Den Gulden Winckel. Jaargang 23

Goethe's Clavigo
1774-1924

CLAVIGO, treurspel in vijf bedrijven, is niet een zeer bekend werk van Goethe. Er zijn handboeken over Duitsche letterkunde, waarin het niet eens wordt genoemd, en tot Goethe's roem heeft het niet veel bij-

[p. 150]

gedragen. Bijster goed werd het niet ontvangen; zijn vriend Merck zei o.a. dat Goethe zulke capriolen maar niet meer moest uithalen, daar anderen zulke dingen evengoed aankonden. Het was wel een tegenvaller voor Goethe: het was het eerste werk dat met den naam van den auteur in het licht verscheen, doch het trof ook slecht dat het bijna tegelijkertijd met den weder anoniem verschenen Werther-roman¹⁾ uitkwam, die insloeg en waarmee Goethe zijn naam vestigde.

Toch zit het vrij korte stuk - het is in proza, dus bij regels is het niet te tellen, doch in royalen druk beslaat het een vijftigtal bladzijden slechts, terwijl de ook niet lange, geen Faust- of Don Carlos-lange Egmont, die ook in proza is, in denzelfden druk een honderd bladzijden inneemt - toch zit het stuk stevig in elkaar - men noteert invloed van Lessing's Emilia Galotti - en de zwakke, weifelende hoofdpersoon, naar het goede overhellend onder drang van den in het stuk zeer edelen Beaumarchais, naar het minder goede onder suggestie van zijn vriend Carlos (een Mephisto-in-het-klein) is tot een aannemelijk figuur gemaakt, sympathiek ondanks zijn gebreken.

Toch, al is het steeds op het Duitsche repertoire gebleven (de vorige maand is het nog weer te München opgevoerd), onverdeelden bijval is het nooit te beurt gevallen.

Aardig laat Heinrich Laube in Die Karlschüler²⁾ (een tooneelstuk, dat Schiller's Sturm-und-Drang-periode onder Hertog Karel van Wurtemberg tot onderwerp heeft en waarin Schiller over het schrijven van zijn Räuber ter dege door den bulderbast van een hertog onderhouden wordt), aardig laat Laube den Hertog tegen Schiller over het stuk uitvaren: ‘Schweig Er still, bis ich Ihn frage. Deutsches Theater! Den Voltaire habt Ihr neben Euch gehabt und lernt doch nichts! Der junge Goethe, von welchem der von Weimar solch Aufhebens macht, hat mir bei seiner Durchreise hier gesagt, er hätte in Straszburg die Franzosen studirt, und was bringt er zu Stande? Ist's nicht ein klägliches Ding mit diesem Clavigo? Ein Frauenzimmer stirbt fünf Akte lang an der Schwindsucht (= tering)! Auf so einen geschmacklosen Einfall geräth man nur bei uns! Und das spricht von deutschem Theater!’ (4. Akt; 5. Scene).

En hiermede zal wel ongeveer de opinie van het groote publiek over het treurspel zijn weergegeven.

Ofschoon het drama onder de burgerlijke tragedie's gerangschikt wordt, behandelt het toch een historisch, werkelijk gebeurd feit, en de personen zijn bijna alle historisch. Goethe heeft zelfs de werkelijke namen behouden. Clavigo heette José Clavijo y Fajardo, was schrijver, redacteur van ‘El Pensador’ en archivaris der Koninklijke archieven te Madrid; en de Beaumarchais is de bekende historische en letterkundige Pierre Augustin Caron de Beaumarchais, de Beaumarchais van Le Barbier de Séville en van Le Mariage de Figaro.

C.F. van Duyl, in een bespreking van Beaumarchais, eine Biographie von Anton Bettelheim (Frankfurt a.M. 1886), in De Gids van Juli 1887, vertelt het volgende over de geschiedenis van Clavigo in deze zaak:

‘In Madrid woonden twee zusters van Beaumarchais; de eene, Marie Josèphe (de Sophie van Goethe's Clavigo) was getrouwd met Guilbert. De andere, Maria Louise (in de wandeling Lisette genaamd, de Marie van Goethe's treurspel) was met haar zuster en den man van deze naar Madrid meegegaan. De jongste, Lisette, maakte er kennis met Joseph Clavijo y Fajardo, een bekend schrijver en publicist, die haar eene trouwbelofte deed en haar daarna (de geboden waren reeds afgekondigd) in den steek liet. In deze omstandigheden kwam Beaumarchais te Madrid en trad er op als de wrekende gerechtigheid. Clavijo werd gedwongen tot eene verklaring, weinig eervol voor hem, maar die Lisette in hare eer en haren goeden naam herstelde, trachtte daarop eene verzoening met zijn bruid te bewerken, waartoe Beaumarchais zich leende, maar toonde vervolgens opnieuw, hoe weinig oprecht zijne bedoelingen waren. Beaumarchais wist nu hemel en aarde te bewegen en aan het hof gedaan te krijgen, dat Clavijo uit zijn betrekking als archivaris ontzet werd’.

Goethe heeft er te veel gevallen met doodelijken afloop van gemaakt. Al heeft Clavigo misschien een duel met de Beaumarchais gehad, wat nog niet zeker is - de derde druk bijv. van Winkler Prins (1907) laat hem wel, het derde deel van Oosthoek's Encyclopaedie van 1918 laat hem niet een duel met de Beaumarchais hebben¹⁾ -, al heeft hij of de Beaumarchais misschien een bloedend prikje, een schampschot bekomen, zoodat aan de eer voldaan was, gedood in 1764, in het duel, zooals Goethe het voorstelt, is Clavigo niet. Hij stierf eerst in 1806, werd redacteur van ‘Mercurio historico y politico’, en gaf van 1791 tot 1802 in zestien deelen een Spaansche vertaling van Buffon in het licht, wat hem de betrekking van onder-directeur aan het Kabinet van Natuurlijke Historie te Madrid bezorgde. Dikwijls moet hij ermee gespot hebben, dat hij tijdens zijn leven op het Duitsche tooneel verscheiden keeren gestorven was.

Men mag Goethe wegens het behouden van de ware namen der hoofdpersonen niet van indiscretie beschuldigen, daar Goethe zijn stuk bewerkt heeft naar de mémoires van Beaumarchais zelf. In diens Quatrième Mémoire, uitgekomen in 1774, wordt de zaak-Clavigo, die in 1764 voorviel, uitvoerig door Beaumarchais beschreven, en in hetzelfde jaar 1774 reeds verscheen hiervan onder den titel Die wahre Geschichte des Clavigo; aus dem Französischen der Memoiren des Herrn von Beaumarchais übersetzt, in Hamburg eene Duitsche vertaling. ‘De episode’, schrijft Van Duyl-Bettelheim, ‘is door Beaumarchais met zooveel dramatische kracht behandeld, dat Goethe in zijn Clavigo het tooneel tusschen den trouweloozen minnaar en den verontwaardigden broeder woordelijk overnam’.

Dit is het tweede bedrijf van Goethe's drama geworden.

In het laatste, vijfde, bedrijf is Goethe zijn eigen weg gegaan; zijn eigen weg in zooverre hij daar afwijkt van de werkelijkheid inzake de zaak-Clavigo, maar toch aan een leiband loopt, in zooverre het duel tusschen Clavigo en de Beaumarchais bij de lijkbaar van diens zuster, sterk herinnert, zoowel aan het duel tusschen Hamlet en Laërtes bij Ophelia's graf, als aan het duel tusschen Romeo en Paris in den grafkelder, waarin de schijndoode Julia is bijgezet.

Clavigo bij de lijkbaar van zijn vroegere bruid, Marie de Beaumarchais, is een geliefd gegeven geweest voor de Goethe-illustrators.

Is het schrijven van den Werther voor Goethe een soort zelfbevrijding geweest, het schrijven van Clavigo was, volgens veler oordeel, voor den jongen, vijf-en-twintigjarigen, Goethe een soort geestelijke zelfkastijding, daar ook hij reeds onder het zwakke geslacht slachtoffers gemaakt had.

Na in éen van de samenkomsten, zooals Goethe in 1774 met vrienden en vriendinnen had, schertsenderwijs tot het dramatisch bewerken van de Beaumarchais' mémoire aangezet te zijn, heeft hij overigens het op-het-papier-zetten van zijn drama spelenderwijs gedaan. Enkele schrijvers

1) Als zesde deel van Boeken van Wijsheid en Schoonheid, als eerste deel Uren met Goethe, verscheen de laatste Hollandsche vertaling van den Werther (door Sal. Person; met een inleiding van Mr. Frans Coenen) in 1916 bij de Hollandia-Drukkerij.

2) In het Hollandsch vertaald (een paar keer en een fragment er uit) onder den titel Schiller's Jeugd.

1) In den vierden druk van Winkler Prins is in het vijfde deel (1915) niet alleen het duel, maar de geheele Clavigo niet meer te vinden.

[p. 151]

besteden, om zoo te zeggen, hun heele leven aan één werk, maken van dit werk hun levenswerk - men denke aan Hooft's Nederlandsche Historiën, aan Goethe's Faust - en hebben voor andere stukken slechts ongelooflijk korten tijd noodig: zoo Hooft voor zijn Warenar, dat in negen dagen, (evenals Molière's L'Avare naar de Aulularia van Plautus), zoo Goethe voor zijn Clavigo, dat in nog korter tijd bewerkt is. Den 14en Mei 1774 eraan begonnen, had Goethe het reeds den 20en Mei voltooid; al heel gauw kwam het in druk en op de planken.

Volgens Anton Bettelheim in zijn biographie van de Beaumarchais was Goethe niet de eerste, die de episode voor het tooneel bewerkte. ‘De graaf de Marsollier was hem voor geweest en had eene comedie geschreven, Beaumarchais à Madrid, die op het liefhebberijtooneel van den prins de Conti in tegenwoordigheid van Beaumarchais was opgevoerd’. Deze schrijver had reeds eerder het gegeven behandeld in een drama in drie bedrijven: Norac et Javolci (omzetting van Caron et Clavijo). Volgens de Bibliographie des oeuvres de Beaumarchais par Henri Cordier (Paris, 1883) zijn deze stukken echter van later tijd (1785). Doch de Beaumarchais zelf had reeds in 1767 het gegeven behandeld in zijn eerste tooneelwerk, een drama in vijf bedrijven en in proza: Eugénie.

Goethe is ook niet de laatste geweest, die het conflict de Beaumarchais-Clavigo op het tooneel bracht. In genoemde bibliographie worden nog drie stukken genoemd, alle in het Fransch, en wel: Clavijo ou la Jeunesse de Beaumarchais; drame en trois actes, par C. Palmézeau (1806); Beaumarchais à Madrid; drame en trois actes, par Léon Halévy (1831); en: Beaumarchais, drame historique en trois actes, par Roland Bauchery et Louis Cordiez (1846). Het stuk van Léon Halévy (dus niet Ludovic Halévy, de medewerker van Henri Meilhac) was met muziek van Alex Piccini (dus niet Giacomo Puccini, de componist o.a. van Bohème, Tosca, Butterfly)¹⁾. Het stuk Beaumarchais van Bauchery en Cordiez mocht eveneens, indien heeren tooneeldirecteuren dat noodig oordeelden, geannonceerd worden onder den titel: Marie de Beaumarchais. Ook moet er nog een stuk bestaan van Ernest Legouvé: Le pamphlet (1857), waarin Clavijo als hoofdpersoon voorkomt.

Heeft de Beaumarchais een voorstelling bijgewoond van het tooneelstuk van den graaf de Marsollier, hij heeft op een doorreis in Augsburg ook een opvoering van Goethe's Clavigo in den herfst van 1774 gezien, doch was over het stuk niet zeer tevreden. ‘De verwaten Franschman’, schrijft een van Goethe's biografen, ‘had alleen lof over voor die gedeelten, welke naar zijn Memoires trouw waren gevolgd’.²⁾.

Goethe's drama is tijdens zijn leven vertaald in het Fransch, in het Russisch en in het Hollandsch³⁾ (1781), verder in het Deensch, in het Zweedsch en in het Czechisch. Op het Hollandsche tooneel heeft men er kennis mee kunnen maken in den winter 1902-1903, toen het drama door de Utrechtsche Rederijkerskamer Jan van Beers, in een vertaling van den voorzitter W. de Haan (welken naam de boekenvrienden in Groot-Nederland zeker wel dikwijls op titels van boeken als uitgeversnaam zijn tegengekomen) in enkele steden van ons land is gespeeld, met medewerking van de actrices mevrouw Aleida Roelofsen in de rol van Marie Beaumarchais, de bruid van Clavigo, en mejuffrouw Marie Haspels in de rol van Sophie Beaumarchais, de getrouwde zuster, echtgenoote van Guilbert.

In het begin van 1907 heeft Dr. Willem Royaards het treurspel in het Duitsch voorgedragen. Thans komt Moissi er mee, die in Clavigo wel een rol naar zijn aard vindt.

A-Z.

1) Voor Goethe's Clavigo componeerde omstreeks 1790 een zekere Reichardt muziek.

2) Anton Bettelheim schreef reeds in Die Gegenwart van 19 Juni 1880 een opstel: Beaumarchais über Goethes Clavigo.

3) Deze vertaling wordt in de bibliographie van Cordiez niet genoemd.