Den Gulden Winckel. Jaargang 24

Luigi Pirandello

I

WANNEER er over het Italiaansche Tooneel wordt gesproken, hoort men tegenwoordig maar éénen naam noemen: Pirandello.

Onze beroemde criticus Renato Serra verwarde hem nog tien jaar geleden met één der vele novellenfabrikanten van zijn tijd (1914).

Wat heeft zich intusschen bij hem geopenbaard? Een andere Pirandello? Neen; dezelfde; ofschoon toch een andere, n.l. in een anderen vorm: den dramatischen. Dat is de eenige Pirandello, over wien men behoort te spreken. - Reeds in zijne eerste tooneelstukken, die het meest aan Verga doen denken, bv. in: ‘Il Berretto a Sonagli’ (‘De muts met belletjes’) wordt deze veranderde Pirandello getroffen door het vraagstuk van het wezen en den schijn en de eindelooze wisselwerking, die beide op elkaar uitoefenen. Zijne meest karakteristieke figuren zijn menschen, die niet zijn wat men zou denken dat ze zijn, of wat ze schijnen te zijn; of ze schijnen te zijn, zooals ze zelf niet gelooven te zijn; of ze worden gedwongen zich anders voor te doen dan ze zelf denken te zijn, en daaruit komen hun strijd, hunne botsingen, hunne hartstochten en hunne ellende voort. Maskers en werkelijkheid; maar het is menigmaal eene vermomming, die zóózeer tot werkelijkheid is geworden, dat zij er zich niet meer van kunnen ontdoen: naakte maskers. - Ciampa zegt in de ‘Berretto a Sonagli’, dat het is ‘alsof wij allen drie horloge-veeren in ons hoofd hebben’. En terwijl hij dezelfde beweging maakt als de horlogemaker, wanneer hij met het sleuteltje horloges opwindt, voegt hij erbij: ‘Drie veeren: de ernstige, de maatschappelijke en de dwaze. Daar wij in de beschaafde wereld leven, gebruiken wij hoofdzakelijk de maatschappelijke, die zich in het midden van ons voorhoofd bevindt. ‘Men zou elkaar als dolle honden verslinden, waarde mevrouw. Dat gaat toch niet. Ik zou bv. den heer Fifi wel willen verscheuren. Dat is onmogelijk. Wat doe ik dan? Ik draai de maatschappelijke veer een beetje op, kom hem glimlachend tegemoet en zeg met uitgestoken hand tot hem: “O, wat doet het mij genoegen u te zien, waarde heer Fifi!” Begrijpt u, mevrouw? Maar er kan een oogenblik komen, dat het water troebel begint te worden. En dan ... dan probeer ik eerst de ernstige veer op te draaien, om de dingen op hunne plaats te zetten, om ze op te helderen, er mij rekenschap van te geven en kort en bondig datgene te zeggen, wat ik te zeggen heb. Als mij dat dan op geenerlei wijze gelukt, draai ik aan de dwaze veer, mevrouw; mijne oogen worden verblind en ik weet niet meer wat ik doe!’

De mensch bestaat dus uit verschillende persoonlijkheden: eene maatschappelijke, eene redelijke en eene dwaze, die de meest ware en de diepste van alle is. Een eenvoudig, ja zelfs een heel gewoon denkbeeld; maar als men er dieper op ingaat en het op merkwaardige, aparte en dikwijls irriteerende gevallen toepast, doet het ons de wereld op eene gansch andere wijze zien, het vernietigt vele gevestigde ‘posities’ en brengt twijfel teweeg ten opzichte van vele gangbare sociale denkbeelden. Een tweede karakteristiek van Pirandello is deze: zijn spelen met ideeën tusschen werkelijkheid en schijn, waardoor de werkelijkheid dikwijls onwezenlijk en het onwezenlijke tot werkelijkheid wordt; soms is het zelfs het onwezenlijke, dat de werkelijkheid oproept en niet omgekeerd; hij maakt hierdoor den indruk van een rustverstoorder en een vernietiger. Bijna alle tooneelstukken van Pirandello bevatten eene uitdaging tegen de gangbare opvattingen. Er komt meestal een weinig sympathieke persoon in voor, die in eene positie wordt geplaatst, welke daarentegen juist eervol is en uit een menschelijk oogpunt beschouwd boven die der anderen staat. In ‘Il Piacere dell' onestà’ (‘La Volupté de l'honneur’) bv. laat Pirandello het volste en schoonste licht vallen op een zekeren Baldovino, die er als een voorbeeld van deugdzaamheid in heeft toegestemd voor den man van een meisje door te gaan, dat een kind verwacht van een ander, alleen om een schandaal te voorkomen. En deze neemt zijne rol van achtenswaardig echtgenoot zóó ernstig op, dat de anderen hem er om minachten, en de vrouw eindigt met hem te bewonderen en werkelijk van hem te gaan houden. In ‘Pensaci Giacomino’ (‘Denk er aan, Giacomino’) trouwt een zestigjarige professor met een meisje van twintig, niet uit zinnelijkheid, maar veeleer om haar te behoeden voor de liefde van een jongmensch, dat haar niet tot zijne vrouw zou hebben gemaakt; en als deze dreigt haar te zullen verlaten, omdat hij wil trouwen, dan loopt hij hem na, gaat hem opzoeken en smeekt hem het meisje, dat thuis schreiend op hem wacht, niet te ‘verraden’.

In ‘Tutto per bene’ (‘Alles om bestwil’) schijnt de Commendator Lori ons een martelaar toe, geduld en beschermd door den minnaar van zijne overleden vrouw, die hem eene dochter naliet, welke niet zijne (Lori's) dochter, maar die van den minnaar is. Hij schijnt met die situatie genoegen

[p. 34]

te nemen; daarom verachten allen hem, zijne dochter incluis. Maar aan het einde van het stuk blijkt, dat de minnaar, senator Manfroni, een verwaande dief is van andermans wetenschappelijke ontdekkingen, en de arme Lori, argeloos van ziel, blijkt veel hooger te staan dan de anderen en dan zijne eigen dochter.

Luigi Pirandello

In al deze drie gevallen behandelt Pirandello personen, die door de andere menschen worden verafschuwd, maar in eere worden hersteld door de manier, waarop ze tot het dwaze en droevige einde hunne taak vervullen: het dragen hunner vermomming. - De situatie, waardoor Pirandello wordt getroffen, kan ongerijmd, desnoods dubbelzinnig zijn, zooals die, waarin Baldovino zich bevindt. Maar al spoedig wordt alles logisch, helder, dringend noodzakelijk; alles ontwikkelt zich met eene innerlijke noodwendigheid, die recht op het doel afgaat, zoodat er bijna geen tijd overblijft om even ontroerd te worden door die personen, welke een toeval ontmaskert of blootlegt en die hunne ongelukkige, gekrenkte ziel verborgen willen houden. Men heeft nauwelijks den tijd even droevig te zuchten bij het zien van den armen drommel, verpletterd door gebeurtenissen, welke alleen geestelijke waarde hebben. De uiterlijke omstandigheden zijn bij Pirandello op zichzelf zonder waarde; ze zijn alleen van belang als eene aanleiding tot zekere ‘onthullingen’, die zoo dikwijls in zijne stukken voorkomen, tot zekere ‘ontdekkingen’, vol bittere waarheid en diepe tegenstellingen, waar hij steeds zijne tragedie op bouwt.

De logica van al hetgeen er voorvalt, sluit echter het gevoel niet uit: integendeel: Pirandello's personen leven in eene atmosfeer van hevige opwinding, van geweldigen hartstocht, waaraan ze slechts met moeite uiting weten te geven in korte zinnen, in haastige gesprekken, met afgebroken woorden, met stemverheffingen, snikken en uitroepen.

Het zijn personen, die redeneeren, maar ze doen het als menschen, die over hun eigen ongeluk en hun eigen verdriet praten; het zijn geen menschen, die theoretiseeren. Slechts hier en daar komt bij wijze van toelichting de philosophie van den schrijver tot uiting, zooals in ‘Cosìè, sevipare’ (‘Zoo is het, als gij het goed vindt’) bij Laudisi, die de onmogelijkheid om elkaar te begrijpen vaststelt en tevens de onmogelijkheid om te weten, wie wij zijn en hoe wij in onze betrekking tot elkander zijn.

Pirandello's personen redeneeren over hun eigen leed, omdat ze altijd buitengewoon helderziend zijn. Het is hun volkomen duidelijk, waardoor zij in dien bepaalden toestand zijn geraakt; ze beseffen ten volle den omvang van hunne smart, van hun ongeluk, van hunne tegenstrijdigheden.

Commendator Lori uit ‘Tutto per bene’ is volkomen helder van geest na de ‘onthulling’, die hem heeft doen begrijpen, dat hij gedurende tientallen van jaren als een ‘tevreden en betaald echtgenoot’ is beschouwd. Ook Enrico IV is volmaakt helder van geest, ondanks zijne voorgewende krankzinnigheid na de ‘onthulling’ van de door zijne zoogenaamde vrienden bedachte truc, en begaat den moord, wetende, dat hij zich door zijne vermeende krankzinnigheid voor de gevangenis kan vrijwaren. Zij peilen opeens den vollen omvang van hunne vernedering, van hunne ellende en van al hetgeen zij verloren hebben: maar ze rukken zich niet de haren uit het hoofd met wanhopig romantisch geschreeuw, zooals Shakespeare's personen. Koelbloedig analiseeren zij zichzelf, zooals de helden van Dostoïevsky. Deze helderziende gekken komen in Pirandello's best geslaagde stukken voor, in: Cosìè sevipare; Sei personaggi in cerca d' autore; Enrico IV. Hier schijnt Pirandello het hoogtepunt van zijne ingewikkelde kunst te hebben bereikt, omdat in deze tooneelstukken dwars door dezelfde gecompliceerde gebeurtenissen verschillende lichtstralen en problemen zijn heengeweven, hetgeen op het groote publiek, ook door de knapheid, waarmee alles tot eene oplossing wordt gebracht, een aangenamen indruk maakt. Het stuk, dat de grootste verbazing heeft opgewekt, is: ‘Sei personaggi in cerca d' autore’ (‘Zes personen op zoek naar een auteur’), waarvan de ondertitel luidt: ‘Commedia da fare’. Eene tooneelvertooning op het tooneel had men al dikwijls gezien sedert den tijd van Shakespeare's Hamlet; maar hier ziet men een rommelig tooneel gedurende eene

[p. 35]

repetitie, waarop zes personen uit een drama verschijnen. (Pitoëff laat ze als uit den hemel neerdalen, maar uit een heel modernen hemel, want de wolk, die hen omlaag voert, is een lift!). Zij willen op het tooneel tot leven worden gewekt. En waarom niet? Zijn verdichte personen misschien niet méer waar dan levende? Vruchteloos trachten de tooneelspelers hun drama voor te stellen: zij kunnen hen niet bevredigen. Dan probeeren zij het zelf op het tooneel te herscheppen: het is voor hen de eenige manier om hun dorst naar waarachtig leven te stillen. En welk een drama! Een man, die uit nieuwsgierigheid tracht zijne eigen vrouw te laten verleiden en, uit nieuwsgierigheid, haar leven bespionneert, als zij met den ander is gevlucht; een vader, die zijne dochter in een verdacht huis terugvindt. Dan ziet men die familie tezamen onder één dak, waar elkanders aanblik eene vreeselijke herinnering, een onwillekeurig verwijt en een gevoel van afschuw opwekt. Het kan dan ook niet eindigen zonder een slachtoffer, en nog wel een onschuldig slachtoffer. Deze tragische en machtige scènes, die zoo bij stukken en brokken op het tooneel worden overgebracht met een gevoel van beklemming, veroorzaakt door den vurigen wensch der personen en de bescheiden, professioneele belangstelling van den directeur, die deze tooneelen door zijne meer ongevoelige en op geld beluste acteurs laat repeteeren, deze scènes maken een Shakespeariaanschen indruk. Ze zijn niet alleen een drama, maar tevens eene kunstcritiek en eene soort innerlijke visie van den kunstenaar ten opzichte van zijne eigen creatie. Men gevoelt, dat Pirandello hier aan het publiek de geheimen zijner fantasie openbaart, waaraan de personen uit zijne drama's zich voorstellen, alsof die een schouwburgdirecteur was, aan wien ze met opgewonden en hartstochtelijke woorden vragen om ten tooneele te worden gevoerd, in een bepaalden vorm te worden gegoten, en tot leven te worden gewekt in de eeuwigheid van een kunstwerk.

GIUSEPPE PREZZOLINI