Den Gulden Winckel. Jaargang 24

[p. 121]

Al pratende met ...
Mr. H.W.J.M. Keuls

TOEN ik naar Amsterdam reisde om met den dichter Keuls te gaan praten, was er in mij het blijde gevoel van den dorpeling, die naar een stad gaat. Want Amsterdam is toch de eenige groote stad van ons land, stad met haar gebouwen, machtig, groot als de Bazels schepping voor de Nederlandsche Handel-Maatschappij, met haar vertier op straat en in kroegen, met haar voorname, beboomde grachten, met de rustige, statige huizen en het stille, donkere water. In den milden avond - hing er niet al over de takken der boomen een groene lentebelofte? - ben ik langs de Heerengracht geloopen naar het kantoor van Mr. H.W.J.M. Keuls om met hem te praten. Geen werkkamer van een gewoon advocaat. In de weldoende rust, die volkomen aansloot bij de vredige stemming buiten, zat een dichter voor zijn bureau, al was het in een advocatenkantoor. Het was de mensch, die schoonheid om zich heen moet hebben om te kunnen leven en daarom aan den wand schilderijen had gehangen van Charley Toorop, van Pieter Alma.

Het was stil op dezen avond in het huis, de stilte, die volkomen bij den mensch paste. Ik zou me geen andere voorstelling, na het lezen van de twee bundels gedichten van Keuls, van zijn innerlijk gemaakt kunnen hebben dan ik nu gekregen heb: een goed mensch in stille evenwichtigheid. Een mensch, die veel heeft nagedacht, die midden in het leven staat, die het op zich heeft voelen aanbotsen, maar zich volkomen beheerschend toch niet heeft laten neerslaan, doch hooger zich heffend er op neer ziet.

Ik heb Keuls dien avond zóó gezien in zijn eigen omgeving. Ik heb met hem en Wybo Meijer gezeten in de Quelle; ik heb hem gâgeslagen in De Kring, waar ik temidden van de Distelvinken zat en hij in een andere groep. En daar ook, met de brutale schilderijen aan de wanden, met de pianomuziek, tusschen de steppende paren, dáár nog ging van hem rust en stille evenwichtigheid uit.

Hij mist den jongen overmoed van Binnendijk, Scholte, Campert, ter Braak en Van Vriesland. Hij is de studentenjaren ontgroeid, voelt zich in ernstiger gezelschap beter thuis. Maar hij is om den dooien dood niet saai; stiller en daarom moeilijker uit te hooren.

Ik begon met Keuls naar zijn eigen werk te vragen, en hij vertelde me dat hij van het begin af aan poëzie geschreven heeft en alleen poëzie gepubliceerd heeft. Zijn eerste rijpe verzen zijn in den bundel In den Stroom vereenigd. Wel heeft hij ook proza geschreven en o.a. een tooneelstuk voltooid, maar dat stuk is - gelukkig, zei hij er bij - tien jaar geleden geweigerd, toen hij het ter opvoering aanbood. Keuls heeft een sterke neiging voor het tooneel en de lust om er weer aan te beginnen is bij hem groot. Naast de poëzie trekt het tooneel hem het meest aan.

‘Schrijft u gemakkelijk, of bouwt u een gedicht op?’

‘Opbouwen is het woord niet. Ik loop lang met een gedicht rond. Het begint gewoonlijk met een paar regels, die zich uitbreiden. Soms blijft het bij enkele regels, soms bij een paar coupletten, en dan groeit het langzaam uit. Ik heb nog nooit een gedicht op één avond of middag geschreven. Eerst is er meestal een algemeene stof (gevoel of gedachte), die als 't ware haar vorm zoekt; dan ontstaat er een zeker rhythme, een innerlijke muziek en daaruit kristalliseeren zich enkele regels. In het eenmaal verkregen rhythmisch verband moet het gedicht zich dan volgens zijn oorspronkelijke kracht voltooien; elk gedicht heeft dus zijn eigen noodzakelijkheid en zijn eigen wet’.

‘Heeft uw journalistiek werk een slechten invloed op uw litterairen arbeid gehad?’

‘De journalistiek, die ik gedreven heb, heeft geen slechten invloed op mijn werk gehad. Ik ging naar een concert of een tooneelstuk en moest dan heet van de pan een artikel voor het ochtendblad schrijven. Daarmee was het uit. Maar als je elken dag een artikel te schrijven hebt over allerlei onderwerpen, dan kan dat, dunkt mij, funest zijn voor je litterairen arbeid.

[p. 122]

In 't algemeen zie ik voor een kunstenaar, die zelf produceert, geen groot gevaar in het schrijven van dagbladcritiek, mits dit critische werk hem niet te veel absorbeert en hij de noodige rust en tijd kan vinden voor zijn eigen productie. Het nadeel voor mij was, dat ik de journalistiek nog met de advocatuur moest combineeren. Wanneer men overdag op zijn kantoor zit, 's avonds naar den schouwburg gaat en daarna nog een critiek moet schrijven, dan wordt de mogelijkheid tot concentratie op eigen litterair werk wel zeer beperkt’.

‘Welke schrijvers hebben, volgens uw meening, invloed op u gehad?’

‘Toen ik voor mezelf begon te werken, nu ongeveer 18 jaar geleden, was de invloed van De Nieuwe Gids nog groot. Als ik terugdenk, heb ik de eerste ontvankelijkheid voor poëzie en den eersten drang om zelf te schrijven voornamelijk aan Kloos en Gorter te danken. Van de lateren hebben Van de Woestijne, Leopold en Boutens veel indruk op me gemaakt, en van de buitenlanders het meest de Franschen als Baudelaire, Verlaine, Mallarmé, Moréas, maar niet speciaal de symbolisten, zooals beweerd is. Ik heb vooral veel Fransche dichters gelezen. Wat ik zelf geconstateerd heb is, dat hier en daar de invloed van Rainer Maria Rilke merkbaar is’.

‘Hebt u de Italianen, waarvan u verschillende gedichten vertaald heeft, niet vergeten?’

‘Leopardi misschien. Ik bewonder hem zeer en zijn sfeer spreekt mij sterk aan. Ik ken overigens niet zooveel Italiaansche poëzie, behalve Dante.

Op het oogenblik heb ik een zeer groote bewondering voor Valéry. Veel invloed heeft hij niet op mij gehad, omdat ik hem betrekkelijk pas ken. Mijn nieuwe bundel Om de Stilte dateert van de laatste vier, vijf jaar’.

‘Heeft u nooit tot een bepaalde groep behoord?’

‘Neen. Maar buiten De Beweging is er nooit een groep geweest. In den laatsten tijd is het mode om met een schijn van gewichtigheid te spreken over een generatie van 1910 en een generatie van 1918 of 1920, alsof de litteratuur in perioden van enkele jaren kan worden verdeeld. De toekomst zal wel afrekenen met dergelijke kinderachtigheden’.

‘De jongeren hebben toch wel een groep, dacht ik. En de Vrije Bladen is hun orgaan. Hoe denkt u over dat tijdschrift?’

‘Ik zie in de jongeren persoonlijke talenten, maar weinig onderling verband. Er is nog niet veel van te zeggen. Campert en Scholte sluiten aan bij werk van Bloem, Roland Holst en mij. Een dichter als Marsman zoekt zeer bewust iets anders, een verzwaring der waarde van het enkele woord, een dynamische spanning. In sommige gedichten heeft hij die spanning ook bereikt, maar ik zie in deze poëzie toch weinig toekomst’.

‘Slaat, wat u daar gezegd heeft, op den vorm of op den inhoud?’

‘Feitelijk op beide; inhoud en vorm zijn niet te scheiden, maar in zoover is de vorm hoofdzaak, dat daardoor juist wordt verkregen wat men schoonheid noemt. Kunst is altijd de uitdrukking van iets essentieels; schoonheid en waarheid zijn nauw verwant en het kenmerk der schoonheid is, zooals Jacques Maritain treffend opmerkt, de glans der waarheid. In 't algemeen geeft de dichtkunst die schoonheid en waarheid in den rhythmischen volzin, en poëzie, waarin de zinsvorming wordt verbroken, zal op den duur tot verarming leiden. Zulke poëzie zal ook wel een onmiddellijke sterke expressie kunnen geven, maar niet een diepe, blijvende ontroering achterlaten, zooals men bv. van sommige klassieke poëzie ontvangt’.

‘Wat is uw meening over het vrije vers?’

‘Een gedicht behoeft niet geschreven te worden in een bepaald schema, maar een zg. vrij vers moet dan toch zijn vorm hebben, het moet afgerond zijn, zoodat men voelt, dat de dichter juist dien onregelmatigen vorm heeft gekozen, omdat die voor hem een noodzakelijkheid was. Er worden tegenwoordig wel verzen geschreven, waarbij men het gevoel krijgt, dat ze zich eindeloos konden voortzetten en alleen de willekeur van den dichter de reeks invallen, opmerkingen of uitroepen op een bepaald moment heeft afgebroken’.

‘Houdt u deze verschijnselen voor een reactie?’

‘Er zijn Duitsche invloeden. Maar niet alleen daar openbaart zich dit verschijnsel. Ook in Frankrijk kan men het waarnemen. Dit wijst er op, dat het een zekere noodzakelijkheid is; het ligt in den tijd. Dat het in nauw verband staat met den oorlog geloof ik niet, want alle moderne richtingen en pogingen tot vernieuwing dateeren al van voor 1914.

Voor zoover men van oorlogsinvloed kan spreken, is deze al zeer verschillend. In Duitschland vindt men veel onbeheerschte geweldigdoenerij, in Frankrijk veeleer een inkeer, een streven naar zuiverheid en spiritueelen rijkdom. In Frankrijk zijn dingen ontstaan van schoon evenwicht, van ingetogenheid. Neem de romans van Mauriac’.

‘Maar om dat evenwicht te bereiken moet de dichter kunnen leven, of vindt u, dat hij op een dakkamertje moet expireeren?’

Keuls lachte.

‘Een boutade: Gossaert heeft de aanmatiging willen accentueeren van menschen, die zich zoo geweldig voelen, omdat ze zich met kunst bezig houden en zich nu verbeelden, dat ze gesteund moeten worden en het goed moeten hebben. Een kunstenaar, die iets van beteekenis praesteert, zal behoorlijk kunnen leven in een maatschappij, waar een algemeen levend begrip voor kunst bestaat, maar dit is er niet in dezen tijd. Kunstenaars worden in den regel in een

[p. 123]

kleinen kring gewaardeerd en moeten zich daarmee tevreden stellen. De gemiddelde Hollandsche burger heeft weinig benul van kunst en schoonheid; als men veel menschen van allerlei aard en beroep ontmoet, kan men dit dagelijks constateeren, ook bij menschen, die een gymnasiale opleiding hebben gehad en dus Grieksch en Latijn hebben gestudeerd. Meestal heeft die studie weinig invloed; maar aan de klassieke studie ligt dit niet. Vat u dit vooral niet op als een argument om die studie af te schaffen. Nu merkt men toch nog heel vaak een verschil in niveau tusschen menschen met een gymnasiale opleiding en anderen, en als die weinige invloed nu ook nog verdwijnt, is het heelemaal mis.

Wanneer er nu zoo weinig algemeen kunstbegrip bestaat, zou toch in onzen gezegenden democratischen tijd door een meerderheid moeten worden uitgemaakt wie recht heeft op steun en wie niet, en dan zou er bitter weinig kans zijn dat de goede het kreeg.

Er wordt onder artiesten veel geklaagd, maar niettemin schijnt hun aantal nog steeds toe te nemen. Ga eens na hoeveel er in ons land wordt geschreven, gedicht, geschilderd, gecomponeerd en gemusiceerd. Waar zou het heen moeten, als al die menschen een zekere aanspraak konden doen gelden op steun van overheidswege!’

Zoo waren we gekomen bij de verhouding tusschen kunstenaar en maatschappelijk beroep. Keuls vond dit een zuiver individueele quaestie.

‘Voor den één is het wenschelijk midden in het leven te staan; hij heeft dat noodig voor zijn geestelijke gezondheid en soms voor zijn inspiratie. Voor een ander zal het geen nadeel opleveren, voor een derde wel degelijk een belemmering zijn in zijn artistieken arbeid. Het verrichten van maatschappelijk werk gedurende een beperkten tijd zal in den regel geen ongunstigen invloed uitoefenen. Het vermeerdert in ieder geval de kennis van het leven en de menschen. Persoonlijk heb ik veel van het maatschappelijk bestaan en zijn strijd geleerd; het heeft mij bv. afkeerig gemaakt van quasi-idealen als socialisme en communisme en in 't algemeen van alles, wat geen realiteit heeft. Vaderland, ras, natie zijn realiteiten in tegenstelling met wereldvrede, menschenverbroedering enz. In de harde werkelijkheid ben ik in zekeren zin positivist geworden en heb ik leeren inzien, dat alleen een leer goed kan zijn, die den mensch neemt, zooals hij is met zijn ingeboren kwaad en zijn wonderlijke geestelijke mogelijkheden en hoogtepunten.

Ik heb persoonlijk altijd een intuïtieven tegenzin gehad om te zeggen: ik ga me aan de kunst wijden. Men moet al een heel groot besef van zijn eigen belangrijkheid hebben om dit te rechtvaardigen. Echter heb ik ook aan den lijve de nadeelen ondervonden van een al te absorbeerend, tijdroovend maatschappelijk werk’.

‘Maar u dicht toch nog?’

‘Na mijn bundel Om de Stilte heb ik nog wat geschreven. Ik ben ook niet van plan er mee uit te scheiden. Wat het worden zal weet ik niet, maar ik heb een innerlijke behoefte om me te uiten. Als die drang er niet meer is, zal ik wel rijp zijn voor het graf. Het is iets, wat je in hoogeren zin in het leven houdt’.

‘Mag ik een van uw ongepubliceerde gedichten in Den Gulden Winckel afdrukken?’ vroeg ik hem.

‘Zeker. Ik zal er u een zenden’.

Keuls hield zijn woord. Ik ben blij dit gave sonnet hier voor u te kunnen overschrijven:

Uw hart kon wachten, tot de storm bedaarde
En 't blind geweld voor milder krachten week;
Gij hadt geduld, tot zich de hemel klaarde
En weer zijn glans uw zuiverheid geleek.

Nu is uw vrede als een verkoren streek,
Waar woont en ademt al wat gij vergaarde,
En voor het hart, dat niet in strijd bezweek,
Werd tot een Godsgeschenk de zoete aarde.

Zal eens aan mij een avond zijn geschonken,
Wiens stervend licht mijn vrede overgloeit,
En waarin zachte vreugde aarz'lend bloeit
Boven de rust van droomen, die verzonken?
Of is mijn hart aan 't tijd'lijk wee geklonken
En met zijn drift voor eeuwigheid vergroeid?

‘Mag ik u een vraag doen, die ik interessant vind, vooral ook voor critici?’

‘Gerust’.

‘Welke gedichten van u vindt u het best?’

Keuls nam zijn bundel In den Stroom op en bladerde er in. Bij Feestlied hield hij op.

‘Feestlied is uit een zekere periode, toen ik een pantheïstisch levensgevoel had, waar ik van afgeraakt ben. Ik neig hoe langer hoe meer naar het geestelijk monisme van het Christendom, dat ook gebouwd is op de realiteit’.

Keuls noemde verder het eerste gedicht uit den bundel, dat aldus luidt:

Opent het raam:
Eén ademtocht van 't leven is genoeg,
Even een golving van den wind en 't hart, dat sloeg
In kalmen maatgang, zal ontgloeien
En één zijn met den brand, welks vlammen vloeien
Over de volle aarde.

Opent het raam:
Misschien klinkt uit den vroegen morgen reeds een lach,
Even de vreugde van een mensch, en heel de dag
Zal vol zijn van muziek; wat ook geschiedt,
Verlangen draagt het aan en 't wordt een deel van 't lied,
Waarin de wereld zingt.

En al bladerend zei hij: ‘Op blz. 41: Ben ik dan dronken?; blz. 57: Madonna, als uw beeld in mij verbleekte; blz. 68: Wat hebt gij, God, met mij gedaan?’ Den tweeden bundel grijpend vertelde hij, blz. 7 voor mij open leggende: ‘Hier voel ik zelf veel voor, en dan vooral voor de gedichten

[p. 124]

op blz. 17, 23, 31, 34, 36, 41, 42 en 45. Najade wijkt eenigszins af van mijn ander werk. Toen ik dat gedicht schreef, had ik juist veel gelezen van Valéry en die lectuur heeft zeker invloed op het ontstaan van dat vers gehad; maar ik weet niet, of dit voor anderen merkbaar is’.

‘Ik zei u, dat ik mijn vraag deed naar uw eigen oordeel over uw verzen, vooral ook voor critici. Hoe denkt u over critiek?’

‘In het algemeen wordt er veel te veel critiek geschreven en speciaal in ons land. Het is heelemaal niet noodig, dat over alles critiek geschreven wordt. Alles zal wel tot zijn recht komen zonder critiek en ook na een slechte critiek. Ik ontken echter volstrekt niet de beteekenis en het nut van werk als b.v. verricht wordt door Nijhoff in de Nieuwe Rotterdammer, door van Eyck in De Gids, en vroeger door Verwey.

Persoonlijk heb ik veel dagbladcritiek geschreven. Dat is vluchtig werk. Ik voel geen behoefte om uitgebreide litteraire critiek te schrijven. Dat wordt al genoeg gedaan; critiek schrijven is vaak een bijverdienste geworden voor litteratoren, die niet genoeg verdienen met hun litterairen arbeid’.

‘Door de theatercritieken, die u geschreven heeft, zal het u niet moeilijk vallen mij nog iets over het tooneel te zeggen’.

‘Drie jaar ben ik tooneelverslaggever geweest, en men moet dan heel veel oppervlakkigheid en banaliteit zien, waardoor men omtrent de ontwikkeling van het hedendaagsche tooneel niet bepaald optimistisch wordt gestemd.

Gelukkig zijn er zeer waardevolle uitzonderingen. Persoonlijk ben ik geneigd van het tooneel in de eerste plaats litteraire schoonheid te vragen. Ik kan een tooneelstuk niet anders beschouwen dan als een litterair werk in een specialen vorm, die natuurlijk zijn bijzondere dramatische eischen stelt. Een drama, waarin ik geen schoonheid van taal kan ontdekken, zal mij nooit ten volle bevredigen. Als moderne werken van edel gehalte en levende schoonheid zou ik willen noemen: Le cocu magnifique van Crommelynck, Vildracs Paquebot Tenacity en The playboy of the western world van Synge.

Door mijn voorkeur voor het litteraire element in het tooneel sta ik vrij sceptisch tegenover een zekere richting, die zoo veel gewicht hecht aan de decoratieve elementen in een tooneelvoorstelling’.

‘U hecht dus geen groote waarde aan decors?’

‘Het lijkt mij verkeerd, als daarop te veel nadruk wordt gelegd. Het komt voor, dat de ensceneering de voornaamste waarde geeft aan een opvoering, zooals b.v. bij de voorstelling van Lenormands Les Ratés, onder de regie en met de decors van Pitoëff. Op zichzelf kan dat bewonderenswaardig zijn, maar ik kan even sterk of dieper nog worden getroffen door een belangrijk drama, opgevoerd met de eenvoudigste decoratieve middelen. De hoofdzaak is, dat het spel den geest van den dichter over ons brengt’.

‘Verwacht u veel van het Hollandsch tooneel?’

‘Ik geloof niet, dat wij in onzen aard de bijzondere gave hebben om tooneelstukken te schrijven. Wij zijn vooral een volk van dichters en schilders. De mogelijkheid is natuurlijk niet uitgesloten. Wat tot nog toe geleverd is op tooneelgebied, doet de verwachting niet hoog zijn.

Ik stipte het al aan, dat het samenhangt met de Hollandsche natuur, met het landschap, waarin de plastiek ontbreekt. Het is vlak en atmosferisch.

Voor Heijermans heb ik veel waardeering, maar ik voel weinig voor den geest van Heijermans. Waar de tendenz en de algemeene levensopvatting wordt overvloeid door het menschelijk gevoel, daar is hij op zijn best. Hij is een echte tooneelschrijver, die weet wat het tooneel noodig heeft, b.v. in Schakels en De opgaande zon. Het grootste deel van zijn werk is al verouderd’.

Daarmee liep ons gesprek ten einde. Door de drukke Zaterdagavond-straten met het pletsende licht, de schrille geluiden liepen we ieder een anderen kant op, maar we vonden elkaar terug, diep in den nacht, in De Kring, waar dans was en muziek en echte opgewektheid van jonge menschen.

G.H. PANNEKOEK Jr.

Den Haag, Mei 1925.