Den Gulden Winckel. Jaargang 22

Een oud volksverhaal herleefd

De Vier Heemskinderen, naverteld door Felix Timmermans. (Amsterdam, J.M. Meulenhoff, 1922).

DE geschiedenis van de Vier Heemskinderen, van wie Reinout de bekendste is als de bezitter van het beroemde ros Beyaard, werd in onze letteren in het midden der 13^e eeuw in dichtmaat beschreven. Van deze berijming zijn slechts een zestal fragmenten bewaard gebleven. De onbekende dichter gaf daarmee een waarschijnlijk zelfstandige compilatie van fransche redacties. Een fransch origineel is in elk geval niet bekend. De oudste fransche redactie, die bewaard is gebleven, dagteekent van 't eind der 12^e of 't begin van de 13^e eeuw, maar heeft niet aan ons middel-eeuwsch gedicht ten grondslag gelegen.

Naar dit laatste is in 't begin van de 16^e eeuw een proza-volksboek bewerkt. Ook bestond er in de eerste helft van de 15^e eeuw een Spel van de vier Aimonskinderen.

Van den proza-roman gaf Jos. Alb. Alberdingk Thijm een bewerking, zoo getrouw mogelijk aansluitend aan het origineel, in zijn Karolingische verhalen (1851). En nu hebben we hier voor ons een bewerking van Felix Timmermans.

Het zij me vergund ter inleiding enkele bizonderheden mee te deelen over de in dezen roman behandelde stof. Gedurende ruim zes eeuwen is het verhaal over heel Europa verspreid. Er bestaan nu nog 13 verschillende fransche handschriften of fragmenten van handschriften van; en voorts fransche inkunabelen. Op het platteland en op kermissen in Frankrijk worden nog volksboeken met het verhaal verkocht. Behalve in het nederlandsch, is het ook vertaald in het engelsch. Het is naverteld in Scandinavië, Duitschland en Italië. 'n 30-Tal jaren geleden vertelden de laatste nakomelingen van de fransche jongleurs, de cantastorie, in Venetië, Napels en Sicilië bij voorkeur van Reinout van Montalbaen.

Het verhaal speelt in Noord-Frankrijk en België (Ardennen); en hier treft men nog eenige naamsaanduidingen aan die herinneren aan de beroemde gebroeders en hun paard. Een Montagne des Quatre fils Aymon ligt bij Monthermé aan de Maas; 3 K.M. verder werd, voor 't eerst in 1227, een Château-Regnault vermeld, op de plaats van 'n vroeger Castrum Renaldi; te Luik heeft men de Pont Bayard; bij Aywaille toont men nog le Pas Bayard. Nog heden ten dage hoort men het goede ros Beyaard hinneken in het Ardennerwoud, vooral in den nacht van St. Jean.

Ook in ons land heeft de herinnering aan het verhaal tot enkele naamgevingen aanleiding gegeven. Zoo was er onder de molens aan de Zaan een die heette de Rosbaier, en een andere de Vier Heemskinderen. Ook op gevel-steenen, o.a. in Amsterdam, zijn deze heldenfiguren vereeuwigd.

Het is bekend dat men langen tijd in het oud-frankische epos gezien heeft een weerklank van historische gebeurtenissen, die, van geslacht op geslacht in zangen overgeleverd, ten slotte in den tegenwoordig bekenden vorm te boek waren gesteld. Men weet ook dat Bédier in Les légendes épiques deze theorie heeft verworpen. Hij zoekt

[p. 183]

den oorsprong van dat epos in de pelgrimstochten. Deze gingen vergezeld van feestelijkheden en kermissen. En nu verschaften de monniken, die belang hadden bij een druk bezoek, uit latijnsche documenten en kronieken de epische stof aan de jongleurs.

Zoo had men met betrekking tot de geschiedenis van de Vier Heemskinderen de stelling verdedigd, dat in deze chanson de geste drie verschillende ‘fazen’ te onderscheiden waren, teruggaande op drie verschillende tijdperken van vervaardiging: die van de Ardennen, die van Gascogne, en die van Keulen en Dortmund. Bédier verwerpt deze stelling, en komt tot de conclusie dat ook dit verhaal wijst op de wederzijdsche betrekking tusschen jongleurs en geestelijken; en dat het is vervaardigd in de abdij van Stavelot-Malmédy. En hij verklaart dan de drie ‘fazen’ aldus: ‘De abdij van St.-M., gelegen in Ardenne, verschaft de “faze” van de Ardennen; de abdij van St.-M., gevende You de Gascogne [in het leven van St. Agilolf], geeft tegelijkertijd de “faze” van Gascogne; de abdij van St.-M., door tal van banden verbonden met de kerken in Rijnland, geeft tezelfder tijd de “faze” van Keulen en Dortmund’. Vanuit deze abdij werd het verhaal in verschillende redacties door de jongleurs verspreid, en maakte dadelijk grooten opgang.

En dan geeft Bédier de oorzaken aan van dezen opgang. Deze chanson de geste, ‘personen ten tooneele voerend, die door het noodlot zijn geteekend, en die kampen, misdadig huns ondanks, tegen de onrechtvaardigheid van hun lot, doet ons typen aanschouwen, die voor de volkeren van alle tijden en van alle landen de meest geliefde werden, en het meest in staat waren om gevoelens te wekken, ruw en tevens machtig’.

Bovendien werden er uit het ridderwezen van de 12^e en 13^e eeuw verschillende problemen ingesteld; waarvan hier alleen genoemd wordt dat der rechten van den soeverein en van zijn vazallen.

Geeft dit epos dus geen historische feiten of personen, het geeft toch de historie van de 12^e en 13^e eeuw.

‘De groote karaktertrek van de Renaud de Montauban is, dat het een volksverhaal is, geëigend om zich de eeuwen door te handhaven, en tevens een ridderverhaal dat uiting geeft aan eigen tijd, en dat in zijn tijd wist te ontroeren, zoowel het publiek van de kermissen als het meest aristocratische publiek. Het ontleent zijn schoonheid tegelijkertijd aan zijn ruwe elementen en aan zijn ridderlijke elementen - en ik voeg erbij: tevens aan zijn christelijke elementen. Van oorsprong was Reinout de heilige Reinout: zijn legende heeft grootschheid, zin, reden van bestaan alleen daardoor’.

Tot zoover Bédier.

Ten slotte nog een enkel woord over de bewerking van Felix Timmermans. In tegenstelling met Alberdingk Thijm, veroorlooft Timmermans zich meer vrijheid. Vooreerst door enkele korte inlasschingen, meest van beschrijvenden aard. Maar vooral door bekortingen; hetzij door een beknopteren verhaaltrant, hetzij door het weglaten van enkele gedeelten.

Die beschrijvende bijvoegsels zijn meest kleurrijk, en blijven in den toon van het geheel. Met het aanbrengen van veranderingen is de verteller m.i. niet altijd gelukkig geweest; soms leken ze mij ook geheel overbodig toe. Wat de bekortingen betreft, de grootste is wel dat het heele 16^e hoofdstuk is weggelaten - terecht, want dit viel eigenlijk buiten het verband van het verhaal. Maar ook zijn er soms aardige of zelfs treffende tooneeltjes geschrapt - wat te betreuren is.

Als geheel wordt deze bewerking ons in aantrekkelijken vorm aangeboden; trouwens men kent den verteller Timmermans. Ook uiterlijk ziet het boekje er bizonder smakelijk uit.

Jammer dat de correctie nogal te wenschen overlaat. Ook heb ik nog een paar andere slordigheden genoteerd: op blz. 130-132 is steeds sprake van Writsaert, terwijl het hier Ritsaert betrof; en op blz. 192 en 193 laat de verteller Aymerijn vechten met Guweloen, en dezen doodslaan, terwijl het gevecht met dezen afloop met Galeran plaats had; en op blz. 103 staat Elegast in plaats van Malegijs.

Amsterdam.

P.L. VAN ECK Jr.