Den Gulden Winckel. Jaargang 23

Bourgondisch tijdperk

(Jan Utenham, historische roman uit den tijd van David van Bourgondië, door Bep Pysan).

MEN kan in ‘Het Land van Rembrand’ een korte omschrijving van een regee-ringsoogenblik in ons Bourgondisch Tijdperk vinden. In deze voorname studiën over onze beschavingskiemen en hun gewas van de 13^de tot en met de 17^de eeuw, heeft een theoretische keurgeest als die van C^d Busken Huet, met de critische scherpte van een Potgieter en de nooit verflauwde liefde tot zijn land van een Bakhuyzen v.d. Brink, zijne vertrouwdheid met onze wisselende cultuur getoond. Ziehier een greep daaruit.

[p. 69]

‘Hertog Filips zond uit Holland een leger van 14.000 man, ten einde zijn natuurlijken zoon, nadat een paus dezen van zijne bastaardij gezuiverd had, te handhaven tegen Gijsbrecht van Brederode, wettig gekozen, doch tegen de overmagt niet opgewassen. Voor zoovele legioenen kon men slechts uit den weg gaan; niemand dacht aan weerstand bieden. Alleen werden binnen Utrecht sommige aanhangers van bisschop David door vrienden van bisschop Gijsbrecht gepijnigd en verminkt. Welligt ook vielen er eenige hoofden. Het voornaamste was dat de gezanten, door Gijsbrecht met vierduizend dukaten ten behoeve der pauselijke schatkist naar Rome gezonden, fatsoenshalve de dukaten moesten achterlaten, doch naar Utrecht geen andere boodschap bragten dan dat David van Bourgondie door den paus reeds aangesteld was, en Gijsbrecht van Brederode zich schikken moest naar de omstandigheden’. -

Dit dunkt mij de moreele lijst waarin deze historische roman past. Er zijn maar weinig historievrienden, wien niet ons Bourgondisch tijdperk als décoratief milieu behaagt. De schrijfster van dit met chroniekmatige zakenkennis geschreven boek bewijst het eveneens. Zij geeft in de beste bladzijden een afspiegeling van het rauwe weeldetijdperk. Ieder weet dat Prof. Huizinga, niet lang geleden, ook daarvan tafereelen heeft geboekt met de toets van den geleerden onderzoeker en de kleur van den verluchter.

In een geletterd overzicht uit het Handelsblad (v. 18 Nov. jl.) wordt over dezen roman dit gezegd: ‘Zonder would-be-styleering, zonder opzettelijke primitiefdoenerij komen de personages en gebeurtenissen uit een vervlogen tijdperk voor ons staan. Er wordt volstrekt niet getracht met hocus pocus trucjes ons te doen gelooven in iets als visioenaire zielsanalyse’. -

Twee historische romanciers, Ary Prins en Dr. P.H. van Moerkerken, met een litterair spiritualistisch moralist als Dirk Coster, hebben hun goedkeuring gehecht aan dezen roman door hem te bekronen; uit veelvuldige gewrochten ingezonden op een prijsvraag. Met Gerard van Eckeren zou men kunnen spreken bij dezen verteltrant: dat hij niet langer de gewonnen cultuur-verfijningen eener historische periode toepast, maar allereerst het ‘Primitief Gebaar’ naar voren brengt. Dat ‘primitief gebaar’ en de menschelijke oer-instincten zijn in dit werk losgebolsterd uit een klein episodetje van het Bourgondisch tijdperk, hetgeen o.a. kan blijken uit de bladzijden: 7, 11-20.

Reeds in dat eerste hoofdstuk snuift men den heeten dampkring van het tijdperk. Dat is een verdienste. De middeneeuwsche toestanden, met botsingen tusschen heb- en heerschzuchtige vorsten, edelen, poorters en dorpers en het gehaat en ge-heul van groote en kleine luyden, afgebeeld met dramatische plastiek of verteld met historische epiek. Alweder een verdienste en tevens een middel tot herkenning van tijden en zeden. Leerzaam voor wie mogen en kunnen vergelijken. Het Bourgondische tijdvak soortgelijk aan alle perioden waarin andere gasten aan den wereld- of landdisch zitplaats willen nemen en het meerendeel gedwongen wordt zich òf met een staanplaats òf met een sobere bete tevreden te stellen, wat lut-telen toelacht. Te minder als de balans der tegenstellingen van 't zedeleven dagelijks de heftigste schommelingen doet zien en nooit rechtstandig staat dan in enkele groepen, waar de oer-instincten en het primitief gebaar bevredigd of bedwongen worden. Zelden genoegzaam bevredigd.

Volg ik nu verder de zegswijs van den geletterden Handelsblad-gids, dan heeft de schrijfster ‘het pathos dat de middel-eeuwsche gruweltooneelen’ bij eene beschrijving zoo licht verkrijgen, hier in hare vertelling weten te vermijden. Dat is een derde verdienste.

* _* *

En de personagiën, de makers van deze maatschappelijke kring-, groeps- en massaconflicten in de 14^de eeuw onzer jaartelling in het bisdom Utrecht?! Laat mij er hier eenigen aanstippen; vooraf ga de betuiging, die ik als een niet geringe lofspraak beschouw, dat zij mij in menige episode de kracht van een Wiertz en een Berlioz voor den geest brachten: zelfbewuste forschheid, kleurschelheid, maar de geopenbaarde wil tot het grootsche. (Desbelusten zij de lezing aanbevolen van Dr. D.F. Scheurleer's Wiertz en Berlioz, evenzeer als van Just Havelaar's Sociaal Conflict in de Beeldende Kunst). Er is iets gemeenzaams in de beelding dezer Vlaamsche schrijfster met die van Forain. Ook zij is een harde, pessimistische waarheidzegster, en ook haar schriftuur is een document en een vonnis over het Bourgondisch als over elk door oorlogen verdoemd tijdperk.

Van de personagiën stip ik aan: Jonker Jan Utenham, den leenman van zijn broer Frederik; Kneer, de jonge, rosse boeremeid, die zich in wilde natuurdrift aan haar 56-jarigen meester geeft en ‘na iedre voldoening van haar lusten toch nog zijn dienares bleef’; de abdis van Sunte Laurens bij wie Jonker Utenham een twintigtal jaren her, toen zij nog het wereldlijk leven toebehoorde, een kind had verwekt: Jehanne, de bloeiende jonkvrouw met adelskwartieren der Utenhams, thans 18 jaar; de heks Birgit, de monnik Rassaert, de herbergierster Trijn, Clays, vader van Kneer, Lou de knecht op het slot Bottenstein, Jan de Bollaert, de beul, en eindelijk de rabouw Bernt Dircs, spie van de Hoeken - tegenstanders van David van Bourgondië of van de Kabeljauwschen, naar zijn levenskans hem dwingt.

Bernt Dircs - wiens terechtstelling we bijwonen, pag. 113-117 - die zijn leven heeft gesleten als plunderaar, brandstichter, roover, moordenaar, hoereerder naar het model van het onvervalsch-bare ribaud-type, dat tijdens alle oorlogen als

[p. 70]

legertrein de wapentroepen verzelt, en na alle oorlogen honderdvoudig uit den bodem opschiet, voortgewoekerd als ongedierte.

In dergelijke hoofdstukken (zie het 6e) waarvan ik de personagiën aanstipte, is de ‘couleur locale’ van het Bourgondisch tijdperk met een virtuositeit behouden die de wapenspreuk der Fransche romantici van het jaar 1830 herinnert: ‘Le beau c'est le laid’. Gelijk toen staan ook thans de manlijke en vrouwlijke uitwassen op de grens van het wansmakelijke. Zulke bevoegde kunstrechters als Ary Prins, Dirk Coster en van Moerkerken hebben echter evenals de kunsthistoricus van ‘Het Handelsblad’ de vrouwelijke tact der schrijfster nagevoeld, die in haar plan te onderscheiden wist tusschen de bestanddeelen van haren romantischen opbouw. Zij bleef, hoe rauw ook, architectonisch; zij bleef muzikaal, hetgeen ondoenlijk voor een letterkundig kunstenaar is, indien hij la bête of l'animal portejupe in hunne oer-instincten photographeert. Het wansmakelijke physiologisch beelden is een bewijs van dronken hartstocht, of van verstomping van den afbeelder. Het is een manierlijkheid naar rabouw-typen, of soldeniers uit het ‘op grove prikkeling beluste grauw’, (pag. 116), een walgelijkheid als elk schaamteloos gebaar. Want slechts de schaamte heft den normalen mensch van elk maatschappelijk tijdsgewricht boven de oer-instincten van het mensch- of kudde-dier, en de ontaarding begint met symptomen van schaamteloosheid.

* _* *

Ik neem thans twee hoofdstukken ter toelichting van het geheel. Het eerste en het laatste. De door mij gespatieerde woordenreeksen schijnen mij overbodig of wijziging in stijl te behoeven.

Het eerste hoofdstuk zet terstond èn verhaaltoon èn dramatische plastiek in het licht.

Onder een heftige donderbui wordt de laatste wagenvracht graan van de velden in de hoeve ondergebracht. Toezicht voert Zweer, ‘die zooveel was als meier op de heerlijkheid (Bottenstein). 'n Pezige ouwe vent met kleine varkensoogen. Hij woonde op de hoef vlakbij en wist er alles van’. -

- Ja, ja ‘ik zie het alle dag. Die Utenham's zijn felle kerels’. - (Toespeling op Kneer de boeremeid, een van 's landjonkers bijzitten).

- Aan haar kan je 't ook goed zien’ zei Geurt (boereknecht) met 'n vloek en 'n zure lach.

- Och ja, kwam 't flegmatiek uit Zweer z'n mond terwijl hij 'n garve oppikte en de deur instak, ‘waar Utenhams bij 't vrouwvolk zijn, daar komt de ooievaar gauw’. -

‘Plotseling schoot een blauwe vuurslang door de lucht gevolgd in 'tzelfde oogenblik door knetterende donderslag.

‘Ail’ gilde Kneer en greep meteen de arm van heer Jan, die dadelijk de arm beschermend om haar middel legde. 't Leek hem nu zelf wel troost dat hij 't sterke vrouwenlichaam tegen het zijne voelde.

‘Noodweer’ prevelde heer Jan, ‘God help ons wat 'n licht!’

‘Angstig sloeg Kneer 'n kruis, en wat heer Jan misschien nog meer zeî, ging verloren in onverwachte knal van korte donderslag, en Kneer voelde hoe ook die onvervaarde vent, anders nooit bang, nu toch in plotselinge schrik geschokt werd en te trillen op z'n beenen stond’. -

* _* *

Met het wichtje dat Kneer kortelings heeft gebaard, verdrinkt zij zich wanneer Jan Utenham haar verstoot, terwijl zij opnieuw van hem zwaar gaat. Verstoot ten oogenblik dat zijn achttienjarige dochter, kind der abdis van Sunte Laurens, zijn huis zal komen bestieren. Na een schitterend dramatisch tooneel ontvlucht Kneer de hoeve (pag. 171-174). En dan kermt en knaagt de wroeging door Utenham's geweten. Zelfs de priester, vriend des huizes en min of meer naief-wijsgeerig aangelegd, tracht hem te troosten. Vergeefs. Zijn felheid verzinkt.

- ‘Bij 't heengaan wenkte de pastoor Jehanne (Utenham's dochter) en op de trap zeî hij:

‘Jehanne, je vader is er niet best aan toe. Hij heeft een zwaar verdriet te dragen en... hij heeft wroeging, geloof ik. (Niet onwijsgeerig gedacht).

- Wroeging pastoor?

- Ja wroeging. Je weet wat die verdronken vrouw voor je vader was?

- Dat weet ik heer pastoor.

- En dat hij haar weggezonden heeft toen jij zou komen?

- Heilige Maria, nee', dat wist ik niet.

- 't Is goed dat je alles weet, Jehanne, en nu moet jij zorgen dat hij er over heen komt. Als één het kan ben jij dat, kind. (Wederom van een middeneeuwsche nuchterheid).

- Ik zal mijn best doen, heer pastoor. Hij komt er wel weer boven op.

* _* *

Kort daarna is het Jehanne's moeder, de abdis, aan wie de stervende zondaar ‘alles’ opbiecht. - ‘Ze zaten daar (in de kemenade) lang hand in hand, en zachtjes sprak de bleeke kloostervrouw, terwijl Jan Utenham met 'n glimlach en iets van de oude schittering in z'n oogen luisterde: ‘Jan, ieder

[p. 71]

mensch zijn weg is voorgeteekend ... ... Jouw weg is nu welhaast ten einde Jan en dan wacht je daarginds op mij. Wij tweeën zijn voor elkaar geschapen voor de eeuwigheid. Al 't andere is maar schijn’.

(Ook dit schijnt mij pathos, maar wellicht, in-heemsch Bourgondisch).

En bij deze woorden van een zijner Magdalena's vaart de Jonker ter Bourgondische hel? - Vraag wel excuus. Daarvoor zou de ‘wiegelende kabbeling van het zonder gecompliceerdheid gerythmeerde proza’ verstoord zijn, de harmonie der verzoeningslyriek verscheurd, of een herhaling verkregen van de rauwe pagina's 180 en 181. Neen, het loopt anders. De Vleutensche pastoor leest bij het graf van Kneer (op ongewijden grond) de les aan haar vader den hondeknecht Clays, die onder godslasteringen op dat graf van zijn dochter spuwt. (Ik spuug op d'r, dat verzopen kreng! Daar ligt ze nou met d'r jong begraven als een hond en jij mag nog niet eens je wijkwast over d'r kist heen halen, omdat ze leit te branden in de hel as pek en zwavel! En die smeerlap van Bottenstein, God zal 'm)...

* _* *

De finale luidt verzoenend evenals de Kerst-klokjes, wier toon alle boven de beestlijkheid uitgegroeide menschenkinderen verteedert.

- Ik zal op je wachten, Elsebé, trouwer dan ik ooit hier was.

- Je hart is altijd trouw gebleven Jan, zei de abdis en drukte zacht zijn hand.

Hij glimlachte even.

Buiten klonk de galop van een paard. Zij hoorden het niet, verloren in elkander's weemoedigheid.

Doch bij de brug stond Jehanne en van het paard sprong Jan de Conink (poorter van Utrecht).

En terwijl daar in de kemenade Jan Utenham en de abdis van Vrouwenklooster elkaar in de oogen zagen met liefde, die geen aardsche wensch meer kent, lag hun dochter Jehanne in de armen van den jongen Jan de Coninck.

En hen omspon gloed van liefdesverlangen, laaiender dan die der zomerzon.

* _* *

Bij de herdrukken, die dit verhaal, gebootst naar den romantischen smaak van ons lezend publiek, ongetwijfeld zal beleven, moge de schrijfster hare goedkeuring hechten aan bovengesteld of een soortgelijk slot.

F. SMIT KLEINE.