Den Gulden Winckel. Jaargang 24

Brief uit Brussel

Over Manifesten.

Het was een gezegende tijd, toen geen boek verscheen zonder voorwoord. Er zijn menschen die de voorwoorden overslaan, of ze eerst lezen na kennis te hebben gemaakt met het eigenlijke boek. De ongelukkigen! ... Het voorwoord, het manifest? Maar het is de schrijver, die den sleutel levert van zijn talent of zijn domheid, van zijn deugden en pogen of zijn hoogmoed en presumptie. Het is de eerste toetssteen van een gemoed en een hoofd, het programma dat de schrijver vastlegt en waaraan de lezer zal meten hoe de auteur er wetens en willens, en vaker nog onnoozel en onwetend, van afwijkt. Hij is me lief, de onvoorzichtige en heldhaftige, die zijn hart en geest blootgeeft alvorens Rossinante te bestijgen. Hij is meestal naïef en aanmatigend en geeft dikwijls een vermakelijk schouwspel.

Ten bewijze het manifest van het tijdschrift Sienjaal, dat ons vóór een paar jaar uit Antwerpen bereikte. Het Sienjaal zou verschijnen op ongeregelde, dus onburgerlijke, tijden, onder den drang der scheppende lusten van de medewerkers, die trouwens een groote en nieuwe revolutie in de kunst zouden brengen. Wie zich op het tijdschrift niet abonneerde, was een ongeletterde en reactionnair. Blijkbaar hebben de Sienjaal-medewerkers weinig last gehad van hun scheppingsdrang, want ik wacht nog altijd op het verschijnen van de eerste aflevering: zij zijn tenminste hun principen - het schoonste wat er is in de wereld - trouw gebleven. Noblesse oblige. Het manifest nog meer.

Laat ik dus mijn kroniek beginnen met een plechtige aflegging van beloften. Wij leven in een tijd van grooten ernst. Men is nooit door en door opgeschroefd en komisch, wanneer men niet ernstig is. Ik wil trachten ernstig te zijn als een gezondene die het goede heeft te wreken en het geweten der kunstenaars is, in plaats van een eenvoudige toeschouwer, wien het spectakel der menschen belang inboezemt.

[p. 14]

Wezen is een ding, schijnen een ander. Ik wil trachten te noteeren, wat de schrijvers uit mijn omgeving van zich zelf denken. Ik houd van lovende en opbouwende critiek. En ik zal nooit achter de schermen kijken.

Het is goed eerbied te hebben voor kunstenaars die er gekomen zijn. Het is voorzichtig vriendelijk te zijn voor kunstenaars die er kunnen komen. Ik wil trachten goed en voorzichtig te zijn, streng voor mijn vrienden, mild voor mijn vijanden, gelijk het de objectiviteit hier op aarde past.

Ik wil trachten ... Maar kom, ik lei hier al genoeg verklaringen af, die ik naar hartelust zal kunnen tegenspreken.

Nietige incidentjes.

Een schrijver is maar eerst groot, als zijn minste gebaren worden gadegeslagen, de onschuldigste voorvalletjes uit zijn leven aan publicatie worden overgeleverd en hij zelfs in de chronique scandaleuse niet wordt gespaard.

Lodewijk van Deyssel dan is te Brussel gevierd. Na de viering liet de jubilaris zich wijselijk ontvallen, dat hij 't prettig vond te weten hoe hij zou worden begraven. Hij zelf had eens voor een krant een jubileerend artikel geschreven over een zestigjarige. De goede man stierf vóór het artikel was verschenen. Toen is het gepubliceerd als ‘In memoriam’-bijdrage, waarin slechts de eerste zin was gewijzigd.

Lodewijk van Deyssel heeft overdreven. Hij zal niet worden begraven zooals hij bij de Vlamingen werd gevierd. Dat hij op zijn reis naar het eeuwige een ledigen koffer en een grooten plaid zou meenemen, zooals hij op zijn viering verscheen, kan best mogelijk zijn. Doch het is niet aan te nemen dat Karel Maes zich 's nachts met den plaid zou drapeeren en Paul Kenis als een kruier den koffer zou torsen, en dat beiden een scalpendans zouden uitvoeren op zijn graf, gelijk ze er thans een hebben gesprongen in de Brusselsche Kreupelstraat onder Van Deyssel's lachende oogen.

Van Deyssel's lachende oogen! Dat eene, dat vóór zich kijkt, het andere naar boven, terwijl op zijn schedel een ravijn schaduw maakt tusschen twee blinkende hobbels! Hij stond in de Vlaamsche Club en bespiegelde met twee jonge dichters over het wezen van proza en poëzie.

- Het kan niet wezen dat het onderscheid louter vormelijk zou zijn.

- Neen, niet de maten, niet de cadansen en rijmen bepalen de poëzie ...

Daar werpt een bode in het gesprek: ‘Er wordt gebitterd!’ en op staanden voet laat de beroemde jubilaris de jonge dichters aan de theorie en geeft zich over, zooals het past, aan de practijk.

Met de adressen, die aan jubileerende schrijvers worden aangeboden, heeft men altijd veel last. Ik spreek niet van de glazen wijn, die men erover uitstort, noch over de vriendelijke leuzen als ‘L'Union fait la force’, die eigenzinnige boekbinders er op stempelen. Neen. Maar die adressen kunnen in het bezit niet blijven of komen van hun rechtmatige eigenaars. Stijn Streuvels' adres bleef verleden jaar slingeren in een taxi, versukkelde op een politiebureau, om het Lijsternest slechts langs veel omwegen te bereiken. Een groote maand na de Van Deysselviering ontwierp de schrijver van Frank Roozelaar detective-combinaties om te ontdekken waar zijn plechtig adres het laatst was gezien. Op de schouw van de Vlaamsche Club, parbleu.

Herman Teirlinck, de man zonder lijf of leeftijd.

- Herman Teirlinck is een van mijn goede oude vrienden, zeide Van Deyssel in een dankrede. Veertig jaar geleden was zijn werk mij reeds lief.

Veertig jaar geleden was Herman Teirlinck een broekventje van een jaar of vijf. Als een lapsus linguae een zoo speelschen geest als dien van Teirlinck treft is hij bekoorlijk.

Toen mijn beste vriend, helaas de meest reactionnaire der jongere Vlaamsche dichters, Van Deyssel had gehuldigd en deze aan zijn tafelgezel, zijn vriend sinds veertig jaar, naar de identiteit vroeg van den reactionnairen lofzanger, antwoordde Teirlinck plechtig: - ‘Dat is de Chef der Cubisten’. Waarop de jubilaris in zijn wederwoord den eigen cubistischen tijd herdacht, toen hij proza schreef waar hij zelf kop noch staart aan vond, uit louter plezier om den muggenzifters koud zweet te geven. En of Teirlinck lachte en mijn vriend ontstelde!

Er is in Herman Teirlinck altijd een zich verkneukelende fantaisie geweest, die anderen, en vooral zichzelf, niet zonder een flinke dosis goedgunstigheid, aan het lijntje heeft gehouden, een fantaisie als een soort van ricanement, wanneer hij de eigen ernst of gevoeligheid ging vreezen. Zijn fantaisie is als dusdanig zoo nauw met ironie verbonden, dat zij vaak zijn rem is, zoo niet de verschansing, waarachter hij op de prangendste momenten duikt. Het dunkt mij nauwkeuriger te zeggen: Herman Teirlinck is scherpzinnig, gevoelig, maar vol fantaisie, dan wel en vol fantaisie, want zij komt mij vaak voor als de tegenstelling van zijn groote gaven van hart en geest, meer dienares van een levendige en nooit verzadigde zinnelijkheid dan van zijn hang naar vergeestelijking.

Daarom acht ik het zoo natuurlijk dat hij, waar hij zich het zaakje van het verachterd Vlaamsch tooneel is gaan aantrekken, meer en meer werkt om het drama te transponeeren in de louter met de zinnen waarneembare uitdrukkingsmiddelen. De helft van zijn tooneelstukken en speciaal van zijn jongste spel - De Man zonder Lijf - ondergaat men als lichamelijke vreugde of pijn. De oogen zien gulzig, alle tooneelattributen zijn trouwens vertiendubbeld, zoowel vorm als kleur. Kreten en allerlei geluiden, zoo realistische als louter symbolische, bespelen het oor. Vooralsnog goochelt Teirlinck niet met attributen, die ook het reukorgaan, gehemelte en tong zouden streelen. Dit ligt nochtans heel en al in zijn lijn. Want karakteristiek is het wel, dat naarmate zijn fantaisie met meer tooneelmaterieel gaat goochelen, het woord aan beteekenis verliest. Gelijk in de opera de helden zoo maar wat zingen en daardoor hoegenaamd niet de actie versnellen, omdat deze meestal niet in den gezongen tekst is doch in de pantomieme, zoo gebeurt het vaak dat de figuren van Teirlinck zoo maar wat taalpoëmen zeggen - ‘uw schoot wiegt aan mijn heup!’ - die wel tot eenige taak schijnen te hebben de dramatische handeling hangende te houden. Ik acht het best mogelijk dat iemand die geen Nederlandsch verstaat aan een opvoering van De Man zonder Lijf bijna evenveel vreugde kan beleven als hij die de geestelijke lijnen der gesproken zinnen tracht te volgen. De fantaisie van Teirlinck is er stoutweg tot het uiterste gegaan en heeft een schitterend concerto gecomponeerd, dat op de snaren der zintuigen van de toeschouwers wordt gespeeld.

De wijze en de dwaze Jacob zijn de dubbelgangers in den mensch: de wijze Jacob vergenoegt zich met het geluk, gelijk het zich geeft aan zijn mond en zijn handen, terwijl de dwaze Jacob precies leden en lijf wil afsterven om het zuivere denkbeeld te beminnen en de prinses te verlossen, die koning Vleesch gevangen houdt. Hier trekt de dwaze Jacob ten strijde, leeft alleen naar den geest, verkoopt zelfs zijn lichaam, schept zich bondgenooten in de helaas zoo potsierlijke incarnaties van recht en rechtvaardigheid, goedheid en oerkracht. Als de ideale prinses is verlost, blijkt het dat zij vrouw is van vleesch en bloed, die weer de lusten en het lijden wakker roept in de noodeloos afgezworen leden. Terug dan, dwaze Jacob, naar uw broeder die wijzer was, vertel hem uw jammerlijk avontuur. Hé maar, daar wekt de dwaze Jacob het

[p. 15]

ideale heimwee in de wijze Jacob. In de dagelijksche werkelijkheid is de reis geëindigd van den dwazen Jacob. Daar vangt de tocht aan van den wijze.

Schoon motief, waarvan wel niemand de algemeenheid en het perpetueel wisselspel zal in twijfel trekken. Schoon motief, bliksemend uit duizend contrasten van Teirlinck's fantaisie. Ja, wij weten het weer, dat wij een lijf hebben en vijf zinnen. Wij hebben het bij de opvoering van Teirlinck's Man zonder Lijf ervaren; doch hart en hoofd bleven tenslotte onbevredigd. Teirlinck's fantaisie, tegenstelling van zijn groote gaven van geest en gemoed, heeft er een te groot deel in gehad.

MAURICE ROELANTS