Den Gulden Winckel. Jaargang 22

[p. 97]

Pierre Loti
10 Januari 1850-10 Juni 1923

WANNEER de tijd ons zal hebben veroorloofd om het werk van Pierre Loti op een afstand te beschouwen, dan zal men tusschen vele vergankelijke experimenten, niet zonder bekoring, maar zonder geestelijke spankracht en beteekenis, zien oprijzen enkele zuivere, edele en dus onaantastbare meesterwerken. Deze voorspelling is noch gewaagd noch ongepast; want nu reeds zien wij in Loti's omvangrijk oeuvre de verdorde plekken en tellen wij bladzijden, kapittels en boeken van ongerepte en bijna bovenaardsche schoonheid.

Die schoonheid, door Loti aan zijn volk en aan ons allen gegeven, leeft en blijft leven. En wanneer de bittere werkelijkheid van dit heden ons opjaagt en vernedert, dan vinden wij bij hem, in zijn boeken, nog altijd enkele uren van vergeten. Dat is heel veel. Dat moet ons dankbaar stemmen. Maar wij behoeven daarom niet na te laten om wat waar is uit te spreken. Welnu, het is waar, dat Loti voor de vorming van zijn jongere tijdgenooten geen beteekenis gehad heeft en dat hij nooit zal worden aangeteekend als een figuur die zijn tijd karakteriseert. Nooit was hij, of is hij, of wordt hij, wat Bourget is en Barrès en, boven allen, Maurras: een maître d'énergie. Een begaafd jong schrijver, die Loti oprecht bewondert, erkende de klove welke hem van Loti scheidt. Gilbert Charles schrijft n.l. in het Loti-nummer van ‘Le Capitole’:

‘Il nous a versé l'opium le plus subtil et le plus désespérant. L'inutilité de nos actions et de nos rêves, comme il nous l'a montrée impitoyablement! Et, aujourd'hui, que nous nous sommes repris et que nous avons compris les dures nécessités auxquelles il fallait nous plier pour accepter la vie dans sa plénitude, nous rejetons ses livres sur notre table avec une tendresse mêlée d'effroi. Et ses charmes morbides donnent plus de prix peut-être à la beauté vigoureuse de l'existence et de l'effort, que nous ont enseignée d'autres maitres, peut-être moins séduisants’.

De criticus van de ‘Revue de Paris’ klaagde, in 1918, over het feit, dat de jeugd geen belang stelde in Pierre Loti en diens werk en hij citeerde alleen Marcel Coulon (inderdaad een van de scherpste critische vernuften van de jonge generatie), die zich met liefde, overtuiging en goed begrip over den schrijver van ‘Pêcheur d'Islande’ uitgesproken heeft. Anderen, ook al getuigen zij van hun bewondering voor het werk uit Loti's ‘grooten tijd’, nemen tegenover hem vrijheden, welke men zich tegenover een Mééster niet gaarne zou veroorloven, en zij schromen niet, zonder eenige terughouding den spot te drijven met de bekentenissen welke hij op laten leeftijd in het licht zond. André Billy, wiens kritieken verzameld zijn in ‘La Muse aux Bésicles’, bindt zich niet in, wanneer hij tegenover ‘Prime Jeunesse’ geplaatst wordt:

‘Nous voici remplacés dans l'atmosphère de souvenirs familiaux, peu caractéristiques, moroses et dénués de vertu communicative, que M. Loti avoue n'avoir écrits que dans un accès de suprème révolte contre le néant et le fatal

[p. 98]

oublie. Effort tout à fait inutile! M. Loti a tort de se tourmenter, de se donner cette peine en ses vieux jours. Ce n'est pas “Prime Jeunesse” qui fera vivre son nom: c'est “Azyiadé”, c'est “Mon frère Yves”., c'est tous ses livres de jadis et naguère ou l'exotisme romantique a trouvé son point de perfection et d'achèvement’.

_* * _*

Loti werd naar zee gedreven door een ingeschapen verlangen naar de verste horizonten. Als kind reeds leefde hij in exotische droomlanden tusschen de onbestaanbare pracht van een wonderlijke flora

Foto Chéri Rousseau
Pierre Loti

en wonderlijker dierenwereld. En in dezen jonkman werd het verlangen naar het Vertrek nog geaccentueerd door een vroeg ontwaakt pessimisme, door een pril besef van de onbestendigheid en de armoede van al het bestaande. Waar de meeste jongelieden naar zee gedreven worden door een hartstochtelijk verlangen naar manhaftige daden en gevaar, daar werd Julien Viaud voortgejaagd door een hartstochtelijk verlangen naar een onbekende, nauwelijks vermoede, verre, verre werkelijkheid, welke zijn droom van wellust, weelde en verrukking zou gelijken. In stede van strijd en overwinning wenschte hij zich een eindeloos genot, een ondergaan in zaligheden. Pierre Loti, als schrijver, stelde zich tot taak, en geen taak vergt van ziel en zinnen zóó veel, om zich de uiterste nuances van geluk en smart zoo helder bewust te maken dat hij ze in zijn proza kon weergeven en vàsthouden voor de toekomst. Zijn schrijven is een onafgebroken worsteling met dien sterken vijand Tijd. Loti wil iedere sensatie bewaren als een schat; hij wil de vreugden der jeugd bewaren om jong te blijven; hij wil de daden van den mannelijken leeftijd niet vergeten om sterk te blijven. En eerst na een strijd, welke iederen dag met wanhopiger moed gestreden werd, heeft hij, ten slotte, moeten abdiceeren.

Loti's leven werd niet harmonisch besloten, omdat zijn ouderdom berusting miste. In dien strijd tegen de vernietiging van het leven kreeg Loti de tragische bitterheid des gemoeds, welke wij onder alle bekoringen van zijn proza en onder de luchtige sierlijkheid van zijn verhaaltrant proeven.

Een criticus sprak terecht van: ‘une perpétuelle méditation de la mort qui forme la base continue de tous ses ouvrages’. Men neme een boek van Loti ter hand, onverschillig welk, altijd vindt men er, dikwijls onuitgesproken, aanwezig het besef van de kortstondigheid en de ijdelheid van het menschelijk leven te midden van de oneindigheid der tijden. Het besef van het Niets, dat ons omringt, verlaat hem niet in de weelderigste verrukkingen, in vreugde en lust¹⁾.

Hij heeft in reizen en droomen gezocht naar een uitkomst voor de onafgebroken bedreiging van zijn ongeloof, dat hem pijnigde. De dood, die voor hem een verschrikking was, bleef steeds in zijn denken aanwezig. Hij vluchtte voor zichzelve, in het zeker weten dat hij nooit vrij zou zijn.

‘Avec une obstinaton puérile, depuis ma prime jeunesse, je me suis épuisé à vouloir fixer tout ce qui passe, et ce vain effort aura contribué à l'usure de ma vie’.

Aan dit ‘ijdel streven’ zijn al te vele onder Loti's tijdgenooten, die, gelijk hij, geen troost of steun in het geloof en den dienst hunner vaderen vonden, te gronde gegaan. De ellende van den tijd: een idealisme zonder uitzicht op de eeuwigheid, vond in Loti zijn tragische uitdrukking. Weinigen hebben de schoonheid en het leven zoo liefgehad als Pierre Loti, en weinigen ook, hebben onder de liefde zoo bitter geleden, omdat hij beminde zonder hoop op bestendigheid.

_* * _*

Het omvangrijke oeuvre van Loti is een onafgebroken reeks autobiografieën. Het is lyriek. En het lyrische overheerscht het epische zelfs in een roman als ‘Pêcheurs d'Islande’, en in zijn reisnotities als in zijn z.g. ‘politieke’ geschriften. Ieder boek heeft het accent van een bekentenis. En dàt accent, volkomen oprecht en diep indringend, treft

1) In dezen zin spreekt Fernand Vandérem. Zie zijn ‘Le Miroir des Heures’ I en II.

[p. 99]

zijn lezers het eerst en het sterkst. Hij gééft zich zelve zoo volkomen in zijn twijfel en vrees dat wij eindigen met hem onze genegenheid te schenken als aan een broeder in nood en droefenis. Dit sentiment van den ontvankelijken lezer is het zuiverst uitgedrukt door Jules Lemaître (wiens ‘Contemporains’ men nog altijd met vrucht raadplegen kan en niettemin verwaarloost) toen hij na het lezen van Loti's proza schreef:

Pierre Loti in Turksch costuum
(Uit het aan Loti gewijd nr. van Le Capitole)

‘Mon âme est comme un instrument qui aurait trop vibré et à qui le prolongement des vibrations passées serait douloureux. Je voudrais jouir et souffrir de la terre entière, de la vie totale, et comme Saint Antoine à la fin de sa tentation, embrasser le monde...’

De verteedering voor Loti werd geboren in een onbewust mede-lijden - schoon de waardigheid van Loti's schrijversfiguur geen degradatie duldt - en, bewuster, in een gemeen verlangen naar de heerlijkheid van het Onbekende. Het exotisme van Loti - dat zooveel exotische begeerten gewèkt heeft! - is geen kunstenaarsgril, noch een decor; het is een verrukkelijke en nijpende noodzakelijkheid voor zijn ziel: ‘l'unique baume à son ennui et à sa peur’ (Lalou). En in duizenden lezers riep hij een beeld van weelde, dat, door de tegenstelling met hunne dagelijksche voorstellingen, hen troostte in eenzaamheid cn armoede. Want Loti verstond de kunst om zijn droom te doen deelen. Het geheim van zijn, zeer eenvoudig, proza is dat het, zonder overdaad van beschrijvingen en beschouwingen, een levende wereld en een atmosfeer suggereert, zoo nadrukkelijk dat de lezer het eigen poover bestaan een wijl, te kort helaas, vergeet: hij was een verleider en een toovenaar. En men moge hem geen wijsheid noch dieper inzicht in het leven te danken hebben, men dankt hem meer: illusies.

J. Gr.