Den Gulden Winckel. Jaargang 23

[p. 81]

François de Curel
1854-1924

HET moderne Fransche drama wordt door geen met zooveel trouwen ijver en onmiskenbare talenten gediend als door François de Curel. Hij is de vertegenwoordiger niet alleen, hij is de onvermoeibare voorvechter van een richting der dramatische poëzie, die in de tijden, welke wij nu beleven, geringere bekoring op publiek en kritiek uitoefent, dan dat vroeger het geval placht te zijn. Voor sommigen werd hij een geëerd meester, voor anderen de incarnatie van dramatische wankunst. Maar allen zijn gedwongen hun bewonderenden eerbied te betuigen voor een zoo rechtschapen en belangeloozen dienst, der dramatische muze gewijd, allen zijn hem dankbaar, dat hij jaren lang in een periode van droevig verval der tooneelkunst, door zijn voorbeeld de hooge roeping van het drama heeft bevestigd. Wanneer in deze maand de Curel zeventig jaar wordt, zal hij zien, dat medestrijders en tegenstanders in hem een der groote figuren van het afgeloopen tijdvak zullen eeren.

François de Curel is een schrijver, uit wiens dramatisch werk een geestesrichting spreekt, die velen in dezen tijd met stelligheid verwerpen. Het is daarom mogelijk de drama's van de Curel niet alleen te toetsen naar hun kunstwaarde, maar ook van een algemeener philosophisch standpunt uit te beoordeelen, en in beide gevallen zal bij een kritische beschouwing, mits deze niet vooringenomen zij, blijken, dat de kunst van Curel in de verdiensten zoowel als in de tekortkomingen het stempel van een krachtigen, zelfstandigen geest draagt.

Een bekende anecdote uit zijn leven verhaalt, hoe hij zich tot het tooneel wendde. Toen hij de kritiek van Maurras op zijn roman Le Sauvetage du grand-duc gelezen had, waarin deze hem met de beroemde woorden ‘Au théâtre! au théâtre! Monsieur de Curel!’ de richting van zijn kunst aanwees, zag hij zijn weg duidelijk voor zich liggen. Slechts door enkele perioden van rust onderbroken, heeft hij sindsdien tooneelwerk geschreven en in volkomen tegenstelling tot de hetzij oppervlakkige, hetzij sensationeele dramatische productie dier dagen, een uiterst soliede, ernstige en edele kunst gegeven. In magnis et voluisse sat est. Er is misschien geen enkel volkomen gaaf drama in het oeuvre van François de Curel, geen enkel dat ons de hooge vreugde geeft van het harmonische kunstwerk, maar in alle zit dat hijgen naar de hoogten van het denken, dat streven naar een onbereikbaar ver gesteld ideaal, dat misschien een chimere is, die alle superieure kunst kenmerkt, Hij schreef een theâtre d'idées, in den trant van Ibsen en de door dezen ingeleide dramatische richting. En vaker dan bij menig ander schrijver van dergelijke intellectualistische kunst, roepen wij uit: ‘Ce n'est pas du théâtre’. Volkomen waar, maar altijd ook worden wij geïnteresseerd door

[p. 82]

de wijze waarop de problemen worden gesteld en opgelost, worden wij geboeid door de dichterlijkheid van zijn taal, worden wij ontroerd door de warmte van zijn gevoel. Een kenschetsend voorbeeld is La Fille Sauvage, dat alle fouten van het eenzijdig symbolische bezit. In dit drama wordt de geheele menschelijke beschavingsgeschiedenis gepersonifieerd in een meisje, dat uit haar primitieve omgeving in de binnenlanden van Afrika naar Europa wordt overgebracht, daar alle geesteshoudingen, van geloof tot vrijdenkerij, achtereenvolgens belijdt, en eindelijk, teruggekeerd in haar oorspronkelijk milieu om daar de beschaving te verspreiden, een zoo ontstellend-brutale onmensche-lijkheid toont, dat men zich angstig gaat afvragen, wat de moderne cultuur voor ons eigenlijk beteekent. Welnu, het spreekt van zelf, dat geen onderwerp zich zoo weinig leent tot dramatische behandeling, als een dergelijk abstrakt gephilosopheer, en als tooneelstuk is het dan ook ongetwijfeld mislukt. Maar maak uw geest los van de bioscoop-achtige eischen van het realisme in de kunst, van de speelbaarheid op het tooneel, denk aan de zoo on-dramatische, maar toch zoo goddelijk-verheven monologen van Vondel, en ge wordt bekoord door den edelen trant dezer bespiegelingen, door de bruisende lyriek van menige passage, door de sierlijke, welverzorgde taal vooral.

Indien men de Curel een navolger van Ibsen zou noemen, deed men hem onrecht. Ik heb er in een ander opstel op gewezen, hoe duidelijk men kan aanwijzen, waar de invloed van Ibsen inzet; ik heb tevens met nadruk betoogd, dat de Curel volkomen eigen wegen ging en in opvatting van kunst zoowel als in wereldbeschouwing volstrekt van den Noorschen dichter afweek. Ook zonder Ibsen had de Curel zijn kunst gevonden. Maar de ijver, waarmede Antoine van den aanvang af zich aan de werken van de Curel wijdde, bewijst ons hoe zeer deze kunst destijds harmonieerde met de toen in zwang zijnde dramatische richting.

François de Curel is misschien wel het meest zichzelf, waar hij psychologisch observeert en ontleedt. En ook hier is hij vóor alles de theoreticus. Hij ziet niet een bepaald karakter, waarvan hij de componeerende elementen als zelfstandige machten in het zieleleven onderkent, maar hij beschouwt een of ander zielsaftect, en gaat daarvan de innerlijke structuur na. Zijn eerste drama's zijn essay's over het wezen der liefde; zijn werkmethode is het kiezen van een zoo ongewone, ja onnatuurlijke situatie, dat de liefde zich in haar allereigenste aandriften telkens verraadt: zijn slotsom is deze titel van een zijner drama's: La Danse devant le Miroir. In dit analytische, maar koud-verstandelijke werk komt, de geestes-richting van de jaren omstreeks 1890 duidelijk voor den dag. En hoewel men dit nog niet theâtre d'idées kan noemen, zijn toch alle elementen daartoe aanwezig, kan men nu reeds voorspellen, dat de dichter dien kant moet uitgaan. Maar de drama's van dezen eersten tijd waren een oefenschool van niet te onderschatten beteekenis; zij gaven hem een psychologische ervaring, die zijn later werk te stade zou komen. Ondanks het afgetrokkene der redeneering en het geforceerde van de symboliek, moet men altijd weer erkennen, dat de Curel wel degelijk karakters op het tooneel brengt, menschen van vleesch en bloed, met ziel en leven, die in hun volle waarachtigheid zijn geconcipieerd. Dus niet een ledepop, samengesteld om er mee te experimenteeren, maar een levend wezen. Zijn drama gaat dan ook nooit uit van een vooropgesteld idee, dat moet worden bediscussieerd, maar van een of andere situatie, die hem geëigend lijkt voor psychologische behandeling. Vandaar dan ook de juistheid van deze lofspraak: ‘La confrontation d'idées devient toujours une lutte de caractères - et le revirement d'idées, une péripétie dramatique’.

Dit neemt niet weg, dat er toch in menig stuk van François de Curel een al te gekunsteld thema wordt behandeld, om een bevredigend dramatisch werk mogelijk te maken. Ik wees reeds op de grondgedachte van La Fille Sauvage, die van te abstrakten aard is om in een persoon te worden gecondenseerd. Het is nu eenmaal de klaarblijkelijk noodwendige fout van het théâtre d'ideés, dat het met symbolen moet werken. Daarvan geeft een vernuftig voorbeeld L'ame en Folie, waar een skelet, uit de deelen van verschillende menschen samengesteld, beeld is van de menschelijke ziel, waarin de overblijfselen van zoo vele en veelsoortige beschavingstoestanden tot een geheel zijn vergroeid. Uit die ongelijkheid der samenstellende elementen - is niet de liefde grof als de bronst der dieren en verheven als onze alleredelste zielsuiting? - wordt verklaard de wonderlijke tegenstrijdigheid, die ons gevoel vaak vertoont. Een psychologische bravoure leverde de Curel in Terre Inhumaine, een stuk, dat door het aan den oorlog ontleende motief bij het groote publiek zeer in den smaak viel, meer dan dit anders bij zijn stukken het geval was, en waarin een geweldige worsteling van op de spits gedreven liefde en haat wordt uitgebeeld.

Het beste werk van hem acht ik La Nouvelle Idole. Hier is weinig abstraktie, en de grondgedachte is bovendien van een tastbaren en ik zou haast zeggen praktischen aard. Zij is deze: de vergoddelijking der wetenschap moet leiden tot een afdwaling van onze ziel naar een toestand, waarin gevoel en geweten hun machtig-remmende invloeden niet meer kunnen uitoefenen; de weten-

[p. 83]

schap is bovendien onmachtig om te helpen, waar het levende geloof genezing brengt. Dit stuk, met warmte en overtuiging geschreven, toont ons in den medicus Albert Donnat behalve de fixeering van een bepaald type een mensch, wiens groote zielenood en heroïsche opoffering ons ontroert en

François de Curel

schokt. Hier, meer dan in welk ander werk van de Curel, blijkt de juistheid zijner eigen woorden: ‘J'aime les idées pour leur puissance incendiaire!... Elles sont, avec l'amour, les meilleures allumeuses de passions!’

Deze woorden staan in La Comédie du Génie, waar hij zijn eigen kunstenaarschap tot onderwerp van behandeling heeft gekozen. In dit stuk blijkt het volkomenst zijn koele, nobele geest. Met een groote zelfbeheersching beschouwt hij den aard van zijn kunst en erkent hare ontoereikendheid. Hij voelt dat zijn drama niet tot het hart van de menschen heeft kunnen doordringen; hoe men de problemen heeft aangehoord en langzamerhand zelfs oudmodisch vond; hoe men de dramatis personae alleen als dragers van ideeën, niet als levende werkelijkheden zag. En hij stelt daartegenover het drama van het misoffer, dat gedurende zoovele eeuwen herhaald, voor het eenvoudig menschenhart een verkwikking en verheffing bleef. ‘J'amuse les intelligences, je ne touche pas les coeurs’. Nu een nieuw geslacht is opgegroeid, dat uit de bittere ervaringen van het vorige heeft geleerd hoe arm het hart werd onder de heerschappij van het verstand, vergeeft men het de Curel niet, dat hij van dien voorbijen tijd een vaandrager was. Hij kwam te laat om de vruchten te plukken van zijn waarachtig talent. Wat hem het leven niet gaf, zal hem de geschiedenis echter moeten toekennen: een belangrijke plaats in het literaire leven van zijn tijd.

JAN DE VRIES.