal worden, te onbestemd, te veel opgaand in de speculaties van een overwegend mediteerende fantasie.

Modern is, voorts, dat zij ons dadelijk midden tusschen de problemen brengt, en dat met een zekere gemakkelijke elegantie die beeld en gedachte van den eenen regel naar den volgenden enjambeert, waarbij zij zich dan verrassend blijken te vervormen. Zoo leidt een kerstboom, door een knecht verplaatst, tot een symbolische toespeling, welke overgaat in een hoofsche begroeting, een beschouwing over de jeugd, over Duitschers en Franschen en hun gewin door de offers van den krijg ... En ondertusschen teekenen zich ongemerkt karakters af. ‘We vieren nu toch ons kerstfeest in vrede’, aldus de vrouw, die de Fransche moeders, welke zich geofferd hebben, zegt niet te benijden. Maar tegelijk kijkt ze ‘wat al te aandachtig’

[p. 182]

en ietwat spottend naar de versierselen van dien vredigen Duitschen boom.

Wij kennen die vrouw nu onmiddellijk.

Duidelijk is, dat de geest voortdurend gespannen moet zijn van een schrijver die aldus, strak, concipieert. En nu schijnt het mij wel jammer, dat Elisabeth Zernike's geest in dit boekje toch niet van een zoodanige concentratie is gebleken, dat zij die gespannenheid in den vervolge heeft weten te behouden, ook al blijft voortdurend de allure daarvan ons bij. Feitelijk verslapt het verhaal al na de eerste bladzijden. Misschien is 't voor den lezer een herademing - want te zeer volgehouden spanning vermoeit al ras - maar 't verhaal krijgt toch weer iets zwevends en onbestemds, als zoo veel van Elis. Zernike's werk, en men ondergaat bij oogenblikken den indruk als aarzelt de schrijfster zelve welken kant zij nu verder op moet. Het beeld van Griselda Busky (een bij-persoon) is, in enkele regels, feitelijk veel scherper geteekend dan dat van Josien Weicht (die de hoofdfiguur is), en de terloops geschetste oude heer uit de geciteerde passage staat ons duidelijker voor oogen dan Albert, die een overwegende plaats inneemt in dezen ‘korten roman’. Mij wekte de aanhef dan ook verwachtingen, die niet geheel vervuld zijn.

Toch blijft het boekje belangrijk, ook in de slappere gedeelten, juist door de eigenschappen welke ik boven noemde.

Als haar vriendin Ada aan Josien met zekeren onwil bekend heeft, dat zij weer een kind wacht, en Josien loopt daarna op straat onder de vol-ombladerde boomen, dan hoort ze een voorbijganger zeggen: ‘een blonde vrouw’ - meer niet dan dat. ‘Och’, denkt Josien dan even, ‘wat ben ik onbeduidend’ - maar geloofde het niet geheel.

Die door mij gespatieerde woorden zijn hier nu weer het mooie. Josien heeft n.l. kort geleden met Ada's kinderen gespeeld in Albert's huis; zij heeft zich dien middag dicht bij Albert gevoeld en ... Albert heeft zij lief.

* _* *

‘Daar gaat hij. Mijn echtgenoot. Mijn ècht-genoot!’

Zoo begint Rein van Zanten zijn boek, met 'n zinnetje dat van Elisabeth Zernike kon zijn. Maar't ironisch accent legt van Zanten in zijn boek veel zwaarder; 't wordt tot een bits en snijdend sarcasme hier en daar. Thema: een niet gelukkig getrouwde, ongeëquilibreerde vrouw, die zich met de kracht van haar spot in evenwicht tracht te houden. Er is in de conceptie van dit verhaal iets geforceerds, zooals er in het leven van deze vrouw iets geforceerds is, en dat hindert den lezer wel af en toe. Naar de geestelijke physionomie bekeken is er in dit werk iets minder edels dan in dat van Zernike. Maar welk een schitterende qualiteiten staan daar tegenover. Qualiteiten van humor in de eerste plaats - van een eerlijken humor. En daarom spijt het mij haast, die woorden ‘minder edel’ te hebben neergeschreven. Want wat is er edeler dan eerlijkheid, tenzij dan misschien alléén juist dat, wat Rein van Zanten kenmerkt: een eerlijke humor. Immers een humorist loopt zoo gauw gevaar oneerlijk te worden. Daar hebt ge Hans Martin, den man van de ‘Malle Gevallen’ en het nieuwe boekje ‘Rechts en Averechts’. Ik heb dat laatste vod gelezen en mij geërgerd aan Martin's oneerlijkheid, zijn oneerlijkheid tegenover het hem toevertrouwde leven, dat hij vervormt ter wille van een goedkoop succes.

Rein van Zanten is eerlijk, en blijft daarom even menschelijk als b.v. Top Naeff in haar geestige teekening van het negentiende-eeuwsche Letje. Van Zanten's Thilde, die zoo onbarmhartig haar man critiseert, diens hulpeloozen assistent bespot en ... zichzelve hekelt, zij is in den grond een tragische figuur. Als Rob van haar weg is, met zijn secretaresje, dat zijn vrouw, in een spel van cynischen overmoed, waaronder wanhoop schrijnde, zelve naar hem heeft toegedreven, dan verstilt deze wat luidruchtige vrouw, - en zij peinst: ‘Het huis wordt groot en leeg, ik kan het niet maar aan. Ik verlang niet, dat Rob terugkomt ... maar zou met mijn leven toch iets willen ...’

Slachtoffer van haar zin voor des levens humor, deze Thilde, méér nog dan slachtoffer van het huwelijk met een niet bij haar passenden man. Want al moge het treffend zijn gedefinieerd, dat humor de beweeglijkheid is van het aesthetisch gemoed, dat niet vastloopt tot bewondering of verachting’¹⁾, in dat aesthetische gemoed zelf ligt toch weer de eenzijdigheid waarop de mensch kan vastloopen als hij te weinig leeft uit de centraliteit zijner volledige persoonlijkheid. Is dit op Thilde van toepassing - het zou, misschien, ook min of meer van dezen knappen schrijver kunnen gelden, wiens boek wij, afgezien van de in het bovenstaande implicite bedenking, met groote belangstelling en litterair genot gelezen hebben.

GERARD VAN ECKEREN

1) Bolland, Aesthetische Geestelijkheid, blz. 51.