Den Gulden Winckel. Jaargang 22

Vier interviews

III. Met de actrice

DE groote actrice was bezig haar verzameling paardenharen te rangschikken, toen ik binnenkwam. Ze reikte me kameraadschappelijk de hand en zei: ‘Ik zie het wel - u lacht! Ja, zoo zijn wij tooneelspeelsters.... U dacht mij te vinden bij het instudeeren van Ophelia, of verdiept in Schnitzler? Maar ik geloof, dat de paardenharen mijn eigenlijke roeping zijn. Ziet u eens: zwarte, witte, bruine - mooi, nietwaar? Bucephalus is erbij, en mijn eerste hobbelpaard....’ Ze lachte schalks, doch met onmiskenbaren weemoed. ‘Oh! ik weet soms niet wat mij méér boeit....’ Met het hoofd in de handen bleef zij peinzend zitten.

Ik waagde het te vragen: ‘U bent immers te Antwerpen geboren?’

‘Te Antwerpen, ja,’ antwoordde ze, ‘of te Amsterdam, neen: Winterswijk.... Ik weet het niet. Niemand weet het. Mijn vader, die notaris was, neen, lantaarnopsteker en-gros, geloof ik, wilde nooit dat zijn kinderen naar hun geboorte vroegen. Mijn moeder stierf jong, enkele dagen vóór zij mij ter wereld bracht. Dat was in 1904.’

‘U bent dus negentien jaar?’

‘Ja. Dat verwondert u?’ Zij glimlachte vroolijk door haar tranen heen.

‘Omdat u de vorige week uw vijfentwintig-jarig jubileum vierde....’

‘Ik zal 't u zeggen. Ik werd geboren in een huis, waarin vroeger een schouwburg was gevestigd. Mijn ouders, wier eenig en eerste kind ik was, waren toen zes jaar getrouwd. Zes en negentien is -?’

‘Vijfentwintig,’ antwoordde ik getroffen. ‘Inderdaad....’

‘Zoo meende ik dus volkomen tot jubelen gerechtigd te zijn. Dat doet men trouwens nooit te vroeg.’

‘Werd u van kind af aan voor het tooneel opgeleid?’

De actrice reikte mij een knipsel uit een der groote bladen over: ‘Ziehier een vroeger interview; misschien kan het u van nut zijn’.

Ik keek het in. ‘Maar dat is een vraaggesprek met een van uw tooneelzusters....’

‘O...,’ zei ze achteloos. ‘Het doet er weinig toe. 't Is alles hetzelfde. U zoudt het ook zelf kunnen maken.’ Ze ging rechtop zitten en vervolgde rad: ‘mijn ouders waren er zeer tegen dat ik aan het tooneel ging. Mijn vader, die uiterst streng en orthodox was, had mij voor den handel bestemd, of voor deurwaardersklerk. Maar reeds toen ik een maand oud was, bleek dat voornemen onuitvoerbaar. Ik verzette mij met alle macht ertegen. Toen ik mijn eerste tand kreeg, hoorde Coquelin mij huilen. Hij greep de handen van mijn ouders en zei ademloos: “de stem van Adrienne Lecouvreur!” Van dat oogenblik was over mijn toekomst beslist. Daar ik op school niet wilde leeren - ik weet nòg niets,’ zei ze beminnelijk-eenvoudig, met haar teer amsterdamsch accent; ‘als er een engelsch woord in een van mijn rollen voorkomt, kan ik 't niet uitspreken, maar dat kunnen de meeste van mijn collega's gelukkig óók niet - daar ik dan op school niet wilde leeren, werd ik in de kost gedaan bij een jeugdvriendin van mijn moeder, een ouvreuse. Ik was toen negen maanden. Des avonds borg de arme vrouw mij in de garderobe van den schouwburg, en eens zelfs in een ongebruikte kleedkamer. Dat is mijn debuut aan het tooneel geweest. Sedert dien tijd ben ik alleen nog opgetreden bij mijn jubileum. Maar gelukkig heb ik vele vrienden. Men interviewt mij voortdurend, en zoo is mijn naam dan voortdurend op aller lippen. Nu weet u alles’.

Ik dankte buigend. ‘Wat is uw meening over de hedendaagsche tooneelspeelkunst?’ vroeg ik.

‘Ik heb er geen meening over,’ antwoordde ze openhartig. ‘Dat heeft niemand, en dat kan ook niet. Ten eerste is het al sinds lang geen spelen meer, en nog minder kunst. Het zou nog beter zijn, wanneer in die omstandigheden ook van

[p. 138]

tooneel geen sprake meer was. Zooals de tooneelspeelkunst zich in de laatste jaren ontwikkeld heeft, is zij in haar eigen tegendeel verkeerd. Iedereen is nu aan het tooneel. Geloof me: de weinigen, die niet aan het tooneel zijn, moeten de ware tooneelspelers genoemd worden. Volgens mijn overtuiging heeft Gordon Craig het juiste woord gesproken: the actor has to go. De eenige tooneel-mogelijkheid is naar mijn meening nog deze: dat de zaal speelt. De acteurs behooren hun plaatsen op het tooneel te betalen en zwijgend naar het spel in de zaal te zien. Goethe heeft het reeds gezegd: es giebt nur ein Theater - das Leben.’

De groote actrice had deze woorden met grooten ernst en nadruk gesproken. Het slaan van een klok deed haar opschrikken en ze riep met komische ontzetting: ‘Ik moet naar mijn kinderen! U neemt me niet kwalijk?’

Opstaande, vroeg ik verwonderd: ‘Uw kinderen?’ ‘Ja, zeker!’ lachte ze. ‘O, ik ben in de eerste plaats moeder! Ik heb zes kinderen en voed ze alle zes zelf. Dikwijls nog in de kleedkamer, als mijn steekwoord al driemaal gezegd is.... Adieu! Flichten Sie mir einen Kranz!’

Het interview was geëindigd.

IV. Met den literairen criticus

Op mijn verzoek, hem te mogen interviewen, had de befaamde criticus mij een onleesbaren brief geschreven. Ik waagde het dus maar, op goed geluk bij hem aan te bellen en was zoo fortuinlijk, hem thuis te treffen. Zijn eerste vraag luidde: ‘hoe wist u...?’ Ik antwoordde: ‘ik dacht...’ En uit deze inleiding ontspon zich ongedwongen een aangenaam gesprek.

‘Ja,’ zeide de invloedrijke recensent, ‘mijn onleesbaar handschrift heeft onschatbare voordeelen. De zetter heeft daardoor ruime speling in de keuze van het juiste woord, en zoodoende heb ik de zekerheid dat er van mijn besprekingen toch altijd iets terecht komt. Bovendien is de lezing van mijn artikelen, als ze mij onder de oogen komen, op die manier voor mijzelf steeds een verrassing. En voor het deel, waarvan weinig of niets terecht komt, spreken mijn bewonderaars dan van mijn zeer persoonlijken, zij het eenigszins duisteren, stijl. Duister; dat is een belangwekkend en literair woord, in dit verband.’

‘Zoudt u me kunnen zeggen’, vroeg ik, ‘wat naar uw eigen oordeel de reden is van uw groote autoriteit?’

‘Zeker,’ antwoordde hij. ‘Er is trouwens geen vraag te denken, die een letterkundig criticus niet met zekerheid zou weten te beantwoorden. Ik heb een idée-fixe; ziedaar het geheim. Daarmee schep ik een atmosfeer, waarin iedereen omkomt die niet tijdig mijn idée-fixe heeft overgenomen. Vijftig jaar geleden, toen ik begon, heb ik een principe aangenomen: alleen wat ik verkondig is juist. Dat principe is onveranderd gebleven, want evolutie, waarde heer, is larie. Het is heel weinig wat ik verkondig: dat de Nederlandsche letteren onaantastbaar heilig zijn en onvergankelijk schoon. Onder de Nederlandsche letteren versta ik het werk van tien of twaalf (soms sterft er een; dan vul ik het cijfer aan) schrijvers, die me niet tegenspreken, omdat ik ze van het begin af geroemd heb. Daarover schrijf ik steeds dezelfde dingen, in telkens veranderde volgorde. Waarover ik ook schrijf, altijd weer breng ik hun namen onder de oogen van het publiek. Het is als een advertentie die telkens terugkeert: dit of dat schoensmeer is het beste. Ten slotte gelooft iedereen het. U begrijpt: als je dien molen zoo vijftig jaar lang altijd maar met hetzelfde geluid hetzelfde laat malen...’

Ik knikte instemmend en zei: ‘Zoo verklaart het zich, dat u langzamerhand een aanhang, een kring hebt geschapen...’

‘Juist. De kring - dat is alles. Wat doet dan de rest ertoe? Maar u zult al gevoeld hebben, dat er in die starheid toch eenige soepelheid moet zitten, zoo ongeveer als de olie die de machine smeert. Ik moet wat schipperen met talentvolle jongeren, die misschien een eigen weg zouden willen gaan en op die manier een gevaar voor het principe worden... Van hen citeer ik nu en dan enkele regels, stuur ze die thuis... Dan komen ze al gauw bij me, vooral de jonge schrijfstertjes - och, dat is zoo aardig, dat kleine goed, met haar zomerjaponnetjes en haar manuscriptjes! Ze brengen dan wel een orchidee of 'n paar rozen mee, en ik vergeet nooit de bonbons wanneer ik een tegenbezoek maak. Ik kan werkelijk zeggen, dat ik op die manier van de Nederlandsche letteren één aardig, knus, harmonieus gezin heb gevormd, 'n groot gezin, waarin we 't allen ééns zijn... Wie zoet is, geef ik openbare pluimen; wie stout is, krijgt de zweep. Wie eenmaal in de gratie is, die kan geen kwaad meer bij me doen; wie me weerstreefde, dien laat ik nooit meer los - de zweep! altijd weer!’

‘Is het werkelijk zoo eenvoudig...,’ zuchtte ik verrast.

‘Werkelijk. Natuurlijk is dit maar een vluchtig exposé... Er zijn détails... Het is bijvoorbeeld nuttig zoowel onze oudere letterkunde niet te vergeten als sommige buitenlandsche, opdat men toch vooral niet aan kliekgeest zou gaan denken - want dat is een heel leelijk ding... Maar daartoe is een klein aantal namen voldoende. En dan liefst die namen, waar het groote publiek niets om geeft, die het vervelend vindt... Dat maakt

[p. 139]

juist indruk. Dan wordt de lezer onrustig en onzeker; hij denkt: ik zal 't wel mis hebben, er moet toch bepaald iets in zitten... Ook als afleiding zijn die namen heel bruikbaar. Wanneer ik over een hedendaagsch auteur schrijf, van wiens werk en toekomstige houding ik nog niet zeker ben, begin ik altijd met Potgieter of Brederoo, Flaubert of Goethe erbij te halen. In de laatste twee regels noem ik dan het boek pas, dat ik heet te beoordeelen. Daarmee heb ik veel succes... Trouwens, u kent het recept nu toch zelf ook wel. Er is niet zoozeer kennis van literatuur als wel kennis van enkele namen noodig; ik heb hier een slagwoorden-boekje: A, B, C... Op Geestdrift staan: Balzac, Vondel; op Piëteit: Perk, en al de jongelui, die twee bladzijden schreven en toen tuberculeus stierven; op Scandinavië: geheel niets - die drommelsche lui hebben te veel fantazie... Ja, wat wilt u nog meer weten?’

‘Zoudt u denken, dat ik 't ook leeren kan?’ vroeg ik schuchter.

‘Ongetwijfeld. Als u maar denkt aan het principe en den kring. En dan maar steeds hetzelfde verkondigen. Ik kom weer op het beeld van den molen terug: je hoort hem op 't laatst niet eens meer. De literaire kritiek is als een open been: het gaat nooit meer over, maar je schikt je erin, je went er aan, je weet niet beter of het hóórt zoo... En denk eraan: nooit iets mooi vinden waarin iets van buitenlucht of revolvers of sport voorkomt; de Nederlandsche letterkunde is interieur-kunst... Ramen dicht... Ik zou willen, dat onze boeken in jaeger gebonden werden. Zegt u het mij nu eens na: de Nederlandsche letteren zijn onaantastbaar heilig en onvergelijkelijk schoon...’

‘Zoo waarlijk helpe mij...’

‘Heel goed.’

Des avonds vond ik in de krant een vleiende kritiek van het briefje, waarmee ik het interview had aangevraagd. Ze begon met Flaubert en eindigde met Goethe.

J. EILKEMA DE ROO.